28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

 Buxgalteriya hisobotining tuzish, topshirish va tasdiqlash tartiblari. 
Moliyaviy  hisobotning  hisobot  davri  1  yanvardan  31  dekabrga  qadar  bo’lgan 
yil  moliyaviy  hisobotning  hisobot  davri  hisoblanadi.  Buxgalteriya  hisoboti  va 
balanslari  tuzilganda  quyid
a
gilar  ta’minlanishi  kerak:  —  hisobot  davri  ichida 
amalga  oshirilgan  xamma  xo’jalik  operatsiyalari  va  pul  mablag’lari,  asosiy 
vositalar, moddiy qiymatliklar va hisob-kitoblarning to’liq aks ettiriladi.— analitik 
hisob  ma’lumotlarining  xar  oyning  birinchi  sanasyga  bo’lgan  tegishli  sintetik 
schyotning oborot va qoldi summalari bilan bir xilligi. 
Buxgalteriya  hisoboti  va  balanslari  ko’rsatkichlarini  sintetik  va  analitik  hisob 
ma’lumotlari  bilan  bir  xilligi.  Yuqorida  keltirilgan  asosiy  shartlarni  bajarmasdan 
tuzilgan  buxgalteriya  xisoboti  va  balanslari  noto’g’ri    tuzilgan  deb  hisoblanadi. 
Buxgalteriya hisobotini tuzishdan oldin hisobotning to’g’ri  va real tuzilishini to’la 
ta’minlay  oladigan  zarur  ishlar  qilinishi  shart.  Joriy  buxgalteriya  hisobot 
ma’lumotlarini  umumlashtirish,  sintetik  va  analitik  schyotlarda  xamma  xo’jalik 
operatsiyalarini  aks  ettirish,  sintetik  xamda  analitik  schyotlar  bo’yicha    oborot 
vedomostlarini  tuzish  va  ular  bo’yicha    qoldiq  summalarini  aniqlash  va  boshqa  
ishlar  buxgalteriya  hisoboti  tuzishdan  avval  bajarilgan  bo’lishi  kerak.  Yillik 
buxgalteriya hisoboti tuzishdan avval korxonaning xo’jalik  mablag’lari va hisob-
kitoblarni  qayta  ro’yxatga  olish  zarur.  Buxgalteriya  hisobotini  tuzish  uchun 
buxgalteriya  xodimlari  tomonidan  bir  qancha  qo’shimcha  hisob-kitob  ishlari 
amalga  oshiriladi.  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  korxonalarning  buxgalteriya 
hisoboti  mustaqil  auditor  tashkiloti  tomonidan  tekshirib  chiqilgan  bo’lishi  kerak. 
Korxonalar  moliyaviy  hisobotining  ishonchliligi  va  xolisligi  xamda  amalga 
oshirilgan  xo’jalik  operatsiyalarining  qonuniyligiga  ishonish  uchun  buxgalteriya 
hisobotini  rasmiy  tekshirish  audit  deb  ataladi.  Korxonaning  moliyaviy  faoliyatini 
nazorat qiluvchi kishi — taftishchi esa auditor deb ataladi. Korxonaning moliyaviy 
hisobotini va xo’jalik faoliyatini tekshirish ishlarini  iqtisodiy ekspertiza qilish va 
ularga hisob va moliyaviy masalalar bo’yicha  tegishli maslaxatlar beruvchi xamda 
yuqoridagi ishlarni mahlum haq uchun bajaruvchi tashkilot auditor tashkiloti yoki 
auditor  xizmati  deb  ataladi.  Auditlar  tashki  audit  va  ichki  auditlarga  bo’linadi. 
qozir  korxonaning  moliyaviy  hisobotini  ishonchli  va  xolisligini  tasdiklash, 
daromad  va  xarajatlarni  ekspertiza  qilish,  faoliyatini  iqtisodiy  samaradorligini 
oshirishga  doir  bir-biridan  fark  qiladigan  echimlarni  ishlab  chiqish,  kilgan 
xarajatlarning  natijalariga  baxo  berish  xamda  ularda  jumxuriyatda  qabul  qilingan 
iqtisodiy  tartib  va  tegishli  konunlarning  bajarilishini  tekshiradigan  mustaqil 

---

 
139 
xo’jalik  hisobida  turuvchi  auditor  tashkilotlar  tizimini  yaratish  kerak.  Bu 
tashkilotlar  korxonaning  ishlarini  shartnoma  asosida  bajaradi. 
\ar  bir 
korxona 
qaysi  auditor  tashkilotni  chakirishini  o’zi  aniqlaydi.  Auditor  tashkilotlar  xech 
qanday    vazirlik  yoki  idoralar  koshida  to’zilmasligi  kerak.  Bu  esa  auditor 
tashkilotlarni  haqikatda  mustaqil  bo’lishini  ta’minlaydi,  korxona  moliyaviy 
hisobotini  haqikiyligini  nazorat  qilish  va  olingan  soliqning  to’g’ri    bo’lishiga 
erishish imkoni tug’diradi Auditor tashkilotlar shartnoma asosida korxona moliya 
hisobotini  tekshirganda  taftishchilar  buxgalteriya  balansi  xar  bir  moddasida  va 
moliyaviy natijalar hisobotida 
ko’rsa
tilgan ma’lumotlarni ishonchligini tasdiklash 
uchun korxona mablarlari, moqdiy zaxiralari va qarzdorlarning majbuliklari, kayd 
qilingan ma’lumotlar. haqikatga to’g’ri  kelishi, buxgalteriya hisobining yuritilishi, 
buxgalteriya  hisobotini  tuzish  qoidalarining  qanday    bajarilganligini  va  boshqa 
larni  topshirib  chiqadi.  Moliyaviy  hisobotdagi  ma’lumotlarning  birortasini 
xolisona  ekanligiga  taftishchi  ishonch  xosil  kqilmasa  u  xolda  taftishchi  (auditor) 
korxonaning  moliyaviy  natijalariga  kafolat  bermaydi.  Agar  korxona  moliyaviy 
natijalarini  to’g’ri    ekanligini  isbotlovchi  qo’shimcha  xujjatlarni  taftishchi 
(auditor)ga  ko’rsatsa,  u  xolda  moliyaviy  hisobotning  ishonchsiz  deb  topilgan 
ma’lumotlari  qayta  kurib  chiqiladi  va  ular  haqitsiy  ekanligiga  ishonch  x.osil 
qilinsa,  taftishchi  korxonaning  moliyaviy  natijalarini  ishonchli  ekanligiga  kafillik 
beradi.  Auditning  mukammalligi,  audit  o’tkazish  uchun  sarflangan  xarajatlari  va 
audit  natijasining  samaradorligi  auditning  asosiy  ko’rsatkichlari  hisoblanadi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarda ichki auditor xizmatlarini tashkil qilish 
kerak.  Ichki  auditor  xizmat  dimlari  korxona  ichida  korxonaning  bir  qismi  uning 
ikkinchi  qismiga  qilayotgan  xizmatlarining  sifatli  bo’lishini,  biror  xizmatni  o’zi 
bajargani  samaralimi  yoki  korxonaning  boshqa  kvsmi  bajargani  samaralimi  yoki 
shu  xizmatni  bajarmasdan  utishi  mumkinmi  degan  savallarga  javab  berish, 
qilinayotgan  tadbir  korxonaga  yuqori  samara  berish  yoki  bermasligini  aniqlash 
kabi  ishlarni  bajaradi.  SHular  asosida  qilingan  takliflarni  amalga  oshirish 
natijasida korxona kurishi mumkin bo’lgan zararni oldi olinadi va ishlab chiqarish 
faoliyatiga  tegishli  o’zgartishlar  qilinadi.  Ichki  auditor  xizmatida  ishlovchi  
taftishchilarning  kasbi  tashki  auditor  xizmatida  ishlari    kasbidan  fark  qiladi. 
Nazorat  va  taftish  ishlar  natijasida  korxonadagi  muammolarni  echish  va  unda 
kelajakda  sodir  bo’lishi  mumkin  bo’lgan  muammolarni  echish  bo’yicha    tegishli 
tafliflar  ishlab  chiqiladi.  Ichki  auditda  nimalarni  tekshirish,  nazorat  qilish,  qaysi 
tadbirlarni  qanday    Samara  berishligini  aniqlash,  qanday    tadbir-choralar  kurish 
kerakligini  korxona  va  uning  bo’linmalarining  boshliklari,  bosh 
buxgal
teri  va 
moliyachilari belgilaydi.  
Davriy  moliyaviy    hisoboti  va  balanslari  kelgusi  oyning  15-  sanasidan 
kechiqmasdan,  yillik  buxgalteriya  hisoboti  va  balansalari  esa  kelgusi  yilning  1- 
martidan  kechiqmasdan  quydagilargatakdim  etiladi:  a)  soliq  organlariga  ;  mulk 
egalariga  (davlat  mulkini  boshqa  rish  topshirilgan  idoralarga;  tegishli  tahsis 
xujjatlariga  kura  tahsis  etuvchilargaqatnashuvchilarga);  b)  davlat 
soliq 
inspektsiyasining idorasiga; v) bank muassasalariga (kredit shartnomalariga kura). 
hisobotni qabul qiluvchi tashkilot joylashgan shaxardan boshqa  joyda joylashgan 
korxona  uchun  davriy  yoki  yillik  buxgalteriya  hisoboti  va  balanslarini  pochta 

---

 
140 
orkali  xam  berib  yuborish  mumkin.  Bunda  buxgalteriya  hisoboti  va  balanslari 
solingan  xatni  konvertiga  qo’yilgan  pochtaning  shtampelida  ko’rsatilgan  sana 
korxonaning buxgalteriya hisoboti va balansi topshirilgan sana deb qabul  qilinadi. 
Davriy  va  yillik  buxgalteriya  hisoboti'  va  balanslarini  yuqorida  ko’rsatilgan 
muddatda topshirmagan korxona raxbari va bosh buxgalteri tegishli tartibda javab 
berishadi. YUqori tashkilotga topshiriladigan buxgalteriya hisoboti va balanslarida 
korxona    raxbari  va  bosh  buxgalteri  x,amda  hisobot  shakllarida  imzosi  talab 
qilingan boshqa  mansabdor shaxslarning imzolari chekilgan bo’lishi kerak. dolgan 
tashkilotlarga  buxgalteriya  hisoboti  va  balanslarining  korxona  bosh  buxgalteriya 
tomonidan tasdiklangan kuchirmalari topshiriladi. Markazlashtirilgan buxgalteriya 
xizmat  qiladigan korxonaning  buxgalteriya  hisoboti va  balanslari  korxona  raxbari 
va  Markazlashtirilgan  buxgalteriyaning  bosh  buxgalteri  tomonidan  imzolanadi. 
Ular  ushbu  shakllardagi  ma’lumotlarning  to’g’ri  ligiga  javabgardirlar.  Ongli 
ravishda  noto’g’ri    ma’lumot  bergan  korxona  raxbari  va  bosh  buxgalteri  xamda 
hisobot  shakllariga  imzo  chekkan  mansabdor  shaxslar  konun  bo’yicha    javab 
beradilar.  Davlat  korxonalarining  yillik  buxgalteriya  hisoboti  tasdiklanganda 
yuqori  tashkilot  muayyan  korxonaning  1  yanvarga  tuzilgan  buxgalteriya 
balansining reformasini qam beradi. Bunda korxonaning hisobot yilida olgan foyda 
summasini  taksimlash  vedomosti  xam  tasdiklanadi.  SHu  yillik  buxgalteriya 
hisoboti va balansiga yozilgan korxona raxbarining tushuntirish xati asosida yuqori 
tashkilotda shu korxonaning ishlab chiqarish-xo’jalik va moliyaviy faoliyati taxlil 
qilinadi  xamda  ishlab  chiqarish  va  moliyaviy  faoliyatiga  baxo  beriladi, sungra  bu 
hisobot  tasdiklanadi.  SHu  bilan  birga  hisobotning  sifatiga  va  korxonada  hisob 
ishlarining  qanday    yuqlga  qo’yilganligiga  baqo  beriladi.  YUqori  tashkilotning 
qaroriga  asosan  yillik  hisobotning  reformatsiyasi  buxgalteriya  hisobida  aks 
ettiriladi va maxsus fondlarga ajratmalar va xokazolarga qo’shimcha hisoblashlar 
xamda hisoblangan summadan kamaytirishlar buxgalteriya schyotlariga yoziladi.