28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

 
Hisobotningning xususiyatlari. 
Hisobot  majburiylik,  ommaviylik  va  uning  mazmunining  davlat  tomonidan 
bir  xilda  o’rnatilganligi  kabi  o’ziga  xos  xususiyatlarga  ega.  Buxgalteriya  hisoboti 
va  balansi  haqidagi  Nizomda  davriy  va  yillik  buxgalteriya  balansi  va  hisobotini 
tuzishning  majburiyligi  o’rnatilgan.  Shunga  asosan  xar  bir  korxona  belgilangan 
muddatlarda  davriy  va  yillik  hisobot  va  buxgalteriya  balansini  to’zib  tegishli 
tashkilotlarga  topshiradilar.  Buxgalteriya  hisoboti  va  balansi  haqidagi  Nizomda 
buxgalteriya  balansida  moddiy  qiymatliklarni  haqiqiy  tannarxda  ko’rsatish  talab 
qilingan.  Bu  nizomda  buxgalteriya  balansi  boshqa  moddalarning  qanday  
baxolanishi  qoidalari  xam  ko’rsatilgan.  Davriy  va  yillik  hisobot  shakllarini  va 
ularni  qanday    to’ldirish,  qaysi  moddalarida  qanday    mazmundagi  ma’lumotlarni 
ko’rsatish to’g’risidagi qoidalar tegishli davlat idoralari tomonidan ishlab chiqiladi. 
Shu  qoidaga  asosan  xamma  korxonalar  hisobot  shakllarini  to’ldiradilar.  Xamma 
korxonalar  uchun  umumiy  bo’lgan  hisobot  shakllarini  ishlab  chiqish  va  ularning 
moddalaridagi  ma’lumotlar  mazmunining  bir  xilligiga  erishish  korxonalar 
hisobotining  ma’lumotlarini  noxiya,  viloyat,  o’lka,  muxtor  jumxuriyatlar  xalq 
xo’jaligi  tarmoqlari  va  butun  xalq  xo’jaligi  bo’yicha    umumlashtirishni 
ta’minlaydi.  Bu  esa  hisobot  mazmunining  davlat  tomonidan  qat’iy  bir  xilda 
o’rnatilishi  natijasida  erishiladi.  Korxonaning  davriy  va  yillik  hisobot  shakllari 
operativ-texnika,  statistika  va  buxgalteriya  hisoblari  ma’lumotlari  asosida 
to’ldirilishi  mamlakatda  hisob  va  statistikaning  yagona  tizimi  o’rnatilganligidan 
dalolat  beradi.  Xisobot  shaklarini  to’ldirishda  xalq  xo’jaligi  hisobining 

---

 
136 
ma’lumotlardan  to’la  foydalanish  hisobotning  xususiyatlaridan  biri  bo’lib 
hisoblanadi. Korxonalarning hisoboti oldiga yuqorida aytilgan xususiyatlariga mos 
xolda  bir  necha  muxim  talablar  qo’yilgan.  Birinchi  talab,  Buxgalteriya 
hisobotining  xamma  kurslari  to’g’ri    ma’lumotlarga  asoslangan  bo’lishi  shart.  
Demak,  hisobot  tuzilgan  vaqtda  korxonaning  moliyaviy  axvolini  to’g’ri  aks 
ettirishi,  xo’jalik  faoliyati  natijalarini  aniq  ko’rsatishi  zarur.  Joriy  buxgalteriya 
hisobi 
ma’lumotlari  bilan  hisobot  ma’lumotlar  solishtirib  ko’rilganda 
ko’rsatkichlar  mos  kelishi  shart.  Korxonaning  xo’jalik  faoliyatiga  operativ 
raxbarlik  o’rnatish  uchun  buxgalteriya  hisobotining,  oldiga  qo’yilgan  ikkinchi 
muxim  talab  uning  belgilangan  vaqtda  tuzilib,  talab  qilingan  idoralarga 
topshirilishidir.  Buxgalteriya  (moliyaviy)  hisobotlari  odatda  bu  hisobot; 
foydalanuvchilarning  talablariga  qarab  uyushtirilishi  kerak.  Bu  hisobotlarning 
foydalanuvchilari  bo’lib,  bozor  iqtisodi  sharoitida,  investarlar,  kreditorlar,  mol 
etkazib  beruvchilar  korxonaning  xodimlari,  korxona  joylashgan  mamlakatning 
hukumati,  axoli  va  boshqalar  hisoblanadi.  Mamlakatda  xamma  korxonalar  (qaysi 
mulkchilikka  asoslanganligidan  kat’iy  nazar)  buxgalteriya  hisobotini  davri, 
soliq 
 
inspektsiyasiga  topshiradi,  davlat  korxonalari  esa  yana  o’zining  yuqori  davlat 
idorasiga topshiradi. 
 
Shu  o’rinda  aytish  kerakki,  "Kichik  tadbirkorlik  sub’ektlari  tomonidan 
soddalashtirilgan tartibda hisob yuritish va hisobotlar tuzish to’g’sida"gi standart 
O’zbekiston  Respublikasining  "Buxgalteriya  hisobi  to’g’sida"gi  qonuni  5-
moddasiga  muvofiq  ishlab  chiqilgan. 
(O’R  AV  11.07.2006  y.  879-2-son  bilan 
ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i taxriridagi band) o’zgartirish kiritilgan. 
 
Jamoat  mulkchiligiga  asoslangan  korxonalar  shu  korxonaning  mulkini 
egalariga  xamda  kredit  shartnomasiga  ko’ra  korxonaga  kreditlar  bergan  bank 
muassasalariga xam buxgalteriya (moliyaviy) hisoboti topshiriladi. Uchinchi talab 
buxgalteriya  hisoboti  ko’rsatkichlarining  reja  ko’rsatkichlari  bilan  bog’liqligini 
ta’minlashdir.  Agar  ko’rsatkichlar  bir-biriga  bog’langan  bo’lmasa,  unda  joriy 
rejaning bajarilishi to’g’risidagi va shunga mos xolda kelgusi davrda   tuziladigan 
reja  ko’rsatkichlari  to’g’ri  sida  xam  haqiqatga  to’g’ri    kelmaydigan  ma’lumotlar 
kelib  chiqadi.  To’rtinchi  talab  bir  nechta  bir  xil  soxadagi  korxonalar  xisobotlari 
ko’rsatkichlarining iqtisodiy mazmuni va shaklining bir xilda bo’lishidir. Bu talab 
bir  xil  tarmoqlari  korxonalari  xo’jalik  faoliyatini  iqtisodiy  taxlil  qilish  uning 
natijalarini  aniqlash  va  yuqori  tashkilotning  yig’ma  hisobotini  tuzishni 
engillashtirishga  erishishini  ta’minlaydi.  Beshinchi  talab  korxonalarning  hisoboti 
qisqa va faqat zarur ko’rsatkichlarnigina o’zida gavdalashtirishdan iborat. Bu narsa 
o’z  navbatida  ustama  xarajatlarni  kamaytirish,  hisobotini tuzishni tezlashtirish va 
keraksiz ma’lumotlar bilan hisob ishlarini qiyinlashtirmaslikni ta’minlaydi.