27- мавзу. Замонавий иқтисодий таълимотларининг асосий йўналишлари

4. 
Уесли Клер Митчелл ғоялари 
У. 
Вебленнинг 
шогирди 
бўлиб, 
иқтисодиётда 
циклик 
ҳодисаларнинг тадқиқотчиси сифатида машҳурдир (бу иқтисодиётда 
конъюнктур-статистик 
институционализм 
оқими 
ҳисобланади). 
Митчелл устози Веблендан тадқиқотнинг генетик услубини мерос 
қилиб олди, унингча иқтисодий ҳодисаларни белгиловчи омиллар бу 
ижтимоий психология, анъана ва урф-одатлардир, шу сабабли 
тадқиқот предмети сифатида одамларнинг жамиятдаги ҳулқи 
ўрганилиши керак. Шунингдек, устознинг ишлаб чиқариш ва бизнес 
ўртасидаги қарама-қаршилик тўғрисидаги фикри ҳам қабул қилинган, 
бу ишлаб чиқариш ва нархлар фаолияти ҳаракатидаги фарқларнинг 
сабабини кўрсатади.
Бу олим иқтисодий кўрсаткичлар, рақамлар, бу кўрсаткичлар 
ўзгаришидаги 
қонуниятлар 
билан 
шуғулланди, 
капиталистик 
иқтисодиётни тартибга солишда улардан фойдаланишнинг йўлларини 
излади. Аммо у капитализм қарама-қаршиликларини ҳал қилиш ёки 
уни яхшилаш тўғрисидаги назарияларни яратмади. У иқтисодиётга 
таъсир этувчи омилларни аниқлашга интилди, булар, унинг фикрича, 
молия, пул муомаласи ва кредит категориялари эди. Бу 
категорияларни тартибга солиш йўли билан иқтисодиётга таъсир 
этиш, ҳатто циклик тебранишларни ўзгартириш, олдини олиш мумкин, 
дейди у. У ўзининг «Иқтисодий назария типлари тўғрисида лекциялар» 
(1935) 
асарида иқтисодий масалаларни маданият ва социология 
муаммолари билан ўзаро алоқада, аммо асосан психологик таҳлил 
асосида тадқиқ этади. Сиёсий-иқтисодий институтлар тўғрисидаги 
таълимот сифатида қаралади. Капиталистик ишлаб чиқаришни 
тартибга солиш зарурлиги, Митчелл таълимотининг бош қисқача 
хулосаларсидир.
Митчелл институционализми Веблен назариясидан, биринчидан, 
танқидий эмаслиги билан, иккинчидан абстракт назарияси бўлмасдан 
ўша даврнинг эмпирик тадқиқоти эканлиги билан фарқ қилар эди. У ўз 
асарларида инқирозсиз «амалий цикл» масалаларига алоҳида 
эътибор бериб, инқирозларнинг ҳақиқий сабабларини бўяб кўрсатишга 
уринган, пул муомаласи муаммоларини диққат марказида тутган. 
Молия ва пул муомаласи институтларини инсонлар ҳулқини 
тушунтириш учун фойдаланилади. Унингча, тадбиркорлар жамият 
манфаатлари эмас, балки ўз фойдаларини кўпайтириш учун ҳаракат 
қиладилар ва бу аҳлоқий ҳаракат оқланади, мавжуд институция 
(
давлат, мулк ва бошқалар) бунга имкон беради.
Инсоний жамият ривожи айрим индивидлар тараққиёти шаклида 
эмас, балки жамият аъзоларининг коллектив алоқаларининг 
такомиллашуви 
сифатида 
характерланади. 
Бу 
алоқалар 

---

такомиллашуви 
шу 
институцияларнинг 
эволюцияси, 
давлат 
институтларининг ривожи ҳамда уларнинг иқтисодиётга аралашуви 
деб қаралади. Капитализм қарама-қаршиликларини ечишда давлат 
йўли билан тартибга солиш энг қулай восита деб қаралади. 
Иқтисодиётни ўрганишда математика ва статистикани кенг қўллаш 
йўли билан, Митчелл «кичик ва катта цикллар» давомийлигини 
ҳисоблаб 
чиқди. 
У 
ўзининг 
ҳисоб-китобларига 
асосланиб, 
капитализмнинг инқирозсиз ривожланиш модели лойиҳасини яратди. 
Бу олимнинг тадқиқотларидаги ижобий томонлар шундан иборатки, 
мамлакатларнинг 
миллий 
хўжаликлари 
бўйича 
бой 
фактик 
материаллар 
тўпланди, 
улар 
асосида 
натурал 
ва 
қиймат 
кўрсаткичларининг ривожланиб борувчи қаторлари яратилдики, 
«динамик қаторлар» таҳлили номини олди. Бу таҳлил асосида олинган 
жамловчи кўрсаткич ва индекслар иқтисодиётдаги ҳақиқий аҳволни акс 
эттирган ва капиталистик конъюнктурани, айниқса ишлаб чиқаришнинг 
айрим тармоқларидаги ҳолатни баҳолашда улардан фойдаланилган.
Бу йўналиш тарафдорлари циклларни ўзаро алоқадор 
параметрларнинг таъсири оқибатида вужудга келади ва капиталистик 
ишлаб чиқариш динамикасини белгилайди, деб қарайдилар. Шу 
сабабли улар циклларни тасодифий ягона ҳодиса эмас, балки доимий 
капитализм иқтисодиётига хос хусусият деб ҳисоблайдилар. Улар 
тадқиқот қилаётган омиллар қаторига биринчилардан бўлиб муомала 
соҳаси кўрсаткичларини қўядилар, яъни нархлар, акциялар курси, пул 
муомаласи ва бошқалар.
Инқирозлар инкор этилади, бу амалий циклларни тан олиш 
билан исботланади (унда инқирозлар йўқ). Иқтисодий қаторларнинг 
назарий асосини бекаму-кўст деб бўлмайди. Масалан, 1929 йил 
арафасида Гарвард мактаби вакиллари томонидан берилган 
иқтисодий об-ҳаво прогнози («Конъюнктур барометр») иқтисодиёт 
равнақи - «просперити» бўлган. Аммо амалда нима бўлгани ҳаммага 
маълум (1929-33 йиллардаги оғир инқироз). «Гарвард барометри» уч 
эгри чизиқдан иборат бўлиб, А) спекуляция индекси; Б) бизнес 
индекси; С) пул бозори индексидир. Ўтган йиллар тажрибаси асосида 
эгри чизиқлар ҳаракати тўғри келмайдиган лаглар (вақт оралиғи) 
топилиб, «барометр» муаллифлари эгри чизиқларнинг янгидан четга 
чиқишини аниқлаш имкони борлигини ва шу йўл билан иқтисодий 
тушкунликни кўра билиш ва олдини олиш мумкин деб ўйлаганлар.
Митчелл тадқиқотлари эмпирик ва институционал услубларнинг 
қоришмасидан иборат. У иқтисодий циклнинг амалдаги моделини 
лойиҳалаштиришга муваффақ бўла олмади.
У. Митчелл ўз устозининг илмий хизматлари ва унга бўлган 
чексиз ҳурмати сифатида «Веблен таълимоти» асарини яратди, унда 
устоз китоб ва мақолаларидан кўчирмалар кўп келтирилади, бу китоб 
Митчелл вафотидан кейин нашр этилган.
Циклик 
(
даврий) 
ўзгаришлар 
назариясига 
рус 
олими 

---

Н.Д.Кондратев (1892-1938) катта ҳисса қўшди. У жаҳондаги этакчи 
капиталистик деб номланган мамлакатлар иқтисодиётининг кўп йиллик 
(100-150 
йил) ривожланишини таҳлил этиб, бу ўзгаришларнинг бир 
йилдан кам (фаслий), 3,5 йиллик, 7-11 йиллик савдо-саноат ва 50-60 
йиллик катта циклларини ажратиб берди. У 1929 йилдаги «Буюк 
депрессияни» олдиндан (прогноз) айтиб берган, аммо совет даврида 
«капитализм қачон ўлади» деган саволга «капитализм ўлар, аммо 
қачонлигини айта олмайман» деб жавоб берганлиги учун қатағонга 
учраган ва отилган. Бу олимнинг буюк хизматлари жаҳон 
иқтисодчилари 
томонидан 
юқори 
баҳоланган 
ва 
амалда 
қўлланилмоқда.