28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

 
 
  MAVZU YUZASIDAN TAVSIY ETILADIGAN 
ADABIYOTLAR: 
 
1.Buxgalteriya  hisobi  to’g’risidagi  O’zbekiston  Respublikasi  Qonuni. 
Toshkent-1996 
2.  Ostonoqulov  M.  Buxgalteriya  hisobi  nazariyasi.  Darslik.  Toshkent-
1993. 
3. Hoshimov B. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Darslik. Toshkent-2004. 
4. Buxgalteriya hisobi nazariyasi.Ma’ruzalar matni.Toshkent-2000. 
5.  Buxgalteriya  hisobi  nazariyasi  fanidan  masalalar  to’plami.Toshkent-
2000. 
6. Buxgalteriya hisobining milliy standartlari. Toshkent-2004. 
 
MAVZU-11: XO’JALIK OB’EKTLARINI BAXOLASH. 
 (Ma’ruza – 2 soat) 
 
REJA: 
 
1. Mablag’’larni baholash. 
2. Majburiyatlarni baholash. 
 
Tayanch  iboralar: 
Tannarx,  foyda,  birlik,  reallik,  FIFO,  LIFO,  o’rtacha 
tannarx, AVECO, NIFO, HIFO. 
 
 
Buxgalteriya  hisobida boshqa metodlar  qatori baholash ham muhim ro’l 
o’ynaydi.  Uzluksiz  ko’zatishlar  natijasida  amalga  oshirilgan  ho’jalik 

---

 
45 
operatsiyalari ta’sirida ho’jalik mablag’’lari va ularning manbaalari tarkibida 
qanday  o’zgarishlar  bo’lganligini  bilishdan  oldin,  bu  amalga  oshirilgan 
operatsiyalarni pul qiymatida o’lchash zarur.  
Xo’jalik  operatsiyalarini 
pul  birligida  o’lchash  uchun  buxgalteriya  hisobini  baholash  metodidan 
foydalanamiz. 
 
Korxonani ish faoliyatini aniqlovchi ko’rsatkichlaridan bo’lgan foyda, 
tannarx xaqidagi ma’lumotlar ishonchli bo’lish uchun xo’jalik mab lag’larini 
to’g’ri baholash muhim ahamiyatga egadir. 
 
Xo’jalik  mablag’’larini  noto’g’ri  baholash,  xo’jalik  sub’ektlari  ish 
faoliyati  to’g’risidagi  ma’lumotlarni  aniq  yoki 
noaniq ekanligidan dalolat beradi.  
Xo’jalik  mablag’’larini  to’g’ri  baholash, 
baholashning  realligi  va  birligi  printsplariga 
asoslanadi. 
 
Real  baholash  bu  sarf  qilingan  barcha 
xarajatlarni pul birligidagi haqiqiy o’lchovidir. Bu 
printsip  barcha  natural  va  mexnat  ko’rsatkichlarini  baholar  yordamida  pul 
birligidagi o’lchovga o’tkazishni ta’minlaydi. 
 
Ishlab  chiqarishga  sarf  qilingan  mahsulotlarni  noto’g’ri  baholash, 
meh
nat 
kurol
larini 
eskirishi  uchun  ajratmalarni  mahsulot  tannarxiga  noto’g’ri  qo’shish,  ish 
haqini  noto’g’ri  aniqlash,  bular  hammasi  xo’jalik  sub’ektlarining  real 
faoliyatini aniqlashga to’sqinlik qiladi. 
 
Baholashning  birlik  printsipi,  bu  har  xil  sub’ektlarda  bir  xil  nomdagi 
mablag’’larni  bir  xilda  baholashdir.  Buning  ma’nosi  barcha  xo’jalik 
sub’ektlarining    balansidagi  bir  xil  nomdagi  mablag’’lar,  bir  xil    tartibda 
baholanishini anglatadi. 
 
Hamma  xo’jalik  sub’ektlari  uchun  buxgalteriya  hisobi  va  hisoboti 
haqidagi  qonunga  ko’ra  mablag’’larni  baholashda  umumiy  qoidaga  amal 
qilinadi.  Misol  uchun,    Asosiy  vositalar  boshlang’ich  qoldig’i  bo’yicha 
baholanadi.  Bu  boshlang’ich  qoldiqga  asosiy  vositani  sotib  olish  bahosi, 
transport  va  boshqa  xarajatlar  kiradi.  SHuningdek,    mahsulot,    yoqilg’i  esa 
haqiqiy tannarxi va tayorlash, olib kelish uchun qilingan xarajatlar bilan birga 
qo’shilgan bahoda aniqrog’i haqiqiy tannarxda baholanadi. 
 
Balansda  tayyor  mahsulotlar  ishlab  chiqarish  tannarxi  bo’yicha, 
tovarlar esa sotilish bahosida baholanadi. 
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  mahsulotlar 
bahosi doim  bir xil bo’lmaydi,  u doimo  o’zgarib 
turadi.  SHu  sababli  mahsulot,  tovar  zaxiralarini 
baholash  bir  oz  murakkablashadi.  Buning 
natijasida 
ishlab 
chiqarilayotgan 
mahsulot 
 
Muammo: Bozor 
iqtisodiyoti sharoitida 
xo’jalik mablag’larini 
mavjud printsip va 
usullarga asoslanib 
baholashni bilish.
 
Esda tuting 
 
Baholashni  realligi  korxonadagi  barcha  mavjud  resurslarni  hajmini 
aniqlashga  hamda  moliyaviy  natijalar  xaqida  aniq  ma’lumotlar  olishga 
ta’sir
 etadi. 
 
Muammo: 
Bozor 
iqtisodiyoti sharoitida 
baholash tizimini 
tamoyillarga asoslanib 
nazorat qilib borish.
 

---

 
46 
tannarxi  va  shu  mahsulotni  sotishdan  ko’radigan  daromad  ko’rsatkichlari 
ham o’zgaradi.   Mahsulot zaxiralari haqiqiy sotib olingan tannarx bo’yicha ( 
o’rtacha), hisobot davriga to’g’ri kelgan bozor bahosida baholanadi. 
 
YAngi  schyotlar  rejasida  mo’jallangan  hisob  usuliga  ko’ra  balansda 
mahsulot  zaxiralari  bir  nechta  usulda  baholanishi  mumkin.  Bunday 
usullarning  mo’ljallanishi  baholashning  o’zgarishi  natijasida  korxonalardagi 
mahsulot  zaxiralarini  qiymat  jihatidan  kamayishiga  xam  taosiri  inobatga 
olingan . 
 
Bunday baholash usullariga quyidagilar kiradi: