3- ma’ruza mashinasozlikda o‘zaroalmashinuvchanlik to’G’risida tushuncha, O’lchamlar, og’ishlar va joizliklar to’G’risida tushunchalar, joizliklar va o’tqazishlarning yagona tizimi. Reja

Joizliklar va o‘tqazishlarni tanlash prinsiplari

O‘zaro bir-biri bilan harakatda yoki harakatsiz birikkan ikkita detal bir-biriga qo‘shilib turadigan yuza deb ataladigan yuzalikni hosil qiladi, qolganlari esa erkin detallar deyiladi.

1-rasm. Joizlik maydonining joylashishi chizmasi.

ГОСТ 25346-82, ГОСТ 25347-82, ГОСТ 25348-82 ga binoan ISO tizimida va JO’YAT da 1 mm dan kam va 500 mm gacha, 500 mm dan ortiq va 3150 mm gacha bo‘lgan o‘lchamlar uchun, JO’YAT da esa - 3150 mm dan ortiq va 10000 mm gacha bo‘lgan o‘lchamlar uchun joizliklar va o‘tqazishlar belgilangan, 1 mm dan kam bo‘lgan joizliklar maydonlari esa alohida ajratilgan. Mashinalar detallarining tipovoy birikmalari uchun JO’YAT joizliklar va o‘tqazishlar tizimi yagona prinsiplar bo‘yicha tuzilgan. Unda teshik tizimidagi (SA) va val tizimidagi (SV) o‘tqazishlar nazarda tutilgan.

Shu munosabat bilan, teshik va val deb ataladigan qamrab oluvchi va qamrab olinadigan detallar farqlanadi, bundan tashqari, asosiy teshik (EI = 0) va asosiy val (es = 0) degan tushunchalar ham mavjud.
Shunga muvofiq ravishda, o‘tqazish, ya’ni detallarning biriktirilishining ularda hosil bo‘ladigan oraliqlar yoki tarangliklar kattaligi bilan belgilanadigan xarakteri tushunchasi ham joriy qilingan, ya’ni u biriktiriladigan detallarning nisbiy qo‘zg‘atilishi erkinligini yoki ularning o‘zaro qo‘zg‘atilishiga qarshilikning darajasini tavsiflaydi.
Teshik tizimidagi va val tizimidagi o‘tqazishning nima ekanligiga ta’rif berilishi kerak bo‘ladi. Teshik tizimidagi o‘tqazish - bu turli oraliqlar yoki tarangliklar har xil vallarni asosiy teshik bilan biriktirish yo‘li bilan olinadigan (2-rasm) va H harfi bilan ifodalanadigan o‘tqazishdir. Val tizimidagi o‘tqazish - bu turli oraliqlar yoki tarangliklar har xil vallarni asosiy val bilan biriktirish yo‘li bilan olinadigan (3-rasm) va h harfi bilan ifodalanadigan o‘tqazishdir.
Teshik tizimidagi barcha o‘tqazishlar uchun teshikning pastki og‘ishi EI = 0, ya’ni asosiy teshikning joizlik maydonining pastki chegarasi har doim nullik liniyaga to‘g‘ri keladi va, aksincha, val tizimida yuqorigi og‘ish es = 0 bo‘ladi.
Asosiy teshikning joizlik maydoni nullik liniyadan yuqoriga, asosiy valniki esa - pastga buriladi.
SHuni qayd qilish kerakki, teshik tizimi ko‘proq ommalashgan, chunki unda eng oxirgi o‘lchamlari bo‘yicha turlicha teshiklar val tizimidagiga nisbatan kamroq bo‘ladi, bu esa asbob turkumini (partiyasini) ko‘paytirishga, unumdor ixtisoslashtirilgan uskunalarni qo‘llanishga, asboblarni eng kam sarf-xarajatlar bilan ishlab chiqarishga imkon beradi.