5.
1-rasm
SGni qo‘zg‘atish cho‘lg‘amidagi o‘zgaruvchan qarshilik
yordamida
kuchlanish qiymati boshqariladi, chastota o‘zgarmas tok generatori G
ning qo‘zg‘atish cho‘lg‘ami – GQCH dagi o‘zgaruvchan qarshilik orqali
boshqariladi. Garchi bu o‘zgartgichda chastota o‘zgarishi diapazoni
yuqori bo‘lsa ham biroq uning texnik - iqtisodiy ko‘rsatgichlari yuqori
emas: o‘zgartgichning o‘rnatilgan quvvati judu katta (to‘rtta yordamchi
mashinalar to‘liq quvvati bilan ishlaydi); foydali ish koeffitsienti va
elektr yuritmaning tezkorligi past. CHastota boshqaruv elektr yuritmalar
tarqqiyoti davrida elektromexanik chastota o‘zgartgichlarning har xil
tuvrlari yuzaga kelgan bo‘lsa ham elektromexanik
sistemalarga xos
yuqoridagi kamchiliklar u bu darajada saqlanib qoldi.
Keyingi paytda takomillashgan yarim o‘tkazgichlarning ishlab
chiqila boshlanishi va ular asosida o‘zgartgichlar texnikasining
rivojlanishi natijasida chastota o‘zgatgichlar tristorli va tranzistorlar
asosida yaratilmoqda. Tristorli va tranzistorlar chastota o‘zgatgichlar
(TCHO‘) ikki guruxga bilvosita va bevosita chastota o‘zgartichlarga
bo‘linadi.
Bilvosita TCHO‘ larda tarmoqdan kelayotgan o‘zgaruvchan
kuchlanish tristrli o‘zgartgich TO‘ da to‘g‘rilanib, avtonom invertor AI
ga uzatiladi va uerda o‘zgarmas kuchlanish chastotasi rostlanadigan
o‘zgaruvchan kuchlanishga o‘rnatiladi. 5.2 –rasmda shunday TCHO‘
larning funksional sxemasi berilgan bo‘lib, bu erda, TO‘ boshqariluvchi
tiristorli o‘zgartgich, TO‘BT uning boshqarish tizimi,
rostlash bloki
RBking vazifasi chastota rostlashning qaysi qonuniyatga amal
qilinayotganiga qarab TCHO‘ning statik va dinamik
rejimlarida
kuchlanish va chastota o‘zgarishini o‘zaro moslashtirishdir.
Bilvosita TCHO‘larda o‘zgarmas tokli zvenoning bo‘lishi, avtonom
invertorning chiqishidagi chastotaning ham yuqoriga, ham pastga qarab
keng diapazonda rostlashga imkon beradi, bu bilvosita TCHO‘ning
asosiy avzalligi bo‘lib, bu turdagi TCHO‘larning ishlab chiqarishda
keng qo‘llanilishiga olib keldi.
TO‘ning tok manbai TM yoki kuchlanish manbai KM pejimida
ishlashiga qarab TCHO‘ning avtanom invertorlari ham tok avtonom
invertori (TAI) yoki kuchlanish avtonom invertori (KAI) rejimlarida
ishlash mumkin. TCHO‘ invertorining KAI rejimida TO‘ning ichki
qarshiliganing
kichik
qiymatli
bo‘lishi, invertorga kelayotgan
kuchlanishning yuklagich tokiga bog‘liq bo‘lmaslikka olib kelishi kerak.
Agar TO‘ning ichki qarshiligi uncha kichik bo‘lmay, ta’siri sezilarli
bo‘lsa, u holda =c’nst sharti TO‘ning kuchlaniig bo‘yicha kuchli
manfiy teskari bog‘lanishi orqali amalga oshiriladi.
qutblari o‘zgarmas
bo‘lgani uchun yuklagich zanjiridagi o‘zgaruvchan tok tarmoqqa
energiyaning uzatilishi faqat I
d
ning yo‘nalishi o‘zgatirilgandagina
mavjud bo‘la oladi, bu esa yana qo‘shimcha
tiristorlar komplekti
bo‘lishini taqoza qiladi va bu KAIli TCHO‘larning asosiy
kamchilikdaridan biridir.
TCHO‘ning
TAIli
variantida ning
doimiyligi
yuklagich
kuchlanishiga bog‘liq bo‘lmasligi kerak, ya’ni asinxron motorning
tezligiga bog‘liqbo‘lmasliga kerak. I
d
=c’nst shartining bajarilishida
TO‘ning ish rejimi tok manbai rejimi bo‘lib, bu rejim o‘zgarmas tok
zanjiriga katta induktivlikka ega reaktorni ulashni va teskari bog‘lanish
konturi bo‘lishini taqozo qiladi. Energiyani tarmoqqa uzatish jarayonida
yo‘nalishning o‘zgarmasligini hisobga olsak, TO‘ kuchlanishning
qutblari o‘zgarishi lozim. Bu shart reversiv bo‘lmagan TO‘ning
sxemasida tiristorli o‘zgartgichning tarmoqqa ergashuvchi invertor
rejimiga o‘tkazish asosida amalga oshiriladi. TAIli TCHO‘ningasosiy
afzalligi bir tiristor komplekgida energiyaning
tarmoqqa uzatish
imkoniyati borligidadir.
Asinxron motorning turg‘un rejimlaridagi tezligini berilgan
ko‘rsatkichlar kattaliklarida ushlab turish uchun albatga tezlik yoki
kuchlanish bo‘yicha teskari bog‘lanishlarning bo‘lishi shartligi TAIli
TCHO‘larning asosiy kamchiliklaridan biridir.
Avtonom invertorlarning ish rejimlari qanday bo‘lishidan qatiy
nazar ularning boshqarish tizimlari 5.3-rasmda tasvirlanganidek
vazifaviy sxemadan iborat bo‘ladi. AIB
'5.3-rasm
Tning tarkibidagi vazifalovchi generator VG uzluksiz boshqarish
kuchlanishi U
bosh
ni
chastotasi f
vazf
bo‘lgan to‘g‘ri burchakli signalga
o‘zgartiradi, impuls taqsimlagach IT esa ushbu signalni faza va
chastotasi bo‘yicha uch fazali impulslar tizimiga moslashtirib, invertor
tiristorlarining olti boshqarish kanallari bo‘yicha taqsimlaydi. Impuls
tashkil qiluvchi qurilma ITKning vazifasi ITdan chiqayotgan impulslarni
tiristorlarning ochilishiga quvvati, formasi
va impuls uzunliklarini mos
holga keltiriladi.
Hozirgi
paytda
AIBTlar
asosan
mikrosxemalar
asosida
yaratilmoqda. Bunday AIBTlarning og‘irlik va o‘lchov kattaliklari
ixchamlashishi bilan birga yig‘ish va sozlash texiologiyasi ham
soddalashib, ishonchlilik darajasi esa oshib boradi»
5.4-rasmda
vazifalovchi
gsnerator
VGning
boshqaruvchi
kuchlanishni integrallovchi integrator rejimida ishlovchi operatsion
kuchaytirgich A va SHmitg triggeri D asosida ishlovchi sxemasi
berilgan.
Tritter
D
kuchaytirgich
Aning
chiqish
qismidagi
kuchlanishning bo‘sag‘a qiymatida ishga tushadi, shundan so‘ng
qarshilik ^ orqali A ning kirish qismiga
ning
ishorasiga teskari
bo‘lgan kuchlanish beriladi, 6u esa S ning tezda razryadlanishiga olib
keladi va A yana ilk holatiga qaytib, ish sikli yana qaytariladi. VGdan
chiqayotgan impulslar qaytarilishi chastotasi quyidagi formula orqali
ifodalanadi:
(3.1)
bu erda,
trigger D ning ulanish
kuchlanishi.)
5.4-rasm
VGndan chiqish qismida musbat ishorali impulslar xosil bo‘ladi va
ularning uzunligi S ning razryadlanish vaqgaga teng.
