27- мавзу. Замонавий иқтисодий таълимотларининг асосий йўналишлари

ҚИСҚАЧА ХУЛОСАЛАР 
Ҳозирги иқтисодий таълимотлар тарихида институционализм 
муҳим ўринни эгаллайди. Бу йўналиш туб маъноси бўйича классик 
мактабга муҳолиф деб қаралиши мумкин, чунки бу таълимотда 
иқтисодий категориялар иккинчи даражали бўлиб, асосий эътибор 
институт (давлат, оила, монополия, урф-одатлар, ҳуқуқ, касаба 
қўмиталари ва бошқалар)ларга қаратилади, ноиқтисодий омиллар 
етакчидир. Тадқиқот усулида Германия тарихий мактаби қоидалари 
кенг қўлланилади, аммо тўла яқдиллик йўқ. Институционализм уч 
оқимга бўлинади, булар ижтимоий-психологик (технократик, асосий 
мафкурачиси Т.Веблен), ижтимоий-ҳуқуқий (юридик, Ж.Коммонс), 

---

конъюнктур-статистик (эмпирик- прогноз, У.Митчелл).
Бу тадқиқотларда ислоҳотларга, илмий-техника тараққиётига (1-
оқим), омма фикрига қулоқ солувчи ҳукумат, иқтисодиётни 
монополиядан чиқариш, маъмурий капитализмни яратиш, ҳуқуқ 
соҳасини такомиллаштириш (2-оқим), иқтисодиётнинг ривожини аниқ 
рақамлар асосида ўрганиш, унинг ўзгариши, циклик ҳолати, математик 
аппаратни кенг қўллаш, кейинги тараққиёт бўйича прогнозлаш (3-оқим) 
хосдир.
Бу йўналиш қонун-қоидалари ҳаётда ўз татбиқини топмоқда, 
аммо прогнозлар доим ҳам аниқ эмас. Масалан, АҚШда 1929 йил 
равнақ йили деб башорат қилинган эди, аммо амалда «Буюк 
депрессия» бошланди.
ХIХ аср охири - ХХ асрларда иқтисодиётнинг монополлашув 
жараёни кучайди, бу шароитда аввалги «соф рақобат», «соф 
иқтисодиёт» қоидалари амалий ҳаётга жавоб бермай қолди. Монопол 
шароитда номукаммал рақобат қонунлари юзага келади. Бу ҳодисалар 
америкалик Э.Чемберлин ва инглиз Ж.Робинсон хоним томонидан 
тадқиқи қилинди. Бу олимларнинг тадқиқотларида монополиянинг 
асосий моҳияти таклиф устидан назорат эканлиги кўрсатилади. 
Монополия шароитида «маҳсулотнинг дифференциацияси» рўй 
беради ва алоҳида товар алоҳида харидорга хизмат қилади, маълум 
товарга афзаллик берилади. Бу шароитда рақобатнинг баҳоланмаган 
омиллари маҳсулот сифати ва рекламаси, фабрика, фирма 
маркалари, ўзига хос қадоқлаш, ранг, шакл ва бошқалар аҳамияти 
ортади.
«Қувватлар ортиқчалиги» феномени кузатилади, чунки товар 
баҳосини сунъий ошириш йўли тутилади, монопол фойда назарияси 
илгари сурилади. Э.Чемберлин фикрича, монопол сотувчилар 
ўртасида ҳам рақобат доимо мавжуд, чунки либерал ғояларда ҳам, 
монополияларда ҳам соф рақобат йўқ.
Олимнинг сўннги асарларида номукаммал ва монополистик 
рақобатлар деярли тенглаштирилади ва монополиялар табиий 
моҳиятга деган оптимистик қисқача хулосалар чиқарилади (марксча-
ленинча қарашларда уларга ўлим белгиланган). Ж.Робинсоннинг 
асосий ғоялари юқоридагилардан анча фарқ қилади, монополия 
шароитида ишлаб чиқариш омилларининг эксплуатацияси, майда 
корхоналарнинг ютиб юборилиши тўғрисида фикр юритилади. 
Харидор монополияси - монопсония тушунчаси киритилади. 
Самарадорлик ёки адолат дилеммасини ечиш керак бўлади деб 
якунлайди олима.