3- §. Cho‘zilish va siqilishda deformatsiyalar Sterjenning P

Turli materiallarning elastiklik modullari 
4.1- jadval
Materiallar 
Elastiklik moduli E 
[kgk/sm
2
] 
Uglerodli po‘lat 
(
)
6
10
1
,
2
0
.
2
⋅
÷
Legirlangan po‘lat 
(
)
21 2 2 10
6
.
,
÷
⋅
Alyumin prokat 
6 9 10
5
,
⋅
Dyuralyumin 
71 10
5
,
⋅
Shisha 
56 10
5
,
⋅
Granit 
49 10
5
,
⋅
Ohak 
4 2 10
5
,
⋅
Marmar 
Qum 
Terilgan devor: 
Granitli 
Ohakli 
G‘ishtli 
56 10
5
,
⋅
18 10
5
,
⋅
(
)
0 9 10 10
5
,
.
÷
⋅
0 6 10
5
,
⋅
(
)
0 27 0 3 10
5
,
,
÷
⋅
Beton – mustahkamlik chegarasi 
quyidagicha bo‘lganda 
100 
(
)
146 196 10
5
,
,
÷
⋅
150 
(
)
164 2 14 10
5
,
.
÷
⋅
200 
(
)
182 2 32 10
5
,
,
÷
⋅
Yog‘och (sosna, yel) 
tola bo‘ylab 
(
)
5
10
2
,
1
0
,
1
⋅
÷
tolaga tik bo‘lganda 
(
)
3
10
10
0
,
5
⋅
÷

---

112
Agarda elastiklik moduli ma’lum bo‘lsa u holda o‘zgarmas 
bo‘ylama kuch 
N
ta’siridagi sterjen bo‘laklarining absolyut cho‘zilishini 
quyidagicha aniqlash mumkin: 
σ
ε
σ
= ⋅
=
⎧
⎨
⎪
⎩⎪
E
N
F
va
l
l
Δ
=
ε
bo‘lganligidan
l
l
Δ
=
E
F
N
bundan,
EF
N
l
l
=
Δ
(4.7) 
EF – 
sterjen ko‘ndalang kesimining cho‘zilish va siqilishdagi 
bikrligi deyiladi. 
Misol. 
Sterjenning (4.3-rasm) absolyut deformatsiyasini toping. 
Bu holda 
N
kuchining epyurasi 3 ta bo‘lakdan iborat. Sterjenning 
ko‘ndalang kesimi yuzasi F = 6 
sm
2 
ga teng va o‘zgarmas. Bu 
sterjenning absolyut deformatsiyasi: 
(
)
sm
EF
EF
EF
EF
c
N
EF
b
N
EF
a
N
03
,
0
6
10
2
360000
20
3000
70
6000
30
0
6
3
2
1
=
⋅
⋅
=
⋅
−
+
⋅
+
⋅
=
+
+
=
Δ
l
bo‘ladi. 
Epyuradan (4.3-rasm) ko‘rinib turibdiki 
Nl
ko‘paytma bo‘ylama 
kuch 
N
epyurasining yuzini ifodalaydi. Demak, ko‘ndalang kesim 
yuzasi 
F
o‘zgarmas bo‘lgan holda sterjenning absolyut deformatsiyasini 
N 
epyurasi yuzasini sterjen bikrligi 
EF
ga bo‘lib topish mumkin ekan. 
Shu bilan birga 
N
epyurasi yuzasini, sterjen ko‘ndalang kesim yuzasi 
F 
ga bo‘lsak kuchlanish epyurasining yuzasi 
l
σ
kelib chiqadi. Demak, 
ko‘ndalang kesimlar yuzasi o‘zgarmas va pog‘onali bo‘lgan sterjenlar 
uchun absolyut deformatsiya 
l
Δ
 
miqdor jihatidan 
σ
epyurasi yuzasining
elastiklik moduli 
E
ga bo‘linganiga teng, ya’ni 
E
E
EF
N
0
ω
σ
=
∑
⋅
=
∑
⋅
=
Δ
l
l
l

bo‘ladi. 
Misol uchun 4.4 rasmda tasvirlangan sterjen uchun 
σ
 
epyura 
yuzasini 
P

kuch moduli birliklarida aniqlaydigan bo‘lsak u quyidagicha 
bo‘ladi 
F
ep
=
ω
0
=0,083P
⋅
a+0,045P
⋅
b–0,136P
⋅
c=0,083P
⋅
60+0,045P
⋅
20–
0,136P
⋅
30=1,86P 

---

113
Agarda 
P=11800kgk
bo‘lsa u holda 

sm
P
E
11
,
0
10
2
11800
86
,
1
10
2
86
,
1
6
6
0
≈
⋅
⋅
=
⋅
⋅
=
=
Δ
ω
l

bo‘ladi. 
4- §. Cho‘zilish va siqilish diagrammalari 
Konstruksiya elementlarini mustahkamlikka hisoblashda va 
deformatsiyalarini aniqlashda materialning mexanik xarakteristikalari – 
ruxsat etilgan kuchlanishning va elastiklik modulining qiymatlari
ishlatiladi. Ushbu xarakteristikalar tekshirilayotgan materialdan olingan 
namunalarni tajribada sinab, olingan natijalarni tahlil qilish asosida 
topiladi. Namunalarni tajribada sinashning eng ko‘p tarqalgan usuli bu 
cho‘zish va siqishga sinashdir. Buning uchun ma’lum miqdordagi 
yuklanishni berilgan tezlik bilan namunaga bera oladigan turli xildagi 
sinov mashinalaridan foydalaniladi. Bu holda namunaga (4.7-rasm) 
beriladigan zo‘riqishni, sinov mashinasining turiga qarab bir necha 
grammdan yuzlab tonnagacha o‘zgartirish mumkin. 
4.7-rasm. Cho‘zilish deformatsiyasiga sinash uchun namuna. 
Zo‘riqishga mos keluvchi absolyut deformatsiyalar esa namunaga 
(sterjenlarga) o‘rnatilgan tenzometrlar yordamida aniqlanadi. Hozirgi 
zamon sinov mashinalari zo‘riqishga mos keluvchi deformatsiyani 
aniqlash bilan birga avtomatik ravishda 
P = f (
Δ
l)
yoki 
σ
 = f (
ε
) 
grafiklarini ham chizib boradi. Bu funksiya grafiklari 
σ∼ε
ning shartli 
diagrammalari deyilib, materialning mexanik xarakteristikalari shu 
diagrammalardan aniqlanadi.
Turli xil materiallar uchun 
σ
va 
ε
diagrammalari 4.8-rasmda 
keltirilgan. 
Bu yerda 
l
namunaning (sterjenning) boshlang‘ich uzunligi, 
F 
–
sterjenning boshlang‘ich ko‘ndalang kesim yuzasi. 4.8-rasmda 
tasvirlangan diagrammalar turli xil masshtablarda keltirilgan. 
d 
l
=10d