28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

DEBITORLIK VA KREDITORLIK  QARZLARI     TO’G’RISIDA     
MA’LUMOTNOMA 
 
 
145. «Debitorlar va kreditorlar ro’yxati» 2-ustunida korxona va tashkilotning 
hisobot davrining oxirgi sanasidagi xolat bo’yicha o’zaro hisob-kitoblari xolati aks 

---

 
172 
ettiriladi.  Mazkur  ustunda  debitor  va  kreditorlar  ro’yxati  debitor  (kreditor)dan 
yuqori turuvchi vazirliklar (idoralar) bo’yicha keltiriladi. 
 
Agar  debitor  (kreditor)  yuqori  turuvchi  vazirlik    (idora)ga  ega  bo’lmasa, 
yuridik shaxsning to’liq nomini ko’rsatish zarur. 
 
O’zbekiston  Respublikasidan  tashqaridagi  qarzlar  bo’yicha  debitor 
(kreditor)ning  nomi  (to’liq  yoki  umumqabul  qilingan  qisqartishlar  bilan) 
ko’rsatiladi, shuningdek qavslarda mamlakat nomi ko’rsatiladi. 
 
2-ustunda  2,  2.1.2,  3,  5,  5.1.2,  6-satrlar  bo’yicha  debitorning  nomini 
ko’rsatish lozim. 
 
146. 3-ustunida qarzning umumiy summasi ko’rsatiladi, xususan: 
 
a)  1-satr  bo’yicha  debitorlik  qarzining  umumiy  summasi  ko’rsatiladi,  u  3-
ustunning 2.1 va 3.1 –satrlari summasiga teng bo’lishi kerak: 
 
b)  4-satr  bo’yicha  kreditorlik  qarzining  umumiy  summasi  ko’rsatiladi,  u  3- 
ustunning 5.1 va 6.1 –satrlari summasiga teng bo’lishi kerak. 
 
Debitorlik  qarzining  umumiy  summasi  o’z  ichiga:  tushumga  doir  ijara 
majburiyatlari  bo’yicha  hisob-kitoblar,  xaridorlar  va  byurtmachilar  bilan  hisob-
kitoblar.  Berilgan  bo’nak  to’lovlari  bo’yicha  hisob-kitoblar,  byudjet  bilan  hisob-
kitoblar,  boshqa  operatsiyalar  bo’yicha  xodimlar  bilan  hisob-kitoblar,  shuhba  va 
tobe  xo’jalik  jamiyatlari  bilan  hisob-kitoblar,  ichki  xo’jalik  hisob-kitoblari, 
davollar  bo’yicha  hisob-kitoblar,  hisobot  beruvchi  shaxslar  bilan  xtisob-kitoblar, 
ustav  sarmoyasiga  ulushlar  bo’yicha  muassislar  bilan  hisob-kitoblar,  boshqa 
debitorlar bilan hisob-kitoblar, shu jumladan idora ichidagi korxonalar bilan hisob-
kitoblarni  oladi.  Bunda  idora  ichidagi  hisob-kitoblar  deganda  mustaqil  balansga 
ega  bo’lgan  va  bir  muayyan  vazirlik,  idora,  korporatsiya,  uyushma,  kontsern 
xamda  birlashma  tarkibiga  kiradigan  korxonalar  va  tashkilotlar  o’rtasidagi  hisob-
kitoblar  tushiniladi. Buxgalteriya  balansida  idora  ichidagi  hisob-kitoblar  summasi 
yoyib  ko’rsatiladi:  debitorlik  summasi-280-satr  bo’yicha  balans  aktivida, 
kreditorlik  summasi-530-satr  bo’yicha  balans  passivida.  Debitorlik  qarzining 
umumiy summasiga muvofiq kelishi kerak. 
 
Kreditorlik  qarzining  umumiy  summasi  uz  ichiga:  olingan  bo’naklar 
bo’yicha  hisob-kitoblar,  mol  etkazib  beruvchilar  va  pudratchilar  bilan  hisob-
kitoblar, byudjet bilan hisob-kitoblar, mexnatga xak to’lash bo’yicha qarz, mulkiy 
va shaxsiy sug’urta bo’yicha qarz, davlat maqsadli jamg’armalaridan qarz, shuhba 
va  tobe  jo’jalik  jamiyatlaridan  qarz,  dividentlar  to’lash  bo’yicha  qarz,  boshqa 
operatsiyalar  bo’yicha  xodimlar  bilan  hisob-kitoblar,  boshqa  kreditorlar  bilan 
hisob-kitoblar, shu jumladan idora ichidagi korxonalar bilan hisob-kitoblarni oladi. 
Kreditorlik qarzining umumiy summasi buxgalteriya balansi 1-son shaklining 460-
satri summasiga muvofiq kelishi ekrak. 
 
147.  3-ustunda  2,  2.1  ,  2.1.2,  2.2,  3,  3.1-satrlar  bo’yicha  1-satrda  aks 
ettirilgan debitorlik qarzining umumiy summasi quyidagi tartibda ochib beriladi: 
 
a)  2-satr  bo’yicha  O’zbekiston  Respublikasi  ichidagi  debitorlik  qarzi 
ko’rsatiladi: 
 
b)  2,1-satr  bo’yicha  O’zbekiston  Respublikasi  ichidagi  debitorlik  qarzi 
umumiy  summasi,  shu  jumladan  2-satr  bo’yicha  hisoblangan  idora  ichidagi  qarz 
ko’rsatiladi: 

---

 
173 
 
v)  2.1.2-satr  bo’yicha  2.1-satrdan  ajratilgan,idora  ichidagi  debitorlik  qarzi 
summasi ko’rsatiladi: 
 
g) 2.2-satr bo’yicha 2.1.2-satr bo’yicha hisoblangan idora ichidagi debitorlik 
qarzining umumiy summasi beriladi: 
 
d) 3-satr bo’yicha O’zbekiston Respublikasidan tashqaridagi debitorlik qarzi 
ko’rsatiladi: 
 
e)  3.1  satr  bo’yicha  3-satr  bo’yicha  hisoblangan  ,  O’zbekiston 
Respublikasidan tashqaridagi debitorlik qarzining umumiy summasi ko’rsatiladi. 
 
5,  5.1  5.1.2,    5.2,  6,  6.1  –satrlar  146-bandga  o’ura  debitorlik  o’arziga 
o’xshash tartibda to’ldiriladi. 
 
Debitorlik va kreditorlik qarzlari O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi 
va  Davlat  soliq  qo’mitasi  1998  yil  26  iyunda  17-07\62,  98-106-son  bilan 
tasdiqlagan  Buxgalteriya  hisobi  va  hisobotida  debitorlik  va  kreditorlik  qarzlarini 
yagona  narxlarda  aks  ettirish  tartibiga  (ro’yxat  raqami  458,  1998  yil  29  iyun) 
binoan hisobga olinadi. 
 
148.  4-ustunda  muddati  kechiqtirilgan,  qonun  xujjatlarida  belgilangan 
muddatlarda so’ndirilmagan qarzning umumiy summasi ko’rsatiladi. 
 
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1999 yil 19 iyo’ldani «O’zbekiston 
Respublikasi Prezidentining 1995 yil 12 maydagi «Xalq xo’jaligida hisob-kitoblar 
o’z  vaqtida  amalga  oshirilishi  uchun  korxona  va  tashkilotlar  raxbarlarining 
masuliyatini  oshirish  choratadbirlari  to’g’risida»  PF-1154-son  Farmonini  qisman 
o’zgartirish  xaqida»  PF-2340-son  Farmonini  (O’zbekiston  Respublikasi  Oliy 
Majlisining  axborotnomasi,  1999  yil  7-son)  1-bandiga  muvofiq  tovarlar  amalda 
yuklab jo’natilgan, ishlar bajarilgan, xizmatlar ko’rsatilgan kundan boshlab 90 kun 
o’tgach debitorlik qarzi  kechiqtirilgan deb hisoblanadi. 
 
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1999 yil 21 sentyabrdagi 
«Tabiiy  gaz  uchun  etkazib  berishlar  va  hisob-kitoblar  tizimini  takomillashtirish 
to’g’risida»  439-son  qarori  (O’zbekiston  Respublikasi  xukumatining  qarorlari 
to’plami», 1999 yil, 9-son, 57 modda) ga ko’ra ayrim korxonalarga (qarorning 5-
ilovasi)  mavsumiylik  va  texnologik  jarayonlar  xususiyatlaridan  kelib  chiqib, 
istisno  tartibida  etkazib  berilgan  gaz  uchun  «O’ztransgaz»  Akga  120  kun  
davomida  xak  to’lash  xuquqi  berilgan.  Ushbu  korxonalar  uchun  kechiqtirilgan 
debitorlik  qarzi  muddati  tovarlar  amalda  yuklab  jo’natilgan,  ishlar  bajarilgan. 
Xizmatlar ko’rsatilgan kundan boshlab 120 kun o’tishi bilan belgilanadi. 
 
O’zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Maxkamasining  2000  yil  29  iyundagi 
«Birjadan tashqari valyuta bozorini yanada rivojlantirish va mustaxkamlash chora-
tadbirlari  to’g’risida»  245-son  qarori  (O’zbekiston  Respublikasi  xukumatining 
qarorlari  to’plami»  ,  2000  yil,  6-son,  33-modda)ga  ko’ra  markazlashtirilgan 
eksport operatsiyalari bo’yicha tushumning kelib tushish yoki qaytadan olib kirish 
muddati  60  kundan,  muassislar  tomonidan  xorijdagi  korxonalar  (savdo  uylari, 
savdo  vakolatxonalari,  shuhba  va  tobe  xo’jalik  jamiyatlari,  firma  do’konlari, 
dilerlik  tarmoqlari  va  konsignatsiya  omborlari))  manziliga  olib  chiqiladigan 
tovarlar  bo’yicha  esa  -180  kundan  oshmasligi  kerak.  Tashqi  savdo  operatsiyalari 
bo’yicha qarz bojxona chegarasini kesib o’tgandan so’ng tegishlicha 60 va 180 kun 
o’tgach kechiqtirilgan hisoblanadi. 

---

 
174 
 
Byudjet  va  davlat  maqsadli  jamg’armalariga  majburiy  to’lovlar  bo’yicha 
kreditorlik qarzi qonun xujjatlarida belgilangan to’lov muddatlari tugagan kundan  
keyingi kundan boshlab kechiqtirilgan hisoblanadi. 
 
Boshqa  kreditorlik  qarzlari  bo’yicha  kechiqtirish  muddati  so’ndirishning 
muayyan muddatlari belgilangan xo’jalik shartnomalari asosida belgilanadi. 
 
149.  Korxonaga  bog’liq  bo’lmagan  sabablar  bo’yicha  xosil  bo’lgan 
qarzlarga doir: 
 
a)  5-ustunda  korxonaga  bog’liq  bo’lmagan  sabablarga  ko’ra  xosil  bo’lgan 
umumiy qarz ko’rsatiladi, xususan:6 
 
1-satr  bo’yicha  debitorlik  qarzining  umumiy  summasi  ko’rsatiladi,  u  1-satr 
bo’yicha 7,9,11,12-ustunlarda ko’rsatilgan summaga teng bo’lishi kerak: 
 
4-satr bo’yicha  kreditorlik qarzining umumiy summasi ko’rsatiladi,  u 4-satr 
bo’yicha 7,9,11,12 –ustunlarda ko’rsatilgan summaga teng bo’lishi kerak: 
 
b)  6-ustunda  kechiqtirilgan  qarzning  umumiy  summasi  ko’rsatiladi 
(kechiqtirish muddati mazkur Ko’rsatmalarning 148-bandiga muvofiq belgilanadi). 
    
V) 7-ustunda xukumat qaroriga ko’ra xakini to’lamasdan yuklab jo’natilgan 
(olingan) maxsulot (ishlar, xizmatlar) bo’yicha korxona va tashkilotning umumiy 
debitorlik (kreditorlik) qarzi ko’rsatiladi. Undan kechiqtirilgan qarz 8-ustunda ask 
ettiriladi  (kechiqtirish  muddati  mazkur  Ko’rsatmaning  148-bandiga  muvofiq 
belgilanadi): 
 
G)  9-ustunda  ular  bo’yicha  davlat  resurslari  va  fondlaridan  xom  ashyo  va 
materiallar  yuklab  jo’natilishi  nazarda  tutilgan,  hisoblab  o’tkazilgan  bunday 
to’lovlari  summasi  ko’rsatiladi.  Undan  kechiqtirilgan  debitorlik  qarzi  10-ustunda 
ko’rsatiladi (kechiqtirish muddati mazkur Ko’rsatmalarning 148-bandiga muvofiq 
belgilanadi).  9  va  10  –ustunlarda  aks  ettiriladigan  axborot  faqat  debitorlik  qarzi 
qismida to’ldiriladi: 
 
d) 11-ustunda unga doir belgilangan tartibda qarzni so’ndirishni kechiqtirish 
xuquqi berilgan korxona va tashkilotning qarzi aks ettiriladi: 
 
e)  12-ustunda  unga  doir  qonun  xujjatlariga  muvofiq  taqdim  etilgan  davolar 
bo’yicha sud taxlili jarayoni borayotgan qarz summasi ko’rsatiladi. SHu erda unga 
doir  xo’jalik  sudining  kreditorlik  undirish  to’g’risida  qarori  chiqqan  qarz  aks 
ettiriladi. 
 
150.  Zarurat  tug’ilganda  korxona  va  tashkilotlarga,  agar  xukumatning 
tegishli  qarori  mavjud  bo’lsa,  «Korxonaga  bog’liq  bo’lmagan  sabablarga  ko’ra 
xosil bo’lgan qarz» bo’limida qo’shimcha ustunlar ochishga ruxsat beriladi. 
 
151.  2a-shaklining  satrlari  soni  tegishlicha  2,2.1.2  3  va  5,  5.1.2,  6-satrlar 
bo’yicha ko’rsatiladigan debitorlar va kreditorlar soni bog’liq bo’ladi. 
 
152.  2a-shaklga  raxbar  va  bosh  buxgalter  imzo  chekadi  xamda  xar  bir 
saxifada muxr bilan tasdiqlanadi.