28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

      D-t “Kassa” schyoti 
      K-t “Byudjet bilan hisob kitoblar” schyoti 
300 so’m 
 

---

 
101 
 a)  tabiiy  yo’qotish  me’yorlaridan  ortiq  bo’lgan  qimmatliklar  kamomadi, 
muayyan 
aybdorlar 
aniqlangan  hollarda  qimmatliklarning 
buzilishi  va 
o’g’irlanishidan ko’rilgan yo’qotishlarning: 
 - etkazib beruvchilarning aybi bilan: 
 D-t 4860 “ Dahvolar bo’yicha olinadigan hisobvaraqlar” 
 K-t 
5910  “Kamomadlar  va  qimmatliklarga  etkazilgan  zarardan 
yo’qotishlar”; 
 - korxonaning moddiy javobgar xodimi aybi bilan: 
 D-t 4730 “Moddiy zarani qoplash bo’yicha xodimlarning qarzlari” 
 K-t 
5910  “Kamomadlar  va  qimmatliklarga  etkazilgan  zarardan 
yo’qotishlar”; 
 b) tabiiy chiqib ketish  me’yorlaridan ortiq bo’lgan qimmatliklar kamomadi, 
buzilishlar va aniq aybdorlarning mavjud emasligi va sudlarning dahvolarni asosli 
emasligi 
oqibatida 
rad 
etishi  hollarida 
o’g’irlangan 
qimatliklarning 
yo’qotilishining: 
 D-t 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar” 
 K-t  5910    “Kamomadlar  va  qimmatliklarga  etkazilgan  zarardan 
yo’qotishlar”; 
 Ilgari  kamomadlar  va  yo’qotishlar  hisobi  84  -  “Qimmatliklarning 
buzilishidan ko’rilgan kamomadlar va yo’qotishlar” hisobvarag’ida yuritilar edi. 
 Mol  –  mulkninginvestitsiya  qilinishi  chog’ida  aniqlangan  kamomadlar  va 
ortiqcha  molk-  mulkni  buxgalteriya  hisobida  aks  ettirish  va  soliqqa  tortish  taritbi 
inventarlash  chog’ida  aniqlangan  mol-  mulk  kamomadi  va  ortiqcha  chiqishining 
buxgalteriya hisobi va uni soliqqa tortish tartibi to’g’risida Nizomga ( O’zR Adliya 
vazirligi tomonidan 2004 yil 6 aprelda 1334  – sonli bilan ro’yxatdan o’tkazilgan) 
muvofiq belgilanadi. 
 Mehnat  kodeksi  va  yuqorida  keltirilgan  Nizomga  ko’ra  o’rtacha  oylik  ish 
haqi  miqdorida  ko’p  bo’lmagan  etkazilgan  zarar  summasining  aybdor  xodim 
hisobidan  undirilishi  ish  beruvchining  farmoyishi  asosida  amalga  oshiriladi, 
Farmoyish  zarar  aniqlangan  kundan  boshlab  bir  oydan  kechiqtirmasdan  berilishi 
mumkin. 
 Agar  xodimdan  undirilishi  lozim  bo’lgan  etkazilgan  zarar  summasi  uning 
o’rtacha  oylik  ish  haqi  miqdoridan  ortiq  bo’lsa  yoki  zarar  aniqlangan  kundan 
boshlab    bir  muddat  nihoyasiga  etgan  bo’lsa  undiruv  sud  tartibida  amalga 
oshiriladi. 
 Ish beruvchining mol- mulki o’g’irlanishi, kamomadi, qasddan yo’q qilinishi 
yoki  qasddan  buzilishi  hollarida  ,  shuningdek  qolgan  holatlarda,  zarar  miqdori 
mazkur  hududda  ishning  vakolatli  (  sud  organlari  )  tomonidan  ko’rib  chiqilishi 
kunidan amal qilgan bozor baholari bo’yicha hisob – kitob qilinadi. 
 Inventarlash  chog’ida  aniqlangan  obhektlarning  bozor  bahosini  belgilash 
uchun quyidagi ma’lumotlardan foydalanish mumkin: 
 - tayyorlov tashkilotlarida va ularning rasmiy dilerlaridan , tovar xom ashyo  
birjalaridan  ,  ko’chmas  mulk  birjalaridan  yozma  shaklda  olingan  ,  bu  kabi 
mahsulotlarga oid narxlar to’g’risidagi ma’lumotlardan; 

---

 
102 
 -  kamomadni  (  ortiqchaliklarni  )  aniqlash  sanasiga    va  tegishli  obhektning 
sotib  olinishi    sanasiga  bo’lgan  Markaziy  bank  kurslarining  nisbati  sifatida 
aniqlanadigan  hisob-  kitob  koeffitsentini  qo’llash  yo’li  bilan  xarid  qilish  sanasiga 
bo’lgan  ( buni tasdiqlovchi  hujjatlar  majud bo’lgan  hollarda  ) EAV  dagi  aktivlar 
qiymati to’g’risidagi ma’lumotlardan; 
 -  tegishli  davlat  organlarida  mavjud  bo’lgan  narxlar  darajasi  haqidagi 
ma’lumotlardan; 
-  inventarlash  o’tkazilishi davrida ommaviy  axborot vositalarida  va  maxsus  
adabiyotlarda chop etilgan narxlar darajasi haqidagi ma’lumotlardan; 
- tegishli obhektlarning qiymati to’g’risidagi ekspert xulosalaridan . 
Buxgalteriya hisobidan inventarlash chog’ida etishmayotgan asosiy vositalar 
obhektlarini  (  ofis  kreslosini  )  aniqlashning  aks  ettirilishini  misol  asosida  ko’rib 
chiqamiz.  Bunda  bizga  mazkur  obhektning  bozor  bahosini  mahlum  deb  faraz 
qilamiz, u eskirishni hisobga olganda 160 ming so’mni tashkil qiladi. Obhektning 
g’olang’ich qiymati 150 ming so’m , hisoblangan amortizatsiya – 7,5 ming so’m. 
Kamomad    chiqib  ketishlar  hisobvaraqlari  orqali  quyidagi  tarzda  aks 
ettiriladi: 
- etishmayotgan asosiy vositalar obhekti boshlang’ich ( tiklash ) qiymatining 
hisobdan chiqarilishi: 
D-t 9210 “Asosiy vositalarning chiqib ketishi”  - 150 
K-t 0140 “Mebelg’ va ofis jihozlari” – 150 
-  etishmayotgan  asosiy  vositalar  obhekti  bo’yicha  hisoblab  yozilgan 
eskirishning hisobdan chiqarilishi: 
D-t 0240 “Mebelg’ va ofis jihozlarining eskirishi” – 7,5 
K-t 9210 “Asosiy vositalarning chiqib ketishi” – 7,5 
- etishmayotgan asosiy vositalar obhekti qoldiq qiymatiga: 
D-t 5910 “Kamomadlar va qimmatliklarga etkazilgan zarardan yo’qotishlar” 
-142,5 
K-t 9210 “Asosiy vositalarning chiqib – ketishi” – 142,5 
Obhektning bozor bahosi ( undiriladigan summa ) etishmayotgan obhektning 
qoldiq  qiymatidan    yuqori  bo’lib  chiqqanligi  sababli  Nizomga  binoan  daromadni 
aks ettirish zarur: 
D-t 4730 “Xodimlarning moddiy zaran qoplash bo’yicha qarzlari” – 160; 
K-t 5910 “Kamomadlar va qimmatliklarga etkazilgan zarardan yo’qotishlar” 
– 142,5 
K-t 9390 “Boshqa operatsion daromadlar” – 17,5 
Olingan daromad summasi umumbelgilangan tartibda soliqqa tortiladi. 
Agar  baholash  natijasida  obhektning    bozor  bahosi  (  undirish  summasi  ) 
etishmayotgan  obhektning  qoldiq  qiymatidan  past  bo’lib  chiqsa    -  masalan  140 
ming so’m , ko’rilgan zarar summasi buxgalteriya hisobida quyidagi tartibda aks 
ettiriladi: 
D-t 4730 “Xodimlarning moddiy zararni qoplash bo’yicha qarzlari” – 140 
D-t 9430  “Boshqa operatsion xarajatlar” – 2,5 
K-t“Kamomadlar va qimmatliklarga etkazilgan zarardan yo’qotishlar” 142,5 

---

 
103 
Ko’rilgan  zarar  summasi  umumbelgilangan  tartibda  daromad  (  foyda  ) 
solig’ini hisoblab chiqarish chog’ida soliqqa tortish bazasini oshiradi. 
Ushbu  asosiy  vositalar  obhektning  8510  “Mol  –  mulkni  qayta  baholash 
bo’yicha  tuzatishlar”  hisobvarag’ida  yig’ilgan  qo’shimcha  baholash  summasi, 
chiqib ketishdan olingan foydani ko’paytiradi( yoki zararni kamaytiradi ). 
5910  –  hisobvaraqdan  mol-mulkning  kamomadi  va    buzilishidan  ko’rilgan 
yo’qotishlarni  qaerga  kiritishda  noaniqlik  mavjud  bo’lgan  hollarda  foydalanish 
tavsiya qilinadi. 
Agar  kamomadning    aniq  aybdorlari  aniqlanmagan  yoki  moddiy  javobgar 
shaxslardan  undirish  imkoniyati  mavjud  bo’lmasa,  etishmayotgan  obhektning 
hisobdan chiqarilishini 5910 – hisobvaraqni chetlab o’tgan holda, quyidagi tartibda 
amalga oshirish mumkin: 
-  etishmayotgan  asosiy  vositalar  obhekti  boshlang’ich  (  tiklash)  qiymatini 
hisobdan chiqarish: 
D-t 9210 “Asosiy vositalarning chiqib – ketishi” -150 
K-t 0140 “Mebelg’ va ofis jihozlari” – 150; 
-  etishmayotgan  asosiy  vositalar  obhekti  yuzasidan  hisoblab  yozilgan 
eskirishning hisobdan chiqarilishi: 
D-t 0240 “Mebelg’ va ofis jihozlarining eskirishi” – 7,5 
K-t 9210 “Asosiy vositalarning chiqib – ketishi” -7,5; 
 - ko’rilgan zarar summasining aks ettirlishi: 
D-t 9430  “Boshqa operatsion xarajatlar” –142,5 
K-t 9210 “Asosiy vositalarning chiqib  ketishi” -142,5 
Ko’rilgan  zarar  summasi    daromad  (  foyda  )  solig’ini  hisoblab  chiqarish 
chog’ida soliqqa tortish bazasini oshiradi
. 
Kamomad    sumalarining  aybdor  yoki  moddiy  javobgar  shaxslardan 
undirilishi buxgalteriya hisobida quyidagi tartibda aks ettiriladi: 
D-t  pul  mablag’’larini  hisobga  olish  hisobvaraqlari  (  aybdor  shaxs 
tomonidan    kamomad  summasining  o’sha  zahotiyoq  kassaga  yoki  banka  kirim 
qilinishi hollarida) 
D-t 6710 “Mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar” ( aybdorning 
ish haqidan ushlab qolinishi hollarida) 
K-t 4730  “Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzlari” .