26. Axborot tizimlarining turlari (avtomatlashtirilgan, avtomatlashgan, «elektron ofis»)

26. Axborot tizimlarining turlari (avtomatlashtirilgan, avtomatlashgan, «elektron ofis»).
Axborot tizimlarining avtomatlashtirilgan va avtomatik turlari ma`lum.
Avtomatlashtirilgan axborotlar tizimida boshqarish yoki ma`lumotlarni qayta ishlash funksiyalarining bir qismi avtomatik ravishda, qolgani esa inson tomonidan bajariladi.
Avtomatik axborotlar tizimida boshqarish va ma`lumotlarni qayta ishlashning barcha funksiyalari texnik vositalarda, inson ishtirokisiz amalga oshiriladi (masalan, texnologik jarayonlarni avtomatik boshqarish).
Тashkiliy boshqaruvda axborot tizimlari — shaxslar funksiyalarini avtomatlashtirish uchun muljallangan. Bu sinfga xam sanoat (korxonalar), xam nosanoat ob`ektlari (bank, birja, sug`urta kompaniyalari, mexmonxonalar va xokazolar) va ayrim ofislar (ofis tizimlari)ni boshqarishning axborot tizimlari kiradi.
27.Axborot tizimlarining umumiy modeli (boshqarish maqsadi, boshqarish organi, boshqariluvchi tizim).
1. Axborot tizimining tuzilmasi va uning qo‘llanilish maqsadi, jamiyat va korxona oldida turgan vazifa bilan to’g’ri kelishi kerak. Masalan tijorat firmasida – foydali biznes, davlat korxonasida ijtimoiy va siyosiy vazifalarni bajarishi kerak.
2. Axborot tizimi inson tomonidan Boshqarilishi va ijtimoiy etika prinsiplari asosida foyda keltirishi kerak.
3. To’g’ri, kafolatli va o’z vaqtida axborotlarni mijoz yoki tizimlarga yetkazishi lozim.
Boshqarish — bu o‘ta muhim funktsiya, usiz hech bir tashkilot maqsadgayo‘naltirilgan faoliyat yurita olmaydi. Boshqarishning maqsadi raqobat kurashidaomon qolish, ko‘proq foyda olish, muayyan bozorlarga chiqish va hokazolardir.Boshqarish aniq bir tashkilotlarning o‘ziga xosligi va boshqarish maqsadlarigabog‘liq holda ularni barqarorlashtirish, sifat belgilarini saqlash, muhit bilan iqtisodiymuvozanatni ushlash, tashkilotni takomillashtirishni va u yoki bu foydali samaragaerishishni ta’minlashga imkon beradi
Axborot tizimi boshqarish tizimining asosi sanaladi. Biroq butun boshqarishtizimi u bilan tugamaydi. Qarorlar qabul qilish ishlab chiqarishga ta’sir ko‘rsatuvchiboshqarish tizimining boshqa tomonini tashkil etadi
28. Axborot tizimlarining umumiy modeli.
AATning konseptual modeli. Axborot tizimi foydalanuvchilarning talabiga muvofiq
axborotlarni yig’ish, qayd etish, uzatish, saqlash, to’plash, qayta ishlash, tayyorlash va taqdim
etishga mo’ljallangan. Konseptual nuqtai nazardan qaraganda, axborot tizimi – bu operasiyani
bajaruvchi tizim va boshqaruvchi tizim o’rtasidagi vositachi sanaladi
Axborot tizimining funksional modeli.

Axborot tizimining funksional modelini quyidagicha tasavvur etish mumkin.

Mazkur modeldan ko’rinib turibdiki, axborot tizimining sohasi axborot obyektlari
majmuidan iborat axborot makonini ifodalaydi. Umuman olganda axborot makoni bir xilda
emas, chunki unda axborotlarning yuzaga kelishi, tashkil etilishi va joylashtirilishi jihatidan
farqlanuvchi axborot obyektlarini o’zida saqlaydi.
Tizim orqali barcha axborotlarning yuzaga kelishini quyidagi asosiy protseduralarga ajratish
mumkin: saqlash, qidirish, qayta ishlash, kiritish va chiqarish. Birinchi uchtasi ichki bosqich
sanaladi, to’rtinchi va beshinchilari esa mazkur tizim bilan axborot manbai va tashqi muhit
o’rtasidagi aloqani ta’minlaydi.
29. Axborot xatolarini aniqlash va tuzatish usullari (tashqiliy, qurilmali, kodli, dasturiy).
Xatolarni aniqlash transmitterdan qabul qiluvchiga uzatish paytida shovqin yoki boshqa buzilishlar natijasida yuzaga kelgan xatolarni aniqlash. Xatolarni tuzatish xatolarni aniqlash va asl, xatosiz ma'lumotlarni qayta tiklash.
Axborotni muhofaza qilishning apparat-dasturiy vositalari – axborotni muhofaza qilish funksiyalarini (foydalanuvchilarni identifikatsiyalash va autentifikatsiya qilish, resurslardan foydalana olishni cheklash, voqealarni qayd qilish, axborotni kriptografik himoyalash va shu kabilar) bajaradigan (mustaqil yoki boshqa vositalar bilan birgalikda) turli elektron qurilmalar va maxsus dasturlardir.
Axborotlarni muhofaza qilishning dasturiy vositalari axborotlar xavfsizligini ta’minlashga mo‘ljallangan va kompyuter vositalarining dasturiy ta’minoti tarkibiga kiritilgan maxsus dasturlardir.
Xatolarni aniqlash uchun har qanday xato tuzatuvchi koddan foydalanish mumkin. Bilan kod eng kam Hamming masofasi, d, gacha aniqlay oladi d - kod so'zida 1 xato. Xatolarni aniqlash uchun minimal masofalarga asoslangan xatolarni tuzatish
kodlaridan foydalanish, agar aniqlanadigan minimal xatolar sonining qat'iy chegarasi zarur bo'lsa, mos kelishi mumkin.
Minimal Hamming masofasi bo'lgan kodlar d = 2 - bu xatolarni tuzatuvchi kodlarning buzilgan holatlari va bitta xatolarni aniqlash uchun ishlatilishi mumkin. Paritet biti bitta xatolikni aniqlovchi kodning misoli.
Dasturlar butunligini nazorat qilishning sodda usullaridan biri nazorat yig‘indilari usuli hisoblanadi. Nazorat yig‘indisi – ma’lumotlar blokining oxiriga yoziladigan bitlar ketma-ketligi. Nazoratdagi faylga kiritilgan o‘zgartirishni, nazorat yig‘indini tuzatib qo‘yish bilan, berkitishni istisno qilish maqsadida nazorat yig‘indini shifrlangan holda saqlash yoki nazorat yig‘indini hisoblashning maxfiy algoritmidan foydalanish zarur.
36. Axborot xavfsizligi hamda xaker va krekerlar (axborotlarni ugirlash, buzish, ruxsatsiz foydalanish).
Axborot xavfsizligi. Axborot xavfsizligining dolzarblashib borishi, axborotning strategik resursga aylanib borishi bilan izohlash mumkin. Zamonaviy davlat infratuzilmasini telekommunikatsiya va axborot tarmoqlari hamda turli xildagi axborot tizimlari tashkil etib, axborot texnologiyalari va texnik vositalar jamiyatning turli jabhalarida keng qo’llanilmoqda (iqtisod, fan, ta’lim, xarbiy ish, turli texnologiyalarni boshqarish va x.k.)
Axborot xavfsizligi deb, ma’lumotlarni yo’qotish va o’zgartirishga yo’naltirilgan tabiiy yoki sun’iy xossali tasodifiy va qasddan ta’sirlardan xar qanday tashuvchilarda axborotning himoyalanganligiga aytiladi.
Xaker deganda, odatda, tegishli dasturlarni, kodlarni yaxshi biladigan va buni g‘arazli maqsadlarda qo‘llaydigan kiberjinoyatchilar tushuniladi. Ammo xaker degani aynan jinoyatchi bo‘lmasligi, balki bu sohadagi bilimlaridan to‘g‘ri yo‘lda foydalanishi ham mumkin.
Xakerlar va krekerlar texnik jixatdan yuqori bilimga egadirlar. Ular axborotlar tizimining barcha jarayonlarini batafsil bilishadi va ular axborotlar manbasini buzishga harakat qilishadi. Xakkerlar ko’p va turlicha bo’lib,ularning oddiy "hazilkashlaridan tortib, judayam usta bo’lib ketganlarigacha uchratish mumkin. Krekerlar ham xakerlarga o’xshashadi, lekin ular tijorat uchun ishlab chiqilgan dasturiy vositalarni "sindirishib" nolegach holda sotishga harakat qilishadi.
37. Axborotlar ishonchliligini oshirishning gorizontal va vertikal yig’indilar usuli (xatolar, uchrash sabablari, nazorat kilish usullari).
Axborotni qayta ishlash bo'lishi mumkin vertikal yoki gorizontal, ulardan biri bo'lishi mumkin markazlashtirilgan yoki markazlashtirilmagan (tarqatildi). The gorizontal taqsimlangan ishlov berish 1980-yillarning o'rtalaridagi yondashuv ushbu nom bilan mashhur bo'ldi ulanish. Connectionist tarmog'i turli xil tugunlardan tashkil topgan va u "priming effekti" bilan ishlaydi va bu "asosiy tugun ulangan tugunni faollashtirganda" sodir bo'ladi (Sternberg & Sternberg, 2012). Ammo "farqli o'laroq semantik tarmoqlar, bu ma'lum bir ma'noga ega bo'lgan bitta tugun emas, aksincha bilim turli xil faollashtirilgan tugunlarning kombinatsiyasida aks etadi "(Goldstein, Sternbergda keltirilgan, 2012). Zamonaviy dunyoda axborot xavfsizligi eng birinchi o’rinda e’tibor qaratilishi kerak bo’lgan jihatlardan biri hisoblanadi. Siz, oilangiz yoki faoliyatingizga aloqador har qanday shaxsiy ma’lumot bugungi kunda g’araz niyatli kishilar qo’liga tushsa juda kuchli qurolga aylanishi mumkin. Ijtimoiy tarmoqlar va televideniyada internet orqali shaxsiy ma’lumotlarning tarqalishiga yoki o’g’irlanishiga bog’liq jinoyatlar ko’p yoritilmoqda. Tafsilotlarga e’tibor bersangiz, bir qarashda ahamiyatsiz deb bilingan kichik ma’lumotlar kishilarga ma’naviy, ruhiy va moddiy zarar yetkazayapti. Ko’ngilsizliklarning oldini olish uchun har bir kishi o’zi uchun shaxsiy va oilaviy/jamoaviy axborot xavfsizligi haqida umumiy ma’lumotga ega bo’lishi kerak. Internet texnologiyalarining hozirgi rivojlanish davrida esa axborot xavfsizligi nafaqat kattalar, balki bolalarga ham mukammal o’rgatilishi kerak bo’lgan soha bo’lib qolmoqda.
38. Axborotlar ishonchliligini oshirishning raqamlar bo’yicha yig’ish usuli (xatolar, uchrash sabablari, nazorat kilish usullar).
Inson axborotlami yig'ish, saqlash va qayta ishlashda qulay hamda qisqa ko'rinishda bo'lishi uchun turli belgilashlardan foydalanadi. Bunga tovushlarni harf va raqamlar orqali, musiqa tovushlarini notalar orqali, matematik, fizik, biologik qonuniyatlarni formulalar orqali ifodalanishini misol qilish mumkin.
Axborotni boshqarish (IM) tashkiliy faoliyat tsikliga tegishli: sotib olish ma `lumot bir yoki bir nechta manbalardan, saqlash va ushbu ma'lumotni muhtojlarga tarqatish va uning yakuniy natijalari moyillik orqali arxivlash yoki o'chirish.
Axborotni tashkil etishning ushbu tsikli turli xillarni o'z ichiga oladi manfaatdor tomonlar, shu bilan ta'minlash uchun mas'ul bo'lganlar sifat, kirish imkoniyati va qulaylik olingan ma'lumotlar; uning xavfsizligi uchun mas'ul bo'lganlar saqlash va yo'q qilish; va unga muhtoj bo'lganlar Qaror qabul qilish. Manfaatdor tomonlar tashkiliy axborot boshqaruviga muvofiq ma'lumotni yaratish, o'zgartirish, tarqatish yoki yo'q qilish huquqiga ega bo'lishi mumkin siyosatlar.
40. Axborotlar turlari va xossalari (uzluksiz, diskret, matnli, rakamli, audio, video, animasiyali).
Informatika uchun axborotni qabul qilish, saqlash, unga ishlov berish va uzatishda axborot texnologiyalari vositalaridan qanday foydalanish kerakligi muammosi eng asosiy bo`lgani uchun, axborotlarni tasnifi ham o`ziga xosdir. Jumladan, informatikada analog (uzluksiz) va raqamli (diskret) axborotlar ishlatiladi. Inson sezgi a`zolari analog (uzluksiz) axborot bilan ish ko`rishga moslashgan bo`lsa, hisoblash texnikasi esa raqamli (diskret) axborot bilan ishlaydi.
axborotlarning umumiy tomonlari ham borki, u ham bo`lsa bеshta muhim xossaga ega bo`lishligidir. Bular axborotni yaratish, qabul qilish, saqlash, ishlov bеrish va uzatish xossalaridir.
Axborotdan foydalanish imkoniyati va samaradorligi uning mazmundorligi, еtarliligi, aktualligi, o`z vaqtidaligi, aniqligi, ishonarliligi, barqarorligi kabi asosiy istе`mol sifat ko`rsatkichlari bilan bog`liqdir:
41. Biologik kibernetika va uning sohalari, vazifalari (tibbiy, fiziologik, pstxologik, bionika).
KIBERNETIKA (yun. kybernetile – boshqarish sanʼati) — axborotni qabul qilish, saqlash, uni qayta ishlash qamda undan turli jarayonlarni boshqarishda foydalanish bilan shugʻullanadigan fan
Kibernetikaning nazariy oʻzagi: informatsiya (axborot), kodlash, algoritmlash, avtomatlar, umumiy va muqobil tizimlar, qiyofalarni aniqlash, formal tillar nazariyalari. Bu yoʻnalishlar natijasida Kibernetika keng koʻlamda qoʻllanila boshlab iqtisodiy Kibernetika, biologik Kibernetika, tibbiyot K. si, texnik Kibernetika, matematik lingvistika va b. mustaqil ilmiy sohalar vujudga keldi. Kibernetikaning shakllanishida mat. va fizika muvaffaqiyatlari, ishlab chiqaruvchi kuchlarning taraqqiyot etishi va i. ch. ni avtomatlashtirishning zarurligi asosiy om il boʻldi.
42. BIOS va uning turlari, vazifalari.
BIOS(Basic Input/Output System) — asosiy kiritish-chiqarish tizimi bo‘lib, motherboard(materinskaya plata)’da alohida chip sifatida ishlaydi. Bu chipning vazifasi kompyuter va operatsion tizimni bir-biriga bog‘lashdan iborat. Har safar kompyuter yoqilganda dastlab BIOS ishlaydi, kompyuter uskunalari parametrlarini tekshiradi va operatsion tizim yuklanuvchi fayliga(dasturiga) o‘z ishini beradi(NTLDR, bootmgr).
Kompyuter yongandagi har xil yozuvlar va tovushning chiqishi, ROM(Read Only Memory) xotirada yozilgan BIOS’ning ishi.
BIOS quyidagi vazifalarni bajaradi:
— kompyuterni faollashtirish, barcha elementlarini boshlang‘ich holatga keltirish;
— kompyuter qurilmalarini dastlabki tekshiruvini amalga oshiradi(POST-test);
— kompyuter qurilma qismini dastlabki sozlash ishlarini amalga oshiradi;
— tizim resurslarini taqsimlaydi;
— PCI qurilmalarini ro‘yxatdan o‘tkazish va sozlash;
— operatsion tizimni dastlabki yuklanishini amalga oshiradi(bootmgr);
— qurilmalarni bir-biri bilan moslashuvini tekshiradi;
— elektr ta’minotini boshqarish, kompyuterni o‘chirish, uxlash holatiga o‘tkazish.
43. BIOS da ishlash va sozlamalar
Sukut bo'yicha kompyuterda BIOS sozlamalari
Shaxsiy do'stingizni (kompyuterni) tarmoqqa ulaganingizdan so'ng, asosiy OS yuklashni boshlaydi, undan keyin Windows yoki boshqa OT yuklangan qattiq disk ulanadi. Shaxsiy qurilmada BIOS sozlamalari avtomatik ravishda yoqilmaydi.
Ushbu sozlash rejimiga kirish uchun, kompyuter yoqilgandan so'ng, bitta ovozli signalni yoki yuklash xabarining boshlanishini kuting va F2 yoki DEL (O'chirish) tugmasini bir necha marta bosing (anakartga bog'liq). To'g'ri variant ekranning pastki qismida ko'rsatiladi.
Shundan so'ng, kompyuterda BIOS sozlamalari sukut bo'yicha yoqiladi. Bios sozlash jadvalining yuqori qismida joylashgan asosiy menyu elementlarining soni va nomlari farq qilishi mumkin. Biz bunday menyu uchun variantlardan birining asosiy bo'limlari va kichik bo'limlarini ko'rib chiqamiz, ular quyidagilardan iborat:
1. Asosiy - sana, vaqt, qattiq disklar va ulangan disklarni tanlang.
2. Murakkab - ushbu elementni tanlash rejimlarni tanlash va o'zgartirishga imkon beradi:
• protsessor (masalan, uni haddan tashqari oshirib yuborish),
• xotira
• kompyuterning ulanish portlari (kirish / chiqish).
1. Quvvat - quvvat konfiguratsiyasini o'zgartiring.
2. Boot - yuklash parametrlarini o'zgartirish.
3. Boot sozlash konfiguratsiyasi (Boot) - OSni yuklash tezligiga va sichqoncha va klaviaturani aniqlashga ta'sir qiluvchi parametrlarni tanlash.
4. Asboblar - ixtisoslashtirilgan sozlamalar. Masalan, "flesh-disk" dan yangilash.
5. Chiqish - Chiqish. Siz o'zgarishlarni yozishingiz va bios-dan chiqishingiz yoki hamma narsani avvalgi kabi (sukut bo'yicha) qoldirishingiz mumkin.
44. Boshqarish tizimlari va ularning turlari (muntazam va moslashuvchan, ajraluvchi va ajralmas, bir jinsli va turli jinsli, maxsus, universal)
Boshqarish tizimining ta'rifi juda oddiy bo'lib chiqadi; chunki ular shunchaki boshqa tizimlarni boshqarish maqsadiga ega bo'lgan mashinalar to'plamidan iborat. Odatda, boshqaruv tizimlari elektr zanjirlaridan iborat bo'lib, ular o'zlarining qaramog'idagi tizimlarni boshqarish uchun dasturlashtirilgan.
Ushbu mashinalar inson mehnatiga nisbatan juda ko'p fazilatlarga ega, asosiysi bu yuqori muvaffaqiyat darajasi; chunki, agar boshqaruv tizimi to'g'ri dasturlashtirilgan bo'lsa, siz har qanday xatoga yo'l qo'ymaysiz.
47. Dasturiy komplekslar, ularning vazifalari, tarkibi va imkoniyatlari.
Hozirgi paytda kompyuter texnologiyalarining katta sur’atlar bilan rivojlanayotgan yo’nalishlaridan biri - dasturiy komplekslarni ishlab chiqishdir. Bunday komplekslardan eng ko’p tarqalganlari korxona va tashkilotlarni boshqarishni avtomatlashtirishga xizmat qiluvchi ofis - ilovalar (ofisnie prilojeniya) va kompyuter texnologiyalari qurilmalarining ishlash samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi utilit-komplekslardir.

Ofis – ilovalar

Bunday komplekslar kompyuterlarda asosan quyidagi amallarni bajarishga imkon beradi:turli matnli ma’lumotlarni tashkil qilish va qayta ishlash (xatlar, hisobotlar, e’lonlar, prays - varaqlar, taklifnomalar);

•
moliyaviy va kommertsiya hisoblarini bajarish hamda ularga xos turli jadvallarni, ma’lumotlarni tayyorlash;

•
uxgalteriya hisoblarini bajarish hamda buxgalteriya hujjatlarini tayyorlash;
•
elektron pochta bilan ishlash;
•
grafik ma’lumotlar bilan ishlash;
•
kadrlarni hisobga olish va ular to’g’risidagi ma’lumotlarni qayta ishlash va h.k.
Lotus - Troyka (Lotus Development firmasi mahsuloti)
Tarkibi:
• AmiPro - matn tahrirchisi;

• Lotus 1,2,3 - elektron jadvallari;

• Lotus Organiser - yozuv daftarchasi.

Perfect Office ( Novell firmasi mahsuloti)

Tarkibi:
• WordPerfect - matn tahrirchisi;

• Quattro Pro - elektron jadvali;

• Group Wise - hujjatlarni qayta ishlash vositasi va h.k. vosita.

Elektron tarjima qilish va orfografik xatolarni aniqlash komplekslari

Bu komplekslar matnlarni bir tildan ikkinchi tilga kompyuter yordamida tarjima qilish, orfografik xatolarni aniqlash hamda matnni tahrir qilish imkoniyatini beradi. Hozirgi vaqtda Rossiyada ham, shu jumladan respublikamizda ham, quyidagi vositalar keng qo’llanilmoqda:
• STYLUS (PROMT firmasi mahsuloti) - elektron tarjimoni;
• PROPIS (AGAMA firmasi mahsuloti) - elektron lug’ati;
• ORFO, KONTEKST (INFORMATIK firmasi mahsuloti va LINGVO (BIT firmasi mahsuloti) - orfografik xatolarni aniqlovchi vositalar.
48. Diagnostika vositalari, ularning imkoniyatlari va asosiy xususiyatlari (Control Room, NDD, Ndiag).
DIAGNOSTIKA — mashinalar, qurilmalar, texnik tizimlar, ularning qismlari, elementlari va b. da nuqsonlar va buzilishlar mavjudligini ifodalovchi alomatlarni aniqlash va urganish. Mashinalar, qurilmalar va texnik tizimlarning risoladagi ish maromlari yoki holatlaridan muayyan darajadagi ogʻishlarni oldindan bilish, oldini olish va bartaraf qilish maqsadida oʻtkaziladi. Texnik diagnostika nazorat qilinayotgan obyekt (mashina, qurilma, televizor va b.)ni tashqi koʻzdan kechirish, maxsus diagnostika apparatlari yoki diagnostika dasturlaridan foydalanish yoʻli bilan amalga oshiriladi.
49. Doimiy xotira (BIOS) va uning vazifalari (doimiy xotira, CMOS, Post).
Doimiy xotira (NVM) yoki uchuvchan bo'lmagan saqlash ning bir turi kompyuter xotirasi quvvat o'chirilgandan keyin ham saqlangan ma'lumotni saqlab qolishi mumkin. Farqli o'laroq, o'zgaruvchan xotira ma'lumotlarni saqlab qolish uchun doimiy quvvatga muhtoj. Doimiy xotiraning misollariga quyidagilar kiradi flesh xotira, faqat o'qish uchun xotira (ROM), ferroelektrik operativ xotira, magnitning ko'p turlari kompyuterni saqlash qurilmalar (masalan, qattiq disk drayverlari, floppiva magnit lenta), optik disklarkabi erta kompyuterni saqlash usullari qog'oz lenta va perforatorlar.[1]
CMOS RAM — бу юқори тезликка эга бўлмаган ва батарейкадан кичик қувват олиб ишлайдиган хотира. Компьютер конфигурацияси ва таркиби ҳамда унинг ишлаш режимлари ҳақидаги маълумотларни сақлаш учун ишлатилади.
CMOS таркиби BIOSда жойлашган Setup (ингл. Set-up — ўрнатмоқ, "сетап" деб ўқилади) махсус дастури орқали ўзгартирилади
50. DVD diskovodlari va ularning asosiy texnik-iqtisodiy ko’rsatgichlari.
Bunday diskovodlar maxsus DVD (Digital Video Discs – raqamli videodisk) disklaridagi ma’lumotlarni o’quvchi diskovodlardir. Ular DVD disklarida yozilgan videoroliklarni, videofilmlarni ham kompyuterda tamosha qilish imkonini beradi. CHunki ishlab chiqarilayotgan DVD disklarining sig’imi 17 Gb gacha boradi. Bu esa bir yoki ikki seriyali to’lametrajli badiiy filmni yozish uchun etarlidir (bir seriyali film o’rtacha 4,7Gb joy egallaydi).
Hozirgi paytda ishlab chiqilayotgan DVD disklari quyidagi turlarga bo’linadi.
Sig’imlari bo’yicha:
-bir tomonli va bir qatlamli (DVD5 disklari, sig’imlari 4,7 Gb);
-bir tomonli va ikki qatlamli (DVD9 disklari, sig’imlari 8,5 Gb);
-ikki tomonli va bir qatlamli (DVD10 disklari, sig’imlari 9,4 Gb);
-ikki tomonli va ikki qatlamli (DVD18 disklari, sig’imlari 17 Gb);
Ishlatilishiga ko’ra:
DVD1 - diskovodlarning birinchi avlodi bo’lib, faqat DVD disklaridagi ma’lumotlarni o’qishga xizmat qiladi;
DVD2 - diskovodlarning ikkinchi avlodi bo’lib, DVD disklaridan tashqari CD-R va CD-RW disklardagi ma’lumotlarni ham o’qishga xizmat qiladi.
DVD diskovodlarini ishlab chiqarish texnologiyasi uzluksiz takomillashtirilib borilmoqda. Yaqin kelajakda DVD disklariga ma’lumotlarni yozish imkoniyatiga ham ega diskovodlar ishlab chiqish rejalashtirilmoqda.8.3
251. Axborot tizimlaridagi informasiyalarni saqlash va himoya qilish.
Axborot xavfsizligi nuktai nazaridan axborotni quyidagicha turkumlash mumkin:
• maxfiylik — aniq bir axborotga fakat tegishli shaxslar doirasigina kirishi mumkinligi, ya’ni foydalanilishi qonuniy xujjatlarga muvofik cheklab qo’yilib, xujjatlashtirilganligi kafolati. Bu bandning buzilishi o’g’irlik yoki axborotni oshkor qilish, deyiladi;
• konfidentsiallik — inshonchliligi, tarqatilishi mumkin emasligi, maxfiyligi kafolati;
• yaxlitlik — axborot boshlang’ich ko’rinishda ekanligi, ya’ni uni saqlash va uzatishda ruxsat etilmagan o’zgarishlar qilinmaganligi kafolati; bu bandning buzilishi axborotni soxtalashtirish deyiladi;
• autentifikatsiya — axborot zaxirasi egasi deb e’lon qilingan shaxs xaqiqatan xam axborotning ega¬si ekanligiga beriladigan kafolat; bu bandning buzilishi xabar muallifini soxtalashtirish deyiladi;
• apellyatsiya qilishlik — yetarlicha murakkab ka¬tegoriya, lekin elektron biznesda keng qo’llaniladi. Kerak bo’lganda xabarning muallifi kimligini isbotlash mumkinligi kafolati.
Yukoridagidek, axborot tizimiga nisbatan quyidagicha tasnifni keltirish mumkin:
• ishonchlilik — tizim meyoriy va g’ayri tabiiy xollarda rejalashtirilganidek o’zini tutishlik kafo¬lati;
• aniqlilik — xamma buyruqlarni aniq va to’liq bajarish kafolati;
• tizimga kirishni nazorat qilish — turli shaxs guruxlari axborot manbalariga xar xil kirishga egaligi va bunday kirishga cheklashlar doim bajarilishlik kafolati;
• nazorat qilinishi — istalgan paytda dastur majmuasining xoxlagan kismini tulik tekshirish mumkinligi kafolati;
• identifikatsiyalashni nazorat qilish — xozir tizimga ulangan mijoz aniq o’zini kim deb atagan bulsa, aniq o’sha ekanligining kafolati;
• qasddan buzilishlarga to’sqinlik — oldindan kelishilgan me’yorlar chegarasida qasddan xato kiritilgan ma’lumotlarga nisbatan tizimning oldindan kelishilgan xolda o’zini tutishi.
252. “Microsoft Access” воситаси билан ишлаш.
MS Access ning ish oynasi haqida ma’lumot.

Bu dastur MS Office lardan biri bo’lib, uning yuklanishi ilgari tanishilgan usullar kabi bajariladi. Access dasturida tez-tez uchraydigan tushunchalarning har biriga alohida to’xtalib o’tamiz.

Oynaning birinchi sarlavha satrida amaliy dasturning nomi Microsoft Access deb yozilgan, 2-satrida esa quyidagi:

Файл, Правка, Вид, Вставка, Сервис, Окно, Справка

menyu satrlari joylashgan.

Uchunchi (to’rtinchi,...) satrlarda asboblar paneli (ko’p hollarda «Вид» menyusining Standart paneli) piktogrammalari joylashgan. MS Access da ma’lumotlar bazasini yaratish.

Biror ma’lumotlar bazasini loyixalash va yaratish uchun Microsoft Access dasturini ishga tushirish kerak. Buning uchun Windows oynasining masalalar panelidagi «Пуск» tugmachasi ustiga sichqoncha ko’rsatkichini olib borib chap tugmachasi bosiladi va «Все программы» bo’limiga o’tib, Microsoft Office→Microsoft Access bandi tanlanadi. Microsoft Access ning dastlabki oynasida 7 ta asosiy ob’ektlarning ilovalaridan tashqari, yana 3 ta buyruq tugmachalari mavjud.

«Открыть» (Ochish);«Конструктор» (Tuzuvchi);«Создать» (Yaratish) tugmachalaridir
253. Axborot tizimlari va ularning turlari.
Axborot tizimi tushunchasini kiritishdan oldin tizim (sistema) deganda nimani tushunishimizni aniqlab olaylik. Tizim (sistema) deganda, yagona maqsad yulida bir vaktning uzida xam yaxlit, xam o’zaro bog’langan tarzda faoliyat kursatuvchi elementlar (ob'ektlar) majmuasi tushuniladi. Demak, xar qanday tizim biror-bir anik maqsad yulida xizmat qiladi. Masalan, sizga ma'lum bo’lgan shaxar telefon tarmoklari tizimi, insondagi yurag’ kon-tomir tizimi, asab tizimi va boshqalar sun'iy yaratilgan va tabiiy tizimlarga misol bo’la oladi. Ularning xar biri tizimga qo’yiladigan barcha shartlarga javob beradi, ya'ni, xar biri uziga xos yagona maqsad yulida faoliyat ko’rsatadi va tizimni tashkil etuvchi elementlardan iborat.
Axborot tizimi — belgilangan maqsadga erishish yulida axborotni yig’ish, saqlash, qayta ishlash va uzatish uchun qo’llaniladigan usullar, vositalar va shaxslarning o’zaro bog’langan majmuasidir.
Axborot tizimlari nafakat axborotni qayta ishlash va saqlash, yozuv-chizuv ishlarini avtomatlashtirish, balki qarorlarni qabul qilish (sun'iy intellekt usullari, ekspert tizimlari va xokazolar), zamonaviy telekommunikatsiya vositalari (elektron pochta, telekonferentsiyalar), yalpi va lokal xisoblash tarmoklari va boshqaruvning yangi uslublaridan foydalanish xisobiga boshqaruv ob'ekti faoliyati samaradorligini oshiradi va shu maqsadda keng qo’llaniladi.
254. “Microsoft Excel” elektron jadvali bilan ishlash.
Microsoft Excel elektron jadvali turli xil jadvallar yaratish, ularda xisob-kitob ishlarini amalga oshirish, diagrammalar yaratish, ularning ko`rinishini boshqarish va boshqa ishlarni bajarish mumkin. Bu dasturni ishga tushirish uchun shu dastur piktogrammasida sichkoncha chap tugmasini ikki marta tez bosish ( tugmasi) , dastur faylini ishga tushirish yoki Пуск bosh menyusidagi Все программы bandidagi Microsoft Office bandidan Microsoft Excel 2007 buyrugini tanlash orqali ishga tushirish mumkin. Dasturning uskunalar paneli boshqa office paketi dasturlari uskunalar paneliga uxshash bo`lib, unda Главная, Вставка, Разметка страницы, Формулы, Данные, Рецензирование, Вид hamda Надстройки panellari mavjud.
Ctrl+A
Hammasini belgilash

Ctrl+B
Qalinlashtirish amalini qo`llash yoki bekor qilish

Ctrl+C
Belgilangan qismni buferga nusxalash

Ctrl+F
Qidiruv oynasini chaqirish

Ctrl+G yoki F5
Ko`rsatilgan joyga o`tish

Ctrl+H
Almashtirish

Ctrl+I
Egri yozish amalini qo`llash yoki bekor qilish

Ctrl+O yoki Ctrl+F12

Hujjatni ochish

Ctrl+P
Chop etish oynasini chaqirish

Ctrl+S yoki Shift+F12
Saqlash

Ctrl+U
Matn tagiga chizish amalini qo`llash yoki bekor qilish

Ctrl+V yoki Shift+Insert
Buferdagi ma`lumotni qo`yish

Ctrl+W yoki Ctrl+F4

Faol elektron kitobni yopish

Ctrl+X
Belgilangan qismni buferga qirqib olish

Ctrl+Y yoki F4
Oxirgi amalni takrorlash

Ctrl+Z
Oxirgi amalni bekor qilish

F1
Yordamchi ma`lumotni ko`rish

Ctrl+F1
Uskunalar panelini ko`rsatish-yashirish

F2
Faol katakchani tahrirlash (o`zgartirish) rejimiga o`tish
255. Axborot tizimlari, ularning turlari, xossalari, qo’llanilish sohalari.
Axborot tizimlari va ularning turlari
Axborot tizimi tushunchasini kiritishdan oldin tizim (sistema) deganda nimani tushunishimizni aniqlab olaylik. Тizim (sistema) deganda, yagona maqsad yo`lida bir vaqtning o`zida ham yaxlit, ham o`zaro bog`langan tarzda faoliyat ko`rsatuvchi elementlar (ob`ektlar) majmuasi tushuniladi. Demak, xar qanday tizim biror-bir aniq maqsad yo`lida xizmat qiladi. Masalan, sizga ma`lum bo`lgan shaxar telefon tarmoqlari tizimi, insondagi yurak qon-tomir tizimi, asab tizimi va boshqalar sun`iy yaratilgan va tabiiy tizimlarga misol bo`la oladi. Ularning xar biri tizimga ko`yiladigan barcha shartlarga javob beradi, ya`ni, xar biri o`ziga xos yagona maqsad yo`lida faoliyat ko`rsatadi va tizimni tashkil etuvchi elementlardan iborat.
Informatikada «tizim» tushunchasi ko`proq texnik vositalar, asosan, kompyuterlar va murakkab ob`ektlarni boshqarishga nisbatan ishlatiladi. «Тizim» tushunchasiga «axborot» suzining qo`shilishi uning belgilangan funksiyasini va yaratilish maqsadini aniq aks ettiradi.
Axborot tizimi — belgilangan maqsadga erishish yo`lida axborotni yig`ish, saqlash, qayta ishlash va uzatish uchun qo`llaniladigan usullar, vositalar va shaxslarning o`zaro bog`langan majmuasidir.
Axborot tizimlari odamlar va tashkilotlar yig'ish, filtrlash, qayta ishlash, yaratish va tarqatish uchun foydalanadigan ma'lumotlarga va qo'shimcha dasturiy ta'minot tarmoqlariga aniq havola qilingan tizimlarni akademik o'rganishdir. ma'lumotlar. Axborot tizimining aniq chegarasi, foydalanuvchilari, protsessorlari, saqlash, kirish, chiqish va yuqorida aytib o'tilgan aloqa tarmoqlariga ega bo'lgan axborot tizimiga e'tibor qaratiladi
256. “Microsoft Word” matn muharriri bilan ishlash.
Matnlar bilan ishlash.

Microsoft Word matn muxarriri.

Kompyuterdan foydalanuvchi ish jarayonida biror xujjatni tez va yuqori sifatida kirill yoki lotin alifbosida tayorlash hamda chop qilish zaruratiga ko'pincha duch keladi. Bunday vaziyatda u Microsoft firmasi tomonidan yaratilgan WORD dasturida ishlashni bilishi lozim.
MS WORD - bu matnli xujjatlarni tuzish, ko'zdan kechirish, taxrir qilish va chop etish uchun xizmat qiluvchi xamda Microsoft Office dasturlari guruxiga kiruvchi zamonaviy matn muxarriridir. Word matn muxarriri imkoniyatlari.
-Matnni kiritish, taxrir qilish va ko'zdan kechirish;
-Qator oraliqlari abzatsini o'rnatish;
-Avtomatik tarzda matnni saxifalarga bo'lish;
-Matn qismni ajratish va uni kerakli joyga nusxalash;
-Xujjat mundarijasini tuzish;
-Matematik, kimyoviy formulalarni yozish;
-Xar xil shriftlarda - oddiy, og'ma, tagiga chizib yozish;
-Bir vaqtda bir nechta oynada xujjat tayorlash;
-Matnda xar xil shakl, grafik va rasmlardan foydalanish;
-Turli ma'lumotli jadvallar tuzish;
-Avtofiguralar chizish, titul varaqalarini jihozlash va shu kabi yana bir turkum ishlarni bajarishi mumkin;
Fayl menyusi:
- ochish (открыть)
- hosil qilish (создать)
- saqlash (сохранить)
- …kabi saqlash (сохранить как)
- hujjatlarni chop etish (печать)
- WORD dan chiqish (выход)
257. Axborot tizimlaridagi informasiyalarning turlari va xossalari
Axborot tizimi tushunchasini kiritishdan oldin tizim (sistema) deganda nimani tushunishimizni aniqlab olaylik. Tizim (sistema) deganda, yagona maqsad yulida bir vaktning uzida xam yaxlit, xam o’zaro bog’langan tarzda faoliyat kursatuvchi elementlar (ob'ektlar) majmuasi tushuniladi. Demak, xar qanday tizim biror-bir anik maqsad yulida xizmat qiladi. Masalan, sizga ma'lum bo’lgan shaxar telefon tarmoklari tizimi, insondagi yurag’ kon-tomir tizimi, asab tizimi va boshqalar sun'iy yaratilgan va tabiiy tizimlarga misol bo’la oladi. Ularning xar biri tizimga qo’yiladigan barcha shartlarga javob beradi, ya'ni, xar biri uziga xos yagona maqsad yulida faoliyat ko’rsatadi va tizimni tashkil etuvchi elementlardan iborat. Axborot okimlari (T va A), qayta ishlash vositalari, ma'lumotlarni uzatish va saqlash, shuningdek, ma'lumotlarni qayta ishlash bo’yicha operatsiyalarni bajaruvchi boshqaruv apparati xodimlarining o’zaro aloqasi ob'ektning axborot tizimini tashkil etadi.
Axborot tizimlari nafakat axborotni qayta ishlash va saqlash, yozuv-chizuv ishlarini avtomatlashtirish, balki qarorlarni qabul qilish (sun'iy intellekt usullari, ekspert tizimlari va xokazolar), zamonaviy telekommunikatsiya vositalari (elektron pochta, telekonferentsiyalar), yalpi va lokal xisoblash tarmoklari va boshqaruvning yangi uslublaridan foydalanish xisobiga boshqaruv ob'ekti faoliyati samaradorligini oshiradi va shu maqsadda keng qo’llaniladi.
258. “Mozilla FireFox” brauzeri imkoniyatlari.
259. “NOD 32” antivirus vositasi va uning imkoniyatlari, versiyalari.
“Nod 32” ning 4-versiyasi 32 lik va 64 ligini internetdan izlab topish mumkin. Men aynan 4-versiyasini tavsiya qilayotganimning sababi, u litsenziyalangan kalit faylini talab qilmaydi. Faqat baza o‘rnatib turilsa bas. "Nod 32"ning 4-versiyasini topib, yuklab olganingizdan so‘ng “Nod 32” ni o‘rnatish dasturini ishga tushirasiz. 32 lik tizim uchun .exe, 64 lik tizim uchun .msi kengaytnasida bo‘lishi kerak
Odatda antiviruslar 5 ta xususiyat bo‘yicha solishtiriladi:
1. Dizayni
2. Ishlash va virus qidirish tezligi
3. Qo‘shimcha imkoniyatlari
4. Viruslar bazasi imkoniyatlari
5. Moliyaviy qismi
260. Axborot tizimlarining umumiy modeli.
Tizim (sistema) deganda, yagona maqsad yo‘lida bir vaqtning o‘zida ham yaxlit, ham o‘zaro bog‘langan tarzda faoliyat ko‘rsatuvchi elementlar(ob’ektlar) majmuasi tushuniladi. Demak, har qanday tizim biror bir aniq maqsad yo‘lida xizmat qiladi. Masalan, sizga ma’lum bo‘lgan shahar telefon tarmoqlari tizimi, insondagi yurak qon-tomir tizimi, asab tizimi va boshqalar sun’iy yaratilgan va tabiiy tizimlarga misol bo‘la oladi. Ularning har biri tizimga qo‘yiladigan barcha shartlarga javob beradi, ya’ni har biri o‘ziga xos yagona maqsad yo‘lida faoliyat ko‘rsatadi va tizimni tashkil etuchi elementlardan iborat. Informatikada «tizim» tushunchasi ko‘proq texnik vositalar, asosan kompyuterlar va murakkab ob’ektlarni boshqarishga nisbatan ishlatiladi. «Tizim» tushunchasiga «axborot» so‘zining qo‘shilishi uning belgilangan funksiyasini va yaratilish maqsadini aniq aks ettiradi.
Axbort tizimi - belgilangan maqsadga erishish yo‘lida axborotni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va uzatish uchun qo‘llaniladigan usullar, vositalar va shaxslarning o‘zaro bog‘langan majmuasidir.
Axborot tizimlari jamiyat paydo bo‘lgan paytdan boshlab mavjud bo‘lgan, chunki rivojlanishning turli bosqichida jamiyat o‘z boshqaruvi uchun tizimlashtirilgan, oldindan tayyorlangan axborotni talab etgan. Bu, ayniqsa ishlab chiqarish jarayonlari – moddiy va nomoddiy ne’matlarini ishlab chiqarish bilan bog‘liq jarayonlarga tegishlidir. Chunki ular jamiyat rivoji uchun hayotiy muhim ahamiyatga ega. Aynan ishlab chiqarish jarayonlari tezkor takomillashadi. Ularning rivojlanib borishi bilan boshqarish ham murakkablashadiki, o‘z navbatida, u axborot tizimlarini takomillashtirish va rivojlantirishni rag‘batlantiradi.
Kibernetik yondoshuvga muvofiq boshqaruv tizimi boshqaruv ob’ekti yig‘indisini (masalan, korxonalar, tashkilotlar va hokazo) va boshqaruv sub’ekti, boshqaruv apparatini o‘zida namoyon etadi. Boshqaruv apparati deganda maqsadlarni shakllantiruvchi, rejalarni ishlab chiquvchi, qabul qilingan qarorlarga talablarni moslashtiruvchi, shuningdek ularning bajarilishini nazorat qiluvchi xodimlar tushuniladi. Boshqaruv ob’ekti vazifasiga esa boshqaruv apparati ishlab chiqqan rejalarni bajarish kiradi, ya’ni boshqaruv tizimining o‘zi shu ishlarni amalga oshirish uchun tuzilgandir.
262. Elektron o’quv qo’llanmalarida animasiyadan foydalanish
Elektron o‘quv adabiyotlarining elektron(multimediaviy) darslik, elektron o‘quv qo‘llanma, elektron ma’lumotpoma, elektron plakat, elektron qomus (entsiklopediya), elektron lug‘at, elektron laboratoriya praktikumi, elektron masalalar to‘plami kabi turlari mavjud. Ushbu elektron o‘kuv adabiyotlarining asosiy qismi zamonaviy elektron o‘quv-metodik materiallar majmui tarkibiga kiradi. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, o‘quv jarayonining samaradorligini oshirishda elektron o‘quv-metodik materiallar majmui bilan an’anaviy o‘quv metodik materiallar majmuidan birgalikda foydalanish maqsadga muvofiq. Elektron o‘quv-metodik materiallar majmui asosini elektron darslik tashkil etadi. Elektron darslik - kompyuter texnologiyasiga asoslangan o‘quv usulini qo‘llash, mustaqil ta’lim olish hamda fanga oid o‘quv materiallar, ilmiy ma’lumotlarning har tomonlama samarador o‘zlashtirilishiga mo‘ljallangan bo‘lib:

•
o‘quv va ilmiy materiallar fakat verbal (matm) shaklida;

•
o‘quv materiallar verbal (matn) va ikki o‘lchamli grafik shaklda;
•
multimedia (multimedia - ko‘p axborotli) qo‘llanmalar, ya’ni ma’lumot uch o‘lchamli grafik ko‘rinishda, ovozli, video, animatsiya va qisman verbal (matn) shaklda;
Elektron qo‘llanmalarning asosiy vazifa va imkoniyatlari quyidagilardan iborat:

•
o‘quv jarayonini optimallashtirish va zamonaviylashtirish;

•
o‘quv materialini mustaqil o‘rganish imkoniyati;
•
o‘quv jarayonini ko‘p darajaliligi, variativligi, mosla-nuvchanligi va shaxsga yo‘naltirilganligini ta’minlash;
•
o‘quvchilarning ijtimoiy va kasbiy mobilligi, motivatsiya darajasining oshishi;
•
ong - bilim darajasining kengayishi;
•
bilish va kasbiy faoliyat modellarining shakllanishi;
•
darslikni mustaqil ishlashda didaktik vosita sifatida qo‘l-lanilishi.
263. Elektron pochta bilan ishlash.

Internetning asosiy xizmat turlaridan biri bu – elektron pochtadir. Hozirgi paytda internetdan foydalanuvchilarning aksariyati elektron pochtadan foydalanishadi. Elektron pochtadan to’g’ri va unimli foydalanish uchun quyidagi tavsiyalar bilan tanishib chiqish foydadan holi bo’lmaydi.

lektron pochta maxsus programma bo’lib, uning yordamida siz dunyoning ixtiyoriy joyidagi elektron adresga xat, hujjat, va umuman ixtiyoriy faylni jo’natishingiz va qabul qilib olishingiz mumkin. Eng asosiysi xat bir zumda manzilga yetib boradi. Lekin, undan foydalanish uchun siz Internet tarmog’iga bog’langan bo’lishingiz va elektron adresga ega bo’lishingiz kerak. Elektron adresni provayder beradi. Internetda bepul elektron pochta xizmatlari mavjud. Ular yordamida o’zingizga elektron adres ochishingiz mumkin.
Elektron pochta manzili: pochta qutisi nomi (name) va pochta serveri manzilidan (domain2 — tashkilot nomi, domain1 — asosiy domen) iborat bo’ladi. Masalan: [e-mail]1.
Internetda elektron pochtadan foydalanmoqchi bo`lsangiz www.mail.ru, www.hotmail.com, www.yahoo.com, www.yandex.ru, www.rambler.ru kabi portallar mavjud. Hozirgi kunda O`zbekistonda ham ko`plab elektron pochta serverlari xizmat ko`rsatmoqda (www.inbox.uz, www.umail.uz va sh.k.), ushbu sahifalariga kirib elektron pochtasidan foydalanishingiz mumkin.
Elektron pochtadan foydalanish va elektron xabarlarni almashish madaniyatiga riyoya qiling. Buning uchun quyudagilarni inobatga oling:
– Pochtangizni tez-tez o’qib turing;
– Xatda albatta sarlavha ko’rsating;
– Xatingizni oluvchini biling va hurmat qiling;
– Xatni xatosiz yozing;
– Xabarni qisqa yozing;
– Kerak bo’lmagan taqdirda o’z xatingizda javob va so’rovlar yo’llamang;
– So’rovlarga to’liq javob bering.
264. Axborot tizimlaridagi informasiyalarning ishonchliligini oshirish usullari
Avtomatlashtiriltan axborot tizimlarida axborotlar o’zining hayotiy davriga
ega bo’ladi. Bu davr uni yaratish, undan foydalanish va kerak bo’lmaganda yo’qotishdan iboratdir (2-rasm ).
Axborotlar xayotiy davrining xar bir bosqichida ularning himoyalanganlik darajasi turlicha baholanadi.
Maxfiy va qimmatbaho axborotlarga ruxsatsiz kirishdan himoyalash eng muxim vazifalardan biri sanaladi. Kompyuter egalari va foydalanuvchilarning mulki huquqlarini himoyalash - bu ishlab chiqarilayotgan axborotlarni jiddiy iqtisodiy va boshha moddiy hamda nomoddiy zararlar keltirishi mumkin bo’lgan
turli kirishlar va o’g’irlashlardan himoyalashdir. Axborot xavfsizligi nuktai nazaridan axborotni quyidagicha turkumlash mumkin:
• maxfiylik — aniq bir axborotga fakat tegishli shaxslar doirasigina kirishi mumkinligi, ya’ni foydalanilishi qonuniy xujjatlarga muvofik cheklab qo’yilib, xujjatlashtirilganligi kafolati. Bu bandning buzilishi o’g’irlik yoki axborotni oshkor qilish, deyiladi;
• konfidensiallik — inshonchliligi, tarqatilishi mumkin emasligi, maxfiyligi kafolati;
• yaxlitlik — axborot boshlang’ich ko’rinishda ekanligi, ya’ni uni saqlash va uzatishda ruxsat etilmagan o’zgarishlar qilinmaganligi kafolati; bu bandning buzilishi axborotni soxtalashtirish deyiladi;
• autentifikasiya — axborot zaxirasi egasi deb e’lon qilingan shaxs xaqiqatan xam axborotning egasi ekanligiga beriladigan kafolat; bu bandning buzilishi xabar muallifini soxtalashtirish deyiladi;
• apellyasiya kilishlik — yetarlicha murakkab kategoriya, lekin elektron biznesda keng qo’llaniladi. Kerak bo’lganda xabarning muallifi kimligini isbotlash mumkinligi kafolati.
Yukoridagidek, axborot tizimiga nisbatan quyidagicha tasnifni keltirish mumkin:
• ishonchlilik — tizim meyoriy va g’ayri tabiiy xollarda rejalashtirilganidek
o’zini tutishlik kafolati;
• aniqlilik — xamma buyruqlarni aniq va to’liq bajarish kafolati;
• tizimga kirishni nazorat kilish — turli shaxs guruxlari axborot manbalariga xar xil kirishga egaligi va bunday kirishga cheklashlar doim bajarilishlik kafolati;
• nazorat kilinishi — istalgan paytda dastur majmuasining xoxlagan kismini tulik tekshirish mumkinligi kafolati;
• identifikasiyalashni nazorat kilish — xozir tizimga ulangan mijoz aniq
o’zini kim deb atagan bulsa, aniq o’sha ekanligining kafolati;
• qasddan buzilishlarga to’sqinlik — oldindan kelishilgan me’yorlar chegarasida qasddan xato kiritilgan ma’lumotlarga nisbatan tizimning oldindan kelishilgan xolda o’zini tutishi.
265. “Пейджмейкер” сахифаловчи дастури билан ишлаш.
Pagemaker ingliz. PageMaker - ish stoli nashr qilish uchun mo'ljallangan birinchi dasturiy ta'minot) - nashriyot yoki reklama biznesida ishlaydigan mutaxassis rassom, reklama g'oyalarini jozibali xabarlarga aylantiradi, reklama dasturi uchun badiiy kontseptsiyani ishlab chiqadi, badiiy va reklama matnlarini tasvirlaydi. Badiiy qobiliyat, kompyuter san'ati dasturlarini bilish, moslashuvchan fikrlash, yaxshi ranglarni farqlash talab etiladi. Pagemaker Erkak/ayol, 25+ yosh, shaxsiy kompyuter – ilg‘or foydalanuvchi, MS Off ice va maxsus grafik paketlarni bilish: Adobe Photoshop, Illustrator, Indesign (dasturning inglizcha versiyasi). Fayllarni chop etishga tayyorlash. Bundan tashqari, Adobe-dan boshqa har qanday dasturiy mahsulotlar; klassik vositalar (qalam, qalam, akvarel va boshqalar) bilan chizish qobiliyati; karton, qog'oz va boshqa vositalardan modellar yasash qobiliyati; stressga chidamlilik, ehtiyotkorlik, aniqlik, xushmuomalalik, tez qaror qabul qilish qobiliyati. Majburiy: qo'lda ishlangan ish bilan portfolio. Majburiyatlari: qadoqlash (qandolat mahsulotlari), yangi yil, mavsumiy va korporativ bosma mahsulotlar dizaynini ishlab chiqish, qadoqlash maketlarini ishlab chiqarish, qog'oz, karton va yordamchi materiallardan reklama poligrafiyasi va suvenir mahsulotlarini ishlab chiqarish.
268. “Windows Media Player” билан ишлаш.
270. Access dasturiy vositasi va uning imkoniyatlari.
Microsoft Access dasturidan maʼlumotlar bazasini yaratishda foydalaniladi. Microsoft Office keng tarqalgan ofis ishlarini avtomatlashtiruvchi dasturlar paketidir. Uning tarkibiga kiruvchi Access nomli dasturlar majmuasi hozirda MOBT sifatida keng oʻrganilmoqda va qoʻllanilmoqda. Bundan tashqari, Access - bu ActiveX sezilarli u nafaqat jadvallar yoki matn qismlariga foydalanish mumkin, nima nuqtai nazaridan dasturi imkoniyatlarini kengaytiradi nazorat, balki ommaviy axborot vositalari va internet saytlari qo'llab-quvvatlash ichiga olgan paketi hisoblanadi. o'rtasidagi bog'liqlik qo'llash yilda tashkil etilgan ma'lumotlar bazasi (DB) boshqa parametrlar avtomatik sozlash bilan ularning biron-bir o'zgarish aniq kuzatish imkonini beradi.
ILOVALAR FOYDALANISH ASOSIY YO'NALISHLARI
Ajablanarli emas Microsoft Access, siz variantlari ba'zi tomonidan bo'lgan o'zgartirish istayman qachon universal tuzilishi uchun dasturiy deb atalmish ortiqcha ma'lumotlar ko'rinishini bartaraf mumkin tufayli to'liq Buxgalteriya, biznesda ba'zi jarayonlarni tahlil jarayonini avtomatlashtirish, va hokazo. D. uchun ishlatiladigan ko'p hollarda yangi kirib, va eski moslashtirish va shuning uchun o'zgarishlar bilan bog'liq barcha ma'lumotlar bazasida paydo bo'ladi, deb.
151,Kompyuterdan o’chirilgan ma’lumotlarni tiklovchi dasturlar va ularning turlari
Hozirgi texnika taraqqiyoti davrida inson ko`plab ma`lumotlarni olishga va uni boshqalar bilan baham ko`rishga intiladi. Biz olgan ma`lumotlar (rasm, video, hujjatlar pdf, doc va boshq.) qachondir bizga yana qayta kerak bo`lishi mumkin. Lekin ko`pchilik shu paytda o`z qurilmasidan o`chirib yuborgan ma`lumotiga achinadi va “bekor o`chirib yuborgan ekanman-da” deb afsuslanadi. Ammo bu maqolani o`qish jarayonida endi siz o`chirib yuborgan faylingizga achinmaysiz balki uni yana qayta tiklash imkoniyatini o`rganasiz va albatta uni amalda sinab ko`rib, hayotingizni yana quvonchlarga to`ldirasiz.
Ushbu dasturlar faqat Android tizimida ishlaydigan mobil qurilmalar uchun:
Restore Image (super easy)
Bu dastur sizga sevimli bo`lgan rasmlaringizni o`chirib yuborilgan taqdirda ham xech qanday muammosiz oldingidek yorqin va sifatli xolatida qayta tiklash imkoniyatini beradi. Bu dasturni bepul yuklab olish uchun quyidagi link http://download.cnet.com/Restore-Image-Super-easy/3000-2094_4-76457641.html ga tashrif buyuring hamda download tugmasini bosing. Dasturing umumiy hajmi 3,5 MB ni tashkil etadi. Dasturdan foydalanish juda oson va qulay. Yuklab olish jarayonida muammolar yuzaga kelishini mumkin.
Dumpster 2.0.222-korzina
Dumpster dasturi Isroil davlatining dasturchilari tomonidan 1-martdan yangi 2.0.222 versiyasini foydalanishga topshirildi. Bu dasturda siz turli fotosuratlar, video, audio, pdf, zip, mp3, mp4, ppt, doc, avi, mpg, jpg, rar va boshqa qator o`chirib yuborilgan fayllarni tiklash imkoniyatiga ega bo`lasiz. Dasturning hajmi: 7,8 MB ni tashkil etadi. Yangi 2.0.222 versiyasini bepul yuklab olish uchun quyidagi linkga http://trashbox.mobi/files30/565019/dumpster_image_video_restore_v2.0.222.391f6_.apk/ tashrif buyurib yuklab olish (skachat) tugmasini bosing. Qarabsizki, yangi dastur sizning mobil telefoningizda. Bu dastur Android qurilmalar uchun 2013-yilning eng zo`r 50 dasturi“ nominatsiyasi bo`yicha kuchli elliktalik dasturlar safidan o`rin egallagan.
Undelete
Undelete dasturi yuqoridagi dasturlarga juda o`xshash. Lekin bu dasturni boshqa shu kabi dasturlardan farqi shundaki, siz endi nafaqat turli fotosuratlar, video, audio, pdf, zip, mp3, mp4, ppt, doc, avi, mpg, jpg, rar va boshqa qator o`chirib yuborilgan fayllarni tiklash imkoniyatiga ega bo`libgina qolmasdan siz o`z qurilmangizdagi SMS, Kontakt, Qo`ng`iroqlar jadvali, Telegram, Viber, Whatsapp hamda Bluetooth kabi dasturlardagi o`chirib yuborilgan fayllar hamda yozishmalarni xech qanday muammosiz qayta tiklash imkoniyatiga ega bo`lasiz. Bundan tashqari SD kartangizdagi ma`lumotlarni ham kompyuterlarsiz xech qanday qiyinchiliklarsiz tiklab bera oladi. Xozirda ushbu dasturni turli versiyalari mavjud. Eng so`nggi versiyasi undelete 3.4.2 deb nomalanadi. Bepul yuklab olish uchun quyidagi linkga http://undelete-file.ru/undelete-for-android.html kiring.
Eslatma: Agar dasturni yuklab olgandan so`ng qurilmangizga o`rnatishda (ustanovka) muammolar vujudga kelib, kalit (klyuch) so`raydigan bo`lsa, quyidagi link https://yadi.sk/d/ah8oP-wbiua46 dan kalit (klyuch) ni bepul yuklab olishingiz mumkin. Undelete dasturining to`liq hajmi: 7,9 MB.
GT Recovery
Mazkur dastur o`chirib yuborilgan o`lik faylga aylangan (ya`ni umidsizlikka uchragan) xujjatlar, SMS, Kontakt, arxiv, musiqa, video, qayta ishlangan video va audio fayllar hamda xujjatlaeni osonlikda qayta tiklaydi. Tiklangan ma`lumotlar SD kartangiz yoki qurilmangiz xotirasiga kelib tushadi. Agar siz SD kartangizni to`la o`chirib yuborgan (formatirovat kartu pamyati) bo`lsangiz, bu vaziyatda ushbu dastur sizga 95% aniqlikda, o`chirib yuborilgan ma`lumotlaringizni qaytadan tiklay oladi. GT Recovery dasturi boshqa dasturlardan nimasi bilan ajralib turadi? Katta hajmdagi FAT, EXT3, EXT4 formatli habarlarni osonlik bilan qayta tiklay oladi
- Qayta tiklanayotgan musiqa, rasm va videolarni bemalol oldingidek xolatida ko`rish va eshitish mumkinligi
- O`chirib yuborilgan fayllarni qidirish tezligi
- To`la tushunarli, oddiy va xech qanday qo`shimcha muammolarsiz ishlashi
Bu dasturning Windows operasion sistemadagi kompyuter va Notebooklar uchun ham mavjud. Ushbu dasturni mobil qurilmalardan tashqari kompyuteringizda ham bemalol foydalanishingiz mumkin http://www.gtrecovery.net/ . Dastur hajmi: 5.3MB. GT Recovery dasturini bepul yuklab olish uchun quyidagi linkga http://www.appsandroidapk.com/tools/gt-data-recovery-root/ kiring.

Recover Pictures Lab

Bu dastur faqat o`chirib yuborilgan barcha JPEG, PNG, TIFF, GIF, BMP, JPG, TIF formatdagi fotosuratlarni qiyinchiliksiz qayta tiklaydi. Mazkur dastur ko`plab uyali aloqa vositalariga mos keladi. Ushbu dasturni Samsung, Sony, Google, Nokia, Motorola, ZTE, LG, Lenovo, HTC va Huawei rusmdagi uyali aloqa telefonlariga mos keladi. Dasturning hajmi: 1.8MB ni tashkil etadi. Recover Pictures Lab v43 versiyasini bepul yuklab olish uchun link: http://download.cnet.com/android/recover-pictures-lab/3260-20_4-10427950-1.html

Fridaysoft

Mazkur dastur barcha Android tizimidagi uyali aloqa vositalariga hamda planshetlarga mos keladi. Bu dastur nafaqat uyali aloqa vositalari balki SD kartalar, telefonning o`zini xotirasidagi o`chirib yuborilgan kerakli rasm va boshqa fayllarni qayta tiklaydi. Agar siz 1 oy oldin yoki undan ham avvalroq o`z SD kartangizni to`la o`chirib tashlagan (formatirovat kartu pamyati) bo`lsangiz ham bu dastur uniqancha muddat bo`lishidan qat`iy nazar 80-85% qayta tiklay oladi. Ko`p xollarda SD kartasini bilmagan holatda to`la o`chirib tashlaganlar, SD kartalarini turli kompyuter dasturlarida o`chirilgan fayllarni qayta tiklashga urinib ko`rishadi. Endi siz bu kabi vaziyatlarda o`z mobil qurilmangizga 100% ishonishingiz mumkin. Dasturdan foydalanib mavjud muammolaringizni bartaraf qiling. Dasturning umumiy hajmi juda kichik ya`ni: 2.4MB.
ClasssyHai
Bu dastur uyali aloqa vositangizdan o`chib ketgan barcha ma`lumotlarni tiklaydi. Masalan: MMS, SMS, qo`ng`iroqlar tarixi, kalendardagi o`chib ketgan muxim sana va ma`lumotlar, yon daftarchadagi yorliqlar, lug`atlardan qidirligan avvalgi so`z va iboralar, telefon raqamlari, kontaktlar ro`yxati va SD kartadagi barcha ma`lumotlar. Yuqoridagilardan ko`rinib turibdiki, bu dastur ham juda ham foydali va qulay dasturlardan biridir. Yuklab olish ham unchalik qiyin emas. Quyidagi https://apkpure.com/developer/ClassyHai linkga kirsangiz kifoya. Yuklab olish hajmi: 3.5 MB.
Bu kabi dasturlarning barchasi unumli foydalanish, mexnat sarfini kamaytirish uchun yaratilmoqda. O`ylaymanki, siz yuqoridagi maqoladan anchada buyon qiynayotgan savollaringizga javob topdingiz. Har bir kishi savob ishni har kuni qilishi kerak. Shunday ekan siz ham bu kerakli ma`lumotlarni do`stlaringiz va tengdoshlaringizga tavsiya etasiz degan umiddamiz. Siz qachonki, ushbu sahifadan o`zingizga kerakli biror bir ma`lumot ola olsangiz demakki, biz behudaga harakat qilmabmiz.
Bu sahifani yanada qiziqarli va foydali qilish uchun o`zingizni o`ylatirayotgan shu kabi savollarni bizga yuboring. Biz doimo sizni o`ylantirayotgan savollarga javob berishga tayyormiz.

152. Kompyuterga texnik xizmat ko’rsatuvchi amaliy dasturlar

. 1. Kompyuterda amaliy dasturlar bilan ishlash jarayonida, faqatgina bu dasturlarni boshqarishni bilish bilan cheklanib qolmaslik lozim. Kompyuterdagi haqiqiy holat va undagi amaliy ishlar foydalanuvchidan yanada chuqurroq bilim talab etadi, ya’ni axborotlarning bir butunligani saqlay bilish, ularni har xil kutilmagan harakatlardan himoya qilish, kompyuterdagi ruy beradigan buzilishlardan saqlash, virus tarqatuvchi dasturlar ta’siridan va foydalanuvchi o’zining yo’l qo’yadigan xatolaridan saqlay bilishi lozim.
Arxivga olish dasturlari. Eng keng tarqalgan servis dasturlardan biri bu fayllarni, fayllar guruhini siqib yozish, qadoqlab yozish yoki arxivga olish uchun mo’ljallangan dasturlardir. Ma’lumotlarni siqish- bu faylda saqlanayotgan axborotlarning qayta tartiblanish jarayoni bo’lib, unda axborotning hajmi kichrayib, saqlanishi uchun diskdan kam joy talab etadi. Arxiv fayl sifatida bir yoki bir necha fayllarni siqilgan ko’rinishda yozish mumkin.
Arxiv fayl - bu maxsus tarzda tashkil etilgan fayl bo’lib, o’zida bir yoki bir necha fayllarning siqilgan variantini hamda ularning qaysi vaqt, sanada yozilganligi va hajmi haqida ma’lumotni saqlaydi.
Axborotlarni siqib yozishdan maqsad ularning diskda ixcham joylashishini axborotlarning kompyuter tarmoqlari orqali uzatilish vaqtini va bahosini kamaytirishni ta’minlaщdir. Bundan tashqari fayllar guruhini bir faylga qadoqlash, arxivlash axborotlarni bir kompyuterdan ikkinchisiga uzatishni, saqlashni engillashtiradi va sarflanadigan vaqtni qisqartiradi. SHu bilan birgalikda ma’lumotlarni har xil ruxsatsiz foydalanishlardan va turli viruslardan himoya qiladi.
Fayllarning siqilish darajasi K koeffitsient bilan xarakterlanadi va vo siqilgan fayl hajmining Vi siqilmoqchi bo’lgan fayl hajmiga nisbatan foizdagi ifodasi orqali aniqlanadi. K= Vo •100%/Vi
Siqilish darajasi siqish uchun ishlatilayotgan dasturga, chiqish metodiga va siqilayotgan fayl turiga bog’liqdir. Arxivga oluvchi yoki siqib yozuvchi dasturlar ishlatayotgan siqish metodlari bilan farqlanadi va o’z-o’zidan siqilish darajasiga ta’sir etadi.
Arxivga olish (upakovka - qadoqlash) - fayllarni siqilgan yoki normal holatda arxiv faylga joylashdir.
Arxivdan chiqarish (raspakovka- qadoqni ochish) - bu arxivga olingan fayllarni boshlangich holatiga qanday bo’lsa shunday arxivdan chiqarish jarayonidir. Arxivdan chiqarishda fayllar yo’l ko’rsatilgan bo’lsa diskga yoki tezkor xotiraga joylashadi.
Fayllarni arxivga oluvchi va undan chiqaruvchi dasturlarni arxivator dasturlar deb ataladi. Hajmi jihatidan katta bo’lgan arxiv fayllarni bir necha disklarga joylashtirish mumkin. Bunday arxivlar ko’p tomli arxivlar deb ataladi. Tom - bu ko’p tomli arxiv fayllarning tashkil etuvchi qismidir.
Arxivator dasturlarning asosiy turlari. Hozirgi kunda ish ulchamlari va vazifalari bilan farqlanuvchi bir necha xil arxivator fayllar mavjud. Ular ichidan eng ko’p ishlatiladigan dasturlar bilan tanishib o’tamiz. ARJ, PKPAK, LHA, ICE, HYPER, ZIP, RAK, EXPAND va Rossiyada yaratilgan AIN, RAR dasturlari.
Odatda fayllarni arxivga olish va undan chiqarish bitta dastur orqali amalga oshiriladi. Lekin ayrim hollarda arxivga olish bir dastur orqali, arxivdan chiqarish esa boshqa bir dastur orqali amalga oshiriladi. Masalan: PKZIP dasturi fayllarni arxivga olsa, PKUNZIP dasturi esa xuddi shu fayllarni arxivdan chiqaradi.
SHunday arxivator fayllar mavjudki, ular yaratgan arxiv fayllar o’zlarini o’zlari arxiv fayldan chiqaradi. Bunday fayllar o’zini o’zi arxivdan chiqaruvchi faylar deb ataladi. O’zini o’zi arxivdan chiqaruvchi fayllar MS DOS sistemasida *.exe kengaytma fayl ko’rinishida saqlanadi. Arxivator dasturlar ichidan EXPAND arxivator dasturi MS DOS va WINDOWS muhitlarida fayllarni arxivga olish va chiqarish uchun ishlatiladi.
Arxivator dasturlar ikki xil usul bilan boshqariladi.
153.Axborot saqlovchi qurilmalarni formatlash
. Axborotlarni saqlovchi-tashuvchi qurilmalar o‘zining xususiyatlariga ko‘ra:
•
Magnit-lentali;
•
Diskli;
•
Fleshlar va xotira kartalari;
•
Tashqi qattiq disklarga bo‘linadi.
Magnit-lentali axborot saqlovchi-tashuvchi qurilma bugungi kunda ishlab
chiqarilmaydi. Shuning uchun bu to‘g‘risida to‘xtab malumot berib utirmaymiz.
Diskli axborot saqlovchi-tashuvchi qurilmalar bugungi kunda juda ko‘p
qo‘llaniladigan qurilmalarga kiradi.
Diskli axborot saqlovchi-tashuvchi qurilmalar o‘z vaqtida:
•
Magnitli disklarga;
•
Optikaviy disklariga;
•
Magnitli-optikaviy dislarga bo‘linadi.
Magnitli disklar (ingliz. floppy disk, diskette) - egiluvchan magnitli disketalar.
Disketalar 1970 yilar perfokarta va magnitli lentalarni bozordan siqib chiqargan
bo‘lib, axborotlarni va ma’lumotlarni ko‘p martta qayta yozish va saqlash
imkoniyatini beruvchi, mashxur qurilma bo‘lib hisoblangan.
Dastlabki disketlarning xotirasiga 110, 360, 720 ili 1200 Kb ma’lumot yozish
imkoniyati bo‘lgan bo‘lsa, 1985 yillrda 1,44-2,8 Mb, 1995 yillarga kelib esa 3,5″
dyumli disketalar Iomega Zip ishlab chiqarildi. Bu disketalarning xotirasi dastlabki
vaqtda 100, 250, va keyinchalik 750 Mb gacha tashkil qilgan. Optikaviy disklar - kompak disklar (ingl. optical disc) - axborot - ma’lumot
saqlovchi-tashuvchi qurilma disk shaklida bo‘lib, optikaviy nurlar yordamida
ma’lumotlar yoziladi va o‘qiladi. Birinchi optikaviy disklarni 1979 yillarda
“Philips” firsami ovozni yozish va o‘qish uchun ishlab chiqqan edi.
Optikaviy disk - (1) asoslari odatda polikor-bonatdan yasalgan bo‘lib, uning ustiga
ma’lumot-larni saqlash uchun mahsus qoplama - (3) bilan qoplangan. Bu
ma’lumotlarni yozish va o‘qish
uchun
lazer
nurlaridan
foydalaniladi - (9). Lazer nurlari
- (6) mahsus qoplamali qatlamga
- (3) yuboriladi va undan qaytadi.
Qaytgan nurlarni singal tariqasida
fotodetektor - (8) qayd qiladi va
uni modulyatsiya qilish uchun
modulyatorga uzatatadi.
Optikaviy disklar xotirasiga ma’luot
xajmi bilan va ma’lumotlaning yozilish farmati
biln farq qiladi va quydagi tiplari mavjud:
•
CD, bir qatlamli CD disklar xotirasida 700-750 Mb ma’lumot saqlash
mumkin.
•
DVD, bir qatlamli DVD disklar xotirasiga 7 dan 8.5 Gb ma’lumot saqlash
mumkin.
•
va Bly-ray, bir qatlamli Bly-ray disklar xotirasiga 25 dan 300 Gb gacha
ma’lumot saqlash mumkin.
Magnitli-optikaviy disklar (MOD) - magnitli disklardagi va optikaviy
disklardagi xusisiyatlar jamlagan diklarga aytiladi. Bunday disklarda o‘qish vaqtida
optikaviy sistemadagidek disklarni o‘qidi, yozganda esa birdaniga optikaviy sistema
va magnitlik sistemani qo‘llaydi
154. Axborot saqlovchi qurilmalarni formatlash turlari (NTFS, FAT, FAT32,
Fayllarni boshqarish tizimlari, ko`pgina zamonaviy OT larning asosini tashkil etadi. M-n, UNIX OTi, fayl tizimisiz ishlamaydi, unda fayl tizimi asosiy tushunchalardan biridir, hamma zamonaviy OT lar fayllardan va ular bilan ishlash uchun mos dastur ta`mintidan foydalanadi. Gap shundaki, birinchidan, fayl tizimi orqali ma`lumotlar bo`yicha ko`pgina ishlov bеruvchi dasturlar bohlanadi.
Ikkinchidan, bu tizim orqali disk makonini markazlashtirilgan holda taqsimlash va ma`lumotlarni boshqarish muammolari еchiladi. Va nihoyat, foydalanuvchilar o`z ma`lumotlariga murojaat qilishning oson usullariga ega bo`ladilar, bu ma`lumotlarning, tashqi xotira qurilmalarida joylashtiradilar.
Turli OT lar va Tashqi xotiraning turli qurilmalari uchun yaratilgan ko`pgina fayl tizimlari mavjuddir. Ularda, mos ravishda ma`lumotlarni joylama (nositеl) da joylashtirishning har xil printsiplaridan foydalaniladi. Biz, FAT, FAT 32 va NTFS fayl tizimlari bilan tanishamiz. Ayniqsa, hozirgi kunda eng ko`p tarqalgan fayl tizimi bilan – NTFS bilan tanishish muhim ahamiyatga egadir.
155. BIOS ga kirish va uning imkoniyatlari
Barcha zamonaviy kompyuter anakartlarda BIOS dasturiy ta'minoti mavjud. Asosiy Kirish Chiqish tizimidan iborat bo'lgan BIOS, anakartdagi kichik xotira kartasida saqlanadi. Qurilmaning qanday ishlashini o'zgartirish yoki muammolarni bartaraf etishda yordam berish uchun BIOS-ga kirishingiz mumkin.
Bu POST uchun javobgar bo'lgan BIOS va shu bilan kompyuterni ishga tushirishda birinchi dasturiy ta'minotni ishlab chiqaradi.
BIOS firmware dasturi vaqtinchalik emas, ya'ni uning sozlamalari qurilmadan quvvat olib tashlanganidan keyin ham saqlanadi va qayta tiklanadi.
BIOS by-os sifatida belgilanadi va ba'zida tizim BIOS, ROM BIOS yoki PC BIOS deb ataladi. Biroq, u noto'g'ri ravishda BASIC yoki Operatsion tizimida yaratilgan.
BIOS, kompyuterni yuklash va klaviatura nazorati kabi bir qator asosiy funktsiyalarni bajarish haqida ma'lumot beradi.
BIOS shuningdek, qattiq disk , floppy disk , optik haydovchi , protsessor , xotira va h.k. kabi qo'shimcha qurilmalarni aniqlash va sozlash uchun ishlatiladi.BIOSga BIOS Setup Utility dasturi orqali kirish va sozlash mumkin. BIOS Setup Utility, BIOS'un barcha maqsadga muvofiq maqsadlari uchun. BIOS-dagi mavjud bo'lgan barcha variantlar BIOS Setup Utility orqali sozlanishi.
Windows kabi operatsion tizimdan farqli o'laroq, diskda tez-tez yuklab olinadigan yoki olinadigan va foydalanuvchi yoki ishlab chiqaruvchi tomonidan o'rnatilishi kerak bo'lgan BIOS, kompyuterni sotib olganida oldindan o'rnatiladi.
BIOS Setup Utility dasturiga kompyuteringiz yoki anakart maketi va modeliga qarab turli xil usullarda kirish mumkin. Yordam olish uchun BIOS Setup Utility dasturiga qanday kirish mumkinligini ko'ring.
156. Ultra Iso dasturida sistemali dastur yozish ketma-ketligi
«UltraISO» yordamida siz har qanday operatsion tizimning (Windows 10, 8, Windows 7, Linux) obrazidan, shuningdek turli «LiveCD»lari bilan yuklanuvchi fleshkani yaratishingiz mumkin.
«UltraISO» dasturida disk obrazidan yuklanuvchi fleshkani yaratish
Boshlanishiga «Windows» va boshqa operatsion tizimlarni o‘rnatish yoki kompyuterning reanimatsiyasi uchun yuklanuvchi USB saqlash qurilmasini yaratishning eng keng tarqalgan variantini ko‘rib chiqamiz. Ushbu misolda biz, «Windows 7» yuklanuvchi fleshkasini yaratishdagi har bir bosqichni ko‘rib o‘tamiz, keyinchalik esa ushbu operatsion tizimni har qanday kompyuterga o‘rnatish mumkin bo‘ladi.
Kontekstdan shunisi ma’lumki, bizga ISO fayl ko‘rinishidagi «Windows 7», 8 yoki 10 (yoki boshqa OT)ning yuklanuvchi ISO obrazi, «UltraISO» dasturi va muhim ma’lumotlarni o‘zida saqlamagan (chunki ularning barchasi o‘chiriladi) fleshka kerak bo‘ladi. Ishga kirishamiz.
1. «UltraISO» dasturini ishga tushiring, dastur menyusida «Fayl» → «Otkrit»ni tanlang, operatsion tizim obrazi fayli joylashgan manzilni ko‘rsating va «Otkrit» tugmasini bosing.
2. Ochilganidan so‘ng siz «UltraISO»ning asosiy oynasida obrazga kiruvchi barcha fayllarni ko‘rishingiz mumkin. Umuman olganda ularni shunchaki ko‘rib chiqishdan ma’no yo‘q, shuning uchun davom etamiz.
3. Dasturning bosh menyusida «Samozagruzka» → «Zapisat obraz jestkogo diska» («UltraISO»ni rus riliga tarjimasining turli versiyalarida, har xil variantlar bo‘lishi mumkin, biroq mazmuni tushunarlidir) larga bosing.
4. Disk Drive (Disk) maydonida yozish jarayonida qatnashadigan fleshka ko‘rsatiladi. Bu oynada shuningdek uni oldindan formatlab olish mumkin. Obraz fayli allaqachon tanlangan va oynada ko‘rsatilgan bo‘ladi. Yozish usulini yaxshisi qoida bo‘yicha o‘rnatilganida qoldirgan ma’qul – ya’ni, USB-HDD+. «Zapisat» tugmasini bosing.
5. Shundan so‘ng fleshkadagi barcha ma’lumotlar o‘chirilishi haqida ogohlantiruvchi oyna paydo bo‘ladi, so‘ngra ISO obrazidan yuklanuvchi fleshkaning yozilishi boshlanadi, ushbu jarayon esa foydalanuvchidan bir necha daqiqa kutishni talab etadi.
Ushbu harakatlar natijasida siz «Windows 10», 8 yoki 7ni noutbuk yoki kompyuterga o‘rnatish mumkin bo‘lgan tayyor yuklanuvchi USB saqlash qurilmasiga erishasiz. «UltraISO»ni rus tilida rasmiy saytidan bepul yuklab olish mumkin: https://ezbsystems.com/»UltraISO»/download.htm
Yuqorida keltirilgan variantdan tashqari, siz yuklanuvchi fleshkani ISO obrazidan emas, balki mavjud DVD yoki CD diskidan, shuningdek «Windows» fayllari joylashgan papkadan yaratishingiz mumkin, shular haqida maqolamizda so‘z yuritamiz.
DVD diskdan yuklanuvchi fleshkani yaratish
Agar sizda «Windows» yoki boshqa biror narsani o‘z ichiga olgan yuklanuvchi kompakt disk mavjud bo‘lsa, «UltraISO» yordamida Siz dastlab ushbu diskning ISO obrazini yaratib o‘tirmasdan, uning o‘zidan to‘g‘ridan to‘g‘ri yuklanuvchi fleshkani yaratishingiz mumkin. Buning uchun dasturda «Fayl» → «Otkrit CD/DVD»larga o‘tasiz va kerakli disk joylashgan diskovodning yo‘nalishini ko‘rsatasiz.
DVD diskidan yuklanuvchi fleshkani yaratish
So‘ngra, bundan oldingi holatdagi kabi, «Samogzagruzka» → «Zapisat obraz jestkogo diska»larga o‘tasiz va «Zapisat» tugmasini bosasiz. Natijada yuklanuvchi sohasi bilan birga to‘liq nushalangan diskka erishasiz.
«UltraISO»da Windows fayllari joylashgan papkadan yuklanuvchi fleshkani yaratish
Yuklanuvchi fleshkani yaratish mumkin bo‘lgan so‘nggi variantga to‘xtalib o‘tamiz. Faraz qilaylik, sizda distributivni o‘z ichiga oluvchi yuklanuvchi disk yoki uning obrazi yo‘q, lekin «Windows»ni o‘rnatishda qatnashuvchi barcha fayllar nushalab o‘tkazilgan papkaning o‘zi mavjud bo‘lsa… Bu holatda qanday yo‘l tutish kerak?
«Windows 7»ning yuklanish fayli
«UltraISO» dasturida «Fayl» → «Noviy» → Samozagrujayemiy obraz CD/DVD»larga bosing. Yuklanish faylini yuklab olishni tavsiya qiluvchi oyna ochiladi. Ushbu fayl «Windows 7», 8 va «Windows 10» distributivlarida boot papkasida joylashgan va bootfix.bin deya nomlanadi.
Buni amalga oshirganingizdan so‘ng, «UltraISO» ishchi sohasining pastki qismida Windows distributivining fayllari joylashgan papkani tanlang va uning tarkibini (papkaning o‘zini emas) ayni damda bo‘sh turgan dasturning ustki o‘ng qismiga olib o‘tkazing.
Agar yuqoridagi indikator «Noviy obraz perepolnen» xabarini bergan holda qizarsa, shunchaki uning ustiga sichqonchaning o‘ng tugmasini bosing va DVD diskiga mos keluvchi 4.7 Gb o‘lchamni tanlang. Keyingi qadam – avvalgi holatlardagi kabi: «Samozagruzka» → «Zapisat obraz jestkogo diska», qaysi fleshkani yuklanuvchi qilish lozimligi ko‘rsatasiz va «Fayl obraza» maydonida hech nima ko‘rsatmaysiz, u yer bo‘sh bo‘lishi lozim, yozishda joriy loyiha qo‘llaniladi. «Zapisat» tugmasiga bosasiz va birmuncha vaqtdan so‘ng Windows’ni o‘rnatuvchi USB fleshka tayyor bo‘ladi.
Bu «UltraISO» yordamida yuklanuvchi saqlash qurilmasini yaratishning barcha usullari emas, lekin fikrimizcha, ko‘pchilik uchun yuqorida keltirilgan ma’lumotlarni amalda qo‘llab ko‘rish yetarli bo‘lishi kerak.
157. Ona plata tuzilishi va qurilmalari vazifalari
Ona plata "materinka" (inglizcha: mainboard — bosh plata; hisoblanadi. sleng. ona - barcha chip va qurilmalarni bir biriga ulash uchun asos) — Shaxsiy kompyuterning, noutbuk, telefon, planshetlarning asosiy qurilmalari — tezkor xotira, qattiq disk, chiplar, slot, kuler, ulash portlari va boshqa qurilmalar oʻrnatiladigan koʻp qatlamli muxr plata. Aynan ona plata bir-biridan farq qiluvchi qurilmalarni birlashtiradi va boshqaradi.
Ona plataga oʻrnatiladigan asosiy qurilmalar:
• Markaziy protsessor (CPU).
• Tizimning mantiqiy yigʻindisi (chipset — inglizcha: chipset) — Markaziy protsessor (CPU)ni tezkor xotira va periferik qurilmalar kontrollyoʻrlari bilan ulanishni taʼminlovchi mikrosxemalar yigʻindisi. Odatda, zamonaviy tizimning mantiqiy yigʻindisi: „Shimoliy“" va „Janubiy“ koʻpriklar asosida quriladi.
• Shimoliy koʻprik (inglizcha: Northbridge), MCH (Memory controller hub), tizim kontrollyori.
• Janubiy koʻprik (inglizcha: Southbridge), ICH (I/O controller hub), periferik kontrollyor.
Shaxsiy kompyuterning sxemasi: 1. Monitor tizimi 2. Ona plata 3. Protsessor 4. Port ATA 5. Tezkor xotira 6. Kengaytiruvchi kartalar 7. Quvvat bloki 8. Diskovod 9. Qattiq disk 10. Klaviatura 11. Sichqon
158. Компьютерга windows 7 операцион тизим о'рнатилиши кетма-кетлиги
Operatsion tizim - bu maxsus dastur bo’lib, bu dastur asosiy vazifasi - kompyuter ishini boshqarish, kompyuter va foydalanuvchi o’rtasida muloqotni o’rnatish, tashqi qurilmalar ishlash holatlarini sozlash va ular bilan muloqotni o’rnatish, har xil dasturlarni ishga tushirish va ular ishlash holatlarini ta‘minlash.
Operatsion tizimlardan eng taniqlilari bu Microsoft firmasining MS-DOS va Windows dasturlari, Apple firmasining Macintosh dasturi, Unix va Linux dasturlari.
Dunyoning 70% kompyuterlari Microsoft korporatsiyasi tomonidan yaratilgan operatsion tizimlar bilan jihozlangan. Bo’lardan 1981 yilda yaratilgan - MS-DOS dasturi, 1991 yilda yaratilgan - Windows 3,1 dasturi, 1995 yilda yaratilgan - Windows 95 dasturi, 1998 yilda yaratilgan – Windows 98 dasturi, 2000 yilda yaratilgan - Windows 2000 dasturi, 2001 yilda yaratilgan - Windows Millennium Edition va Windows XP dasturlari. Windows dasturning taniqli bo’lishining asosiy sababi bu - ish jarayoni soddaligi, ko’p vazifali rejim, bir xil ishlash interfeysi va boshqa qulayliklar. Boshqa operatsion tizimlarga o’xshab Windows dasturi ham kompyuter xotirasiga kompyuter yoqilish vaqtda avtomatik ravishda yuklanadi
159. Компьютерга windows 8 операцион тизим о'рнатилиши кетма-кетлиги
160. Компьютерга windows 10 операцион тизим о'рнатилиши кетма-кетлиги
Bugun biz o'z kompyuterimizga Windows OT ining 8.1 versiyasini o'rnatishni ko'rib chiqamiz. Bu usul Windows ning 7, 8, 8.1 va 10 versiyalari uchun bir xil hisoblanadi. Demak, boshladik. Buning uchun bizga Windows operatsion tizimi o'rnatuvchi paketi fleshka disk yoki fleshka kerak bo'ladi. Agar bular mavjud bo'lmasa o'zimiz o'rnatuvchi paketni fleshka yozamiz va bu orqali o'z kompyuterimizga Windows OT ini o'rnatamiz. Bunda bizga Windows o'rnatuvchi paketi (.iso kengaytmasida bo'ladi) va rufus dasturi kerak bo'ladi. Windows OT ining o'rnatuvchi paketini biz Microsoft ning microsoft.com saytidan yoki o'zimiz bilgan boshqa dasturlar saytidan ko'chirib olishimiz mumkin.
ESLATMA!!! Windows OT ining o'rnatiluvchi paketi hech qachon shunchaki fleshkaga nusxalash bilan yozilmaydi agarda siz uni uyingizga yoki biron joyga olib borib saqlab qo'yish uchun yozmayotgan bo'lsangiz. Fleshkani kompyuterga ulaymiz va rufus dasturini ishga tushuramiz. So'ng rufus dasturining quyidagi bo'limlari haqida tushunchaga ega bo'lamiz:

1. Ulangan fleshkamiz nomi va hajmini ko'rsatadi (Windwos OT ining 7, 8, 8.1 va 10 versiyalaripaketini fleshkaga yozish uchun bizga fleshkaning hajmi 8 Gb dan kam bo'lmagani kerak bo'ladi);

2. Qanday turdagi sxema va interfeys orqali Windows OT ini kompyuterga yozish turini belgilanadigan bo'lim (bu haqda keyingi mavzularimizda to'liqroq ma'lumot berib o'tamiz, bizga asosiysi qanday sxema va interfeysdan foydalanishni bilib olsak bas). Windows OT ini o'rnatish uchun biz MBR sxemasi va BIOS yoki UEFI-CSM interfeysidan foydalanamiz;
3. Fayl tizimi ya'ni biz fleshkaga Windows OT paketini yozilganda qanday usulda yozilish kerakligini belgilaymiz. Bu fayl tizimi Windows uchun NTFS bo'ladi (keyingi mavzularimizda bu haqda tushuntirib o'tamiz);
4. Klaster o'lchami yoki hajmi — bu ham standart Windows OT ini o'rnatish uchun 4096 bayt bo'ladi;
5. Fleshkamizning Windows OT ini o'rnatuvchi paketi yozilgandan keyingi nomi qanday bo'lishi shu yerda yoziladi;
6. Bu yerda formatlash sozlamalari keltirilgan.
ESLATMA!!! Yuqoridagi barcha parametrlar siz Windows ning o'rnatuvchi paketini tanlagan vaqtingiz avtomatik sozlanadi va u yerdagi hech narsani o'zgartirish tavsiya etilmaydi.
161. Kompyuter xotirasini bo'lim (razdel)larga bo'lish jarayoni
Xotirani boshqarish usullari
Bitta qo'shni ajratish
Yagona ajratish eng oddiy xotirani boshqarish texnikasi. Kompyuterning barcha xotiralari, odatda, operatsion tizim uchun ajratilgan kichik qismlardan tashqari, bitta dastur uchun mavjud. MS-DOS xotirani shu tarzda ajratadigan tizimning misoli. An o'rnatilgan tizim bitta dasturni ishga tushirish ham ushbu texnikadan foydalanishi mumkin.
Bitta qo'shni ajratishni ishlatadigan tizim hali ham bo'lishi mumkin ko'p vazifa tomonidan almashtirish foydalanuvchilar o'rtasida almashinish uchun xotira tarkibi. Ning dastlabki versiyalari MUSIQA operatsion tizim ushbu texnikadan foydalangan.
Bo'linadigan ajratish
Bo'linadigan ajratish asosiy xotirani ko'plikka ajratadi xotira bo'limlari, odatda xotiraning tutashgan joylari. Har bir bo'lim ma'lum bir ma'lumot uchun barcha ma'lumotlarni o'z ichiga olishi mumkin ish yoki vazifa. Xotirani boshqarish ish boshlanganda bo'limni ajratish va ish tugashi bilan uni ajratishdan iborat.
Bo'limlarni ajratish, odatda, ishlarning bir-biriga yoki operatsion tizimga aralashishiga yo'l qo'ymaslik uchun ba'zi qo'shimcha yordamni talab qiladi. The IBM System / 360 ishlatilgan a qulf va kalit texnika. Amaldagi boshqa tizimlar asos va chegaralar bo'lim chegaralarini o'z ichiga olgan registrlar va yaroqsiz kirish huquqlarini belgilagan. The UNIVAC 1108 Saqlash chegaralarini ro'yxatdan o'tkazish ko'rsatmalar va ma'lumotlar uchun alohida tayanch / bog'langan to'plamlarga ega edi. Tizim foyda keltirdi xotira interleaving deb nomlangan narsalarni joylashtirish uchun men bank va bank alohida xotira modullarida.[2]:3–3
Bo'limlar ham bo'lishi mumkin statik, da belgilanadi Dastlabki dastur yuki (IPL) yoki yuklash vaqti yoki tomonidan kompyuter operatori, yoki dinamik, bu ma'lum bir ish uchun avtomatik ravishda yaratiladi. IBM System / 360 operatsion tizimi Ruxsat etilgan sonli vazifalar bilan multiprogramma (MFT) - bu statik qismlarga ajratish va O'zgaruvchan sonli topshiriqlar bilan ko'p dasturlash (MVT) - dinamikaning misoli. MVT va vorislar bu atamadan foydalanadilar mintaqa dinamik tizimlarni boshqa tizimlardagi statik qismlardan ajratish.[3]:73
Bo'limlar bo'lishi mumkin ko'chiriladigan apparatdan foydalanish yozilgan xotira, kabi Burroughs Corporation B5500, yoki shunga o'xshash asosiy va chegara registrlari PDP-10 yoki GE-635. Ko'chiriladigan bo'limlar bo'lishi mumkin siqilgan qo'shni jismoniy xotiraning katta qismlarini ta'minlash uchun. Siqilish xotira "ishlatilayotgan" maydonlarini kattaroq tutashgan bo'sh joylarni yaratish uchun "teshiklarni" yoki foydalanishni to'xtatib qo'ygan xotira maydonlarini yo'q qilishga harakat qiladi.[4]:94
Ba'zi tizimlar bo'limlarga ruxsat beradi almashtirildi ga ikkilamchi saqlash qo'shimcha xotirani bo'shatish uchun. IBM ning dastlabki versiyalari Vaqtni taqsimlash opsiyasi (TSO) foydalanuvchilarni bitta-bitta almashtirdi vaqtni taqsimlash bo'lim
162. Windows 10 dasturini aktivatsiya qilish
163. Windows muhitida "win" klavishi bilan birgalikda bajariladigan amallar
Windows 7 operatsion tizimi tezkor tugmalari
Win + B – Sichqoncha kursorini treyga o’tkazish
Win + D – Ish stoliga (рабочий стол) o’tish
Win + Е – Mening kompyterim (мой компьютер) oynasini ochish
Win + F – Qidiruv oynasini ochish
Win + L – Kompyuterni bloklash
Win + M – Barcha oynalarni masalalar paneliga tushirish
Win + P – Proektor bilan ishlash oynasini ochish
Win + R – “Bajarish” (выполнить) oynasini chaqirish
Win + U – “Maxsus imkoniyatlar” oynasini ochish
Win + Tab - Flip 3D funksiyasi
Win + Probel – Ish stolini ko’rish (Aero Peak, barcha ochiq oynalarni shaffof ko’rinishga keltirish).
Win + Strelka – Faol oynani ekranda joylashtirish (yuqori strelka – oynani to’liq holda ochish, pastki strelka - oynani to’liq bo’lmagan holda ochish, o’ng strelka – oynani ekranning o’ng qismiga joylashtirish, chap strelka – oynani ekranning chap qismiga joylashtirish)
Win + Pause – Tizim xususiyati (свойства системы)
Win + Home – Faol oynadan tashqari barcha oynalarni masalalar paneliga tushirish
Win + + – Ekran lupasini chaqirish
164. AUDIO fayllar bilan ishlaydigan dasturlar va imkoniyatlari
O’rgatuvchi dasturlarda video materiallar(roliklar, video filmlar) ishlatilgani va ularni qayta ishlash imkonuyatlarini bo’lishini ta’minlash uchun Ulead Video Studio, Movie Maker, Camtasia Studio, Adobe Primiera kabi dasturlardan foydalanish mumkin.
Ushbu dasturlar yordamida video materialga ovozlar qo`shish yoki olib tashlash, filmni montaj qilish, xajmini kichraytirish, sifatini qisman yaxshilash hamda bir formatdan boshqa formatga (videoformatlar: AVI, DV, DVD, MPG, MP4, WMV, DAT, 3GP va hokazo) o`tkazish kabi ishlarini bajarish mumkin.
Kompyuter dasturlarini o`rgatishga doir o’rgatuvchi dastur yaratishda ushbu dasturlarda ishlash jarayonini to`g`ridan – to`g`ri hech qanday tasvirga tushiruvchi qurilmasiz yozib olish mumkin. Bu ishni Camtasia Studio, Adobe Captivate dasturlari yordamida amalga oshirish maqsadga muvofiq. Bundan tashqari ushbu dasturlar yordamida kompyuterga ulanuvchi mikrofon qurilmasi orqali tasvirga olish bilan bir vaqtda, jarayonni sharxlab ketilishi (ovoz)ni ham yozib olish imkoniyati mavjud.
165. An’anaviy dasturlashtirish tillari va ishchi stansiyalardan foydalanish.
An’anaviy dasturlashtirish tillari va ishchi stansiyalardan foydalanish. SI tizimlarida Lisp, Prolog va boshqa texnik vositalardan ana’naviy dasturlashtirish (S, S++ va boshqalar) tillariga o’tish integrallash ta’minotini qisqartirdi, EHM da operasiya bajarish tezligini oshirdi va operativ xotira hajmini kamaytirdi. Ishchi stansiyalardan foydalanish sohalar doirasini kengaytirdi. Integrallashganlik. SIning boshqa axborot vositalar (CASE, SUBD, kontroler, berilganlar konsentratori va boshqalar) bilan oson integrallashadigan texnik vositalari ishlab chiqilgan. Ochiqlilik va ko’chimlilik. SI ning texnik vositalari ochiqlik va ko’chimni ta’minlaydigan standartlarni kuzatish orqali ishlab chiqiladi.
166. Androidlar va elektromexanik robotlar.
Android
- sun‟iy (mexanik) odamchalarga aytiladi.
«Android»
so„zi lotincha
«andros»
so„zidan kelib chiqqan bo„lib, erkak, er ma‟nolarini beradi. Inson yoki
boshqa tirik mavjudotlarning tashqi ko„rinishi va funksional imkoniyatlari
bo„yicha mexanik mavjudotlarni loyixalash va tayyorlash XVIII asrda
boshlangan. Bu davr mexanikaning «oltin asr»i bo„lgan. Chunki usha davrda xar
xil kichkina (miniatyura) va moxirona yasalgan (murakkab) asboblar, musiqa
qutichalari, mexanik odamchalar va ajoyib «tirik» mavjudotlar ixtiro qilingan.
Bu maxsulotlarning ijodkorlari odatda soatsoz bo„lganlar. Ular bu vaq tga kelib
o„z mutaxassisliklari bo„yicha xamma nozik tomonlarni o„zlashtirib, o„zlarining
bor bilimlarini androidlar tayyorlash (yaratish)ga bag„ishlaganlar.
XVIII—XIX asrlarga oid yigirmaga yaqin androidlar ma‟lum. Eng mashxurlari
fransuz mexanigi Jak de Vokanson va Shveytsariya ustalari ota-bola Pyer va
Anri Drolar tomonidan yaratilgan androidlardir. Android
- sun‟iy (mexanik) odamchalarga aytiladi.
«Android»
so„zi lotincha
«andros»
so„zidan kelib chiqqan bo„lib, erkak, er ma‟nolarini beradi. Inson yoki
boshqa tirik mavjudotlarning tashqi ko„rinishi va funksional imkoniyatlari
bo„yicha mexanik mavjudotlarni loyixalash va tayyorlash XVIII asrda
boshlangan. Bu davr mexanikaning «oltin asr»i bo„lgan. Chunki usha davrda xar
xil kichkina (miniatyura) va moxirona yasalgan (murakkab) asboblar, musiqa
qutichalari, mexanik odamchalar va ajoyib «tirik» mavjudotlar ixtiro qilingan.
Bu maxsulotlarning ijodkorlari odatda soatsoz bo„lganlar. Ular bu vaq tga kelib
o„z mutaxassisliklari bo„yicha xamma nozik tomonlarni o„zlashtirib, o„zlarining
bor bilimlarini androidlar tayyorlash (yaratish)ga bag„ishlaganlar.
XVIII—XIX asrlarga oid yigirmaga yaqin androidlar ma‟lum. Eng mashxurlari
fransuz mexanigi Jak de Vokanson va Shveytsariya ustalari ota-bola Pyer va
Anri Drolar tomonidan yaratilgan androidlardir.
167. Arifmetik mantiqiy qurilma.
Raqamli mikrosxemalar fan va texnikaning ixtiyoriy masalasini yecha oladilar. Buning uchun raqamli mikrosxema asosidagi qurilmada, yechiladigan masalaning dastlab berilganlari haqidagi ma’lumotlar, yechish algoritmi va hisoblash natijalari faqat ikkita qiymat: 0 va 1 signallari ko‘rinishida ifodalanadi. Ikkilik raqamlari ketma-ketligi yordamida raqamli qurilmalarda ixtiyoriy ma’lumolarni (raqamlar, matnlar, komandalar va h.z.) kodlash, saqlash va qayta ishlash mumkin. Shunday qilib, raqamli tizimlarda o‘zgaruvchan va o‘zgarmas (doimiy) kattaliklar raqamlar ko‘rinishida ifodalanadi. Shuning uchun ularda masalalar yechishning sonli usullari ko‘llaniladi.
Arifmetik va mantiqiy amallar bajariladigan qurilma arifmetik-mantiqiy qurilma (AMQ) deb ataladi.
arifmetik-mantiqiy qurilma (AMQ) – sonli va belgili axborot bilan bajariladigan barcha arifmetik va mantiqiy operatsiyalarni amalga oshirish uchun mo’ljallangan (ShKning ayrim modellarida operatsiyalar ijrosini jadallashtirish uchun AMQga qo’shimcha matematik soprotsessor ulanadi)
168. Bayes ehtimolligi
Bayes teoremasi - bu ehtimollik va statistikada shartli ehtimollikni hisoblashda ishlatiladigan matematik tenglama. Boshqacha qilib aytganda, u boshqa voqea bilan bog'liqligi asosida hodisaning ehtimolligini hisoblash uchun ishlatiladi. Teorema Bayes qonuni yoki Bayes qoidasi deb ham ataladi.
Bayes teoremasi ingliz vaziri va statistik mutaxassisi Tomas Bayes uchun berilgan bo'lib, u "Imkoniyatlar doktrinasida muammo hal qilish yo'lidagi insho" asari uchun tenglama tuzgan. Bayes vafotidan so'ng, qo'lyozma 1763 yilda nashr etilishidan oldin Richard Prays tomonidan tahrir qilingan va tuzatilgan. Teoremani Bayes-Prays qoidasi deb atash to'g'ri bo'lar edi, chunki Praysning hissasi katta edi. Tenglamaning zamonaviy formulasini frantsuz matematikasi Per-Simon Laplas 1774 yilda Bayesning ishidan bexabar tomonidan ishlab chiqqan. Laplas Bayes ehtimoli rivojlanishi uchun javobgar bo'lgan matematik sifatida tan olingan. Bayes teoremasi uchun formulani yozishning bir necha xil usullari mavjud. Eng keng tarqalgan shakli:
P (A-B) = P (B-A) P (A) / P (B)
bu erda A va B ikkita hodisa va P (B) ≠ 0
P (A-B) - bu B haqiqat ekanligini hisobga olsak, A hodisaning sodir bo'lishining shartli ehtimoli.
P (B-A) - bu A haqiqat ekanligini hisobga olgan holda B hodisasining sodir bo'lishining shartli ehtimoli.
P (A) va P (B) - bu A va B ning bir-biridan mustaqil ravishda yuzaga kelish ehtimoli (marginal ehtimollik).
169. Bilimlar bazasi bilan ishlash.
Bilimlar bazasi atamasining dastlabki ishlatilishi ekspert tizimining ikkita quyi tizimlaridan birini tavsiflash edi. Bilimga asoslangan tizim dunyo haqidagi faktlarni aks ettiruvchi bilimlar bazasidan va an xulosa mexanizmi ushbu faktlar haqida fikr yuritish va yangi dalillarni keltirib chiqarish yoki nomuvofiqliklarni ta'kidlash uchun qoidalar va boshqa mantiq shakllaridan foydalanish. Ushbu ma'lumot do'konini keng tarqalgan va keng qo'llaniladigan atamadan ajratish uchun "bilimlar bazasi" atamasi paydo bo'ldi ma'lumotlar bazasi. 1970-yillar davomida deyarli barchasi katta boshqaruv axborot tizimlari o'z ma'lumotlarini qandaydir ierarxik yoki relyatsion turda saqlagan ma'lumotlar bazasi. Tarixning ushbu nuqtasida axborot texnologiyalari, ma'lumotlar bazasi va bilimlar bazasi o'rtasidagi farq aniq va aniq edi. Birinchi bilimga asoslangan tizimlarda ma'lumotlar bazasi talablariga qarama-qarshi bo'lgan ma'lumotlarga ehtiyoj bor edi. Mutaxassis tizim tizimlashtirilgan ma'lumotlarni talab qiladi. Nafaqat raqamlar va torli jadvallar, balki o'z navbatida qo'shimcha ko'rsatkichlarga ega bo'lgan boshqa ob'ektlarga ko'rsatgichlar. Bilimlar bazasi uchun ideal vakillik ob'ekt modeli (ko'pincha "an" deb nomlanadi) ontologiya yilda sun'iy intellekt adabiyot) sinflar, subklasslar va instansiyalar bilan.
170. Bilimlar bazasi.
Ushbu ma'lumot do'konini keng tarqalgan va keng qo'llaniladigan atamadan ajratish uchun "bilimlar bazasi" atamasi paydo bo'ldi ma'lumotlar bazasi. 1970-yillar davomida deyarli barchasi katta boshqaruv axborot tizimlari o'z ma'lumotlarini qandaydir ierarxik yoki relyatsion turda saqlagan ma'lumotlar bazasi. Tarixning ushbu nuqtasida axborot texnologiyalari, ma'lumotlar bazasi va bilimlar bazasi o'rtasidagi farq aniq va aniq edi.
Ma'lumotlar bazasi quyidagi xususiyatlarga ega edi:
• Yassi ma'lumotlar: ma'lumotlar odatda jadval shaklida, har bir sohada satrlar yoki raqamlar bilan ifodalanadi.
• Bir nechta foydalanuvchilar: bir vaqtning o'zida bir xil ma'lumotlarga kirgan bir nechta foydalanuvchi yoki tizimni qo'llab-quvvatlash uchun zarur bo'lgan an'anaviy ma'lumotlar bazasi.
• Amaliyotlar: Ma'lumotlar bazasi uchun muhim talab - bu kirish ma'lumotlari o'rtasida yaxlitlikni va izchillikni saqlash bir vaqtda foydalanuvchilar. Bu so'zda Kislota xususiyatlari: Atomiklik, izchillik, izolyatsiya va chidamlilik.
• Katta va uzoq umr ko'radigan ma'lumotlar: Korporativ ma'lumotlar bazasi nafaqat minglab, balki yuz minglab yoki undan ortiq qatorlar ma'lumotlarini qo'llab-quvvatlashi kerak edi. Bunday ma'lumotlar bazasi, odatda, har qanday alohida dasturning aniq maqsadlaridan o'tib ketishi uchun kerak edi; u ma'lumotni dastur davomida emas, balki yillar va o'n yillar davomida saqlashi kerak edi.
• 171. Bilimlar bazasini ishlab chikish: yechimlar daraxti.
• Bilimlar bazasini ishlab chikish: yechimlar daraxti
• Xammasidan oldin karor kabul uchun vazifani ekspert tizimini ishlab
• chikadigan kilib ko‘yamiz. Mos keluvchi vazifa karor kabul kilishda
• FTZ(fikrlashning teskari zanjri) dan foydalanilishi mumkin, yoki vazifa boshkacha
• bo‘lishi mumkin,ya’ni boshka vaziyatdan kelib chikkan xolda: ishga kirishni
• xoxlagan odam katta firma direktori oldiga keldi. Direktor firmadagi umumiy axvol
• va mutaxassislarga firmaning talabi xakida, uning tanlovi xakidagi ma’lumotlar
• bilan tanishtiradi. Ishga kelayotgan odamning firmada kanday ish bilan
• shug‘ullanishini xal etish direktor uchun muxim xisoblanadi.
• Shu boisdan vazifada bo‘lishi mumkin bo‘lgan bir kancha variantlardan birini
• tanlash kerak, uning yechimi uchun FTZdan foydalanish mumkin. Xakikatda javob
• allakachon mavjud. Ish so‘rab kelgan odam diretstor oldida o‘tirib bor kuchi bilan
• unda yaxshi taassurot koldirishga xarakat kiladi. Agar bu odam direktorga mak’ul
• kelsa, unga mos keluvchi lavozimni tanlashi kerak. Direktor o‘sha odamga, to‘g‘ri
• tanlovni amalga oshirish imkonini beruvchi javob oladigan savollar berishi zarur.
• Demak, vazifa ko‘yildi. Endi uni ko‘rgazmali tarzda takdim etish lozim.
• O‘xshash vazifalarni tasvirlash uchun odatda yechimlar daraxti deb nomlanuvchi
•
• diagrammalardan foydalaniladi. Yechimlar daraxti zaruriy aniklik beradi va fikrlash
• yo‘nalishini kuzatishga imkon beradi.
172. Bilimlarni strukturlashtirish. Bog’langanlik.
1960-yillarning boshlariga kelib, ushbu tuzilmalardan asosiy ma'lumotlarni namoyish qilish uchun foydalanadigan bog'langan ro'yxatlar va tillarning foydaliligi aniqlandi. Bert Grin MIT Linkoln laboratoriyasi 1961 yil mart oyida elektronikada inson omillari bo'yicha IRE Transaction-larda "Belgilarni manipulyatsiya qilish uchun kompyuter tillari" nomli sharh maqolasini nashr etdi, unda bog'langan ro'yxat yondashuvining afzalliklari umumlashtirildi. Keyinchalik Bobrow va Rafaelning "Ro'yxatni qayta ishlashga oid kompyuter tillarini taqqoslash" maqolasi 1964 yil aprel oyida ACM Communications-da paydo bo'ldi. Bog'langan ro'yxatning har bir yozuvi ko'pincha "element" yoki "tugun'.
Keyingi tugunning manzilini o'z ichiga olgan har bir tugunning maydoni odatda "keyingi havola" yoki "keyingi ko'rsatgich" deb nomlanadi. Qolgan maydonlar "ma'lumotlar", "ma'lumot", "qiymat", "yuk" yoki "foydali yuk" maydonlari sifatida tanilgan.
Ro'yxatning "boshi" uning birinchi tugunidir. Ro'yxatning "dumi" boshdan keyin ro'yxatning qolgan qismiga yoki ro'yxatdagi oxirgi tugunga ishora qilishi mumkin. Yilda Lisp va ba'zi bir olingan tillarda keyingi tugun "cdr'(talaffuz qilinadi) mumkin) ro'yxat, bosh tugunning foydali yukini "mashina" deb atash mumkin. Ikkala bog'langan va yakka bog'langan
Ikki marta bog'langan ro'yxatlar bitta tugun uchun ko'proq joy talab qiladi (agar foydalanmasa) XOR-ulanish), va ularning boshlang'ich operatsiyalari qimmatroq; ammo ularni boshqarish osonroq, chunki ular ro'yxatga har ikki yo'nalishda ham tezkor va oson ketma-ket kirish imkoniyatini beradi. Ikki marta bog'langan ro'yxatda faqat shu tugunning manzili berilgan doimiy sonli operatsiyalarga tugunni qo'shish yoki o'chirish mumkin. Alohida bog'langan ro'yxatda xuddi shunday qilish uchun quyidagilar bo'lishi kerak ko'rsatgich manzili yoki butun ro'yxat uchun dastak bo'lgan tugunga (birinchi tugun bo'lsa) yoki havoladagi maydonga oldingi tugun. Ba'zi algoritmlar ikkala yo'nalishda ham kirishni talab qiladi. Boshqa tomondan, ikki tomonlama bog'langan ro'yxatlar quyruqni taqsimlashga imkon bermaydi va ulardan foydalanish mumkin emas doimiy ma'lumotlar tuzilmalari.
Dumaloq bog'langan va chiziqli bog'langan
Dairesel bog'langan ro'yxat tabiiy ravishda dairesel bo'lgan massivlarni ifodalash uchun tabiiy variant bo'lishi mumkin, masalan. a burchaklari ko'pburchak, hovuz tamponlar ichida ishlatiladigan va chiqarilgan FIFO ("first in, first out") tartibi yoki bo'lishi kerak bo'lgan jarayonlar to'plami umumiy vaqt yilda tartibli tartib. Ushbu dasturlarda har qanday tugunga ko'rsatgich butun ro'yxatning tutqichi bo'lib xizmat qiladi.
Dumaloq ro'yxat bilan so'nggi tugunga ko'rsatgich bitta havolani bosib, birinchi tugunga ham oson kirish imkonini beradi. Shunday qilib, ro'yxatning ikkala uchiga kirishni talab qiladigan dasturlarda (masalan, navbatni amalga oshirishda) dumaloq tuzilma strukturani ikkitaning o'rniga bitta ko'rsatgich bilan boshqarishga imkon beradi.
Dumaloq ro'yxatni doimiy ravishda har bir qismning oxirgi tugunining manzillarini berish orqali ikkita dumaloq ro'yxatga bo'lish mumkin. Amaliyot ushbu ikkita tugunning bog'lanish maydonlari tarkibini almashtirishdan iborat. Xuddi shu operatsiyani ikkita aniq ro'yxatdagi istalgan ikkita tugunga qo'llash ikkita ro'yxatni bitta ro'yxatga qo'shadi. Ushbu xususiyat ba'zi bir algoritmlar va ma'lumotlar tuzilmalarini, masalan, to'rt qirrali va yuzi.
Bo'sh uchun eng oddiy tasvir dumaloq list (agar bunday narsa mantiqiy bo'lsa) - bu bo'sh ko'rsatgich, bu ro'yxatda tugun yo'qligini bildiradi. Ushbu tanlovsiz, ko'plab algoritmlar ushbu maxsus ishni sinab ko'rishlari va uni alohida ko'rib chiqishlari kerak. Aksincha, bo'shni belgilash uchun nulldan foydalanish chiziqli ro'yxat tabiiyroq va ko'pincha kamroq maxsus holatlarni yaratadi.
173. Bilimlarni strukturlashtirish. Faollik.
• Mahsuliy (produksion) qoidalarning modellari
•
Freymli modellar
•
Semantik modellar

MAHSULIY (PRODUKSION) QOIDALARINING MODELLARI

Deklarativ bilimlar — bu biror-bir tizimda o'zaro bog'langan dalillardir. haqiqatdan ham ro'y bergan biror hodisa, voqea-dalilga misol bo'la oladi.

Protsedurali bilimlar — dalillar ustida amallar bajarilsa, (algoritmlar, dasturlar, analitik o'zgarishlar, empirik qoidalar) va shu kabilarni amalga oshirish natijasida hosil bo'ladigan bilimlardir. Bilimlarning bunday bo'linishi shartli xususiyatga ega.

EHMning boshlang'ich uch avlodida protsedurali tasvirlash yagona, u ham masalalarni yechishda qo'llaniladi. Deklarativ bilimlar har doim tobe bilimlardir. Ekspert tizimlar sohasidagi tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, bilimlarni tasvirlash uchun qo'llaniladigan maxsus qoyidalar, semantik tarmoqlar va freymlar modellar ko'rinishida ishlatiladi. Shuning uchun, bu modellarni to'laroq ko'rib chiqamiz.

1. Mahsuliy (produksion) qoidalar 1970-yillarning o'rtalariga qadar, ekspert tizimlarida bilimlarni ifodalovchi mahsulot modellari keng qoilanildi. Bu umumiylik ekspert tizimlarining birinchi avlodiga xos edi (masalan, dendral, mycin, ruf, rl va boshqalar).

Mahsuliy qoidalar bilimlarni «Agar — u holda» ko'rinishda tasvirlaydi. Qoidaning «Agar» qismi bir qator shartlarni ifodalaydi, bu shartlar qanoatlantirilsa, qoidaning ikkinchi, ya'ni «u holda» qismidagi xulosalar mazmunga ega boiadi. Buni quyidagi sxema misolida ko'rib chiqamiz.
Agar talabalar darsga muntazam qatnashib, darsni tinglab yoki konspekt yozib turmasa, uyda muntazam shug'ullanmasa, u holda ular 30 soat darsni zoye ketgazgan hisoblanadi. Bilimlarni tasvirlaydigan tizimlar mahsuliy produksion tizimlar deb nom oldi.
Ekspert tizimlarining qo'llanishi bo'yicha mahsulotlarni «vaziyat-->harakat», «holat→ yechimini qabul qilish», «jo'natish — xulosa» tarzida talqin qilish mumkin. Deduktiv xulosa tizimi uchun o'ziga xoslik — bu «jo'natish-xulosa» ko'rinishda talqin qilinadi. Bu jo'natishlar va xulosalar — aksioma va teoremalarni, mahsulotlarni o'zi esa xulosa qoidalarni ifodalaydi.
174. Bilimlarni strukturlashtirish. Ichki izohlanuvchanlik
Buni chalkashtirib yubormaslik kerak Tarkibni boshqarish yoki Axborotni boshqarish.
Bilimlarni boshqarish (KM) - yaratish, bo'lishish, ishlatish va boshqarish jarayoni bilim va tashkilot ma'lumotlari.[1] Bu bilimlardan maksimal darajada foydalanish orqali tashkiliy maqsadlarga erishish uchun ko'p tarmoqli yondashuvni anglatadi.[2]
O'rnatilgan intizom 1991 yildan beri,[3] KM tarkibiga ushbu sohalarda o'qitiladigan kurslar kiradi Biznes boshqaruv, axborot tizimlari, menejment, kutubxona va axborot fanlari.[3][4] KM tadqiqotlariga boshqa sohalar, shu jumladan axborot va ommaviy axborot vositalari, Kompyuter fanlari, xalq salomatligi va davlat siyosati.[5] Bir nechta universitetlar bag'ishlangan magistr darajalari bilimlarni boshqarishda.
Ko'plab yirik kompaniyalar, davlat muassasalari va notijorat tashkilotlar ichki KM harakatlariga bag'ishlangan resurslarga ega bo'lish, ko'pincha ularning bir qismi sifatida biznes strategiyasi, IT, yoki inson resurslarini boshqarish bo'limlar.[6] Bir nechta konsalting kompaniyalari ushbu tashkilotlarga KM bo'yicha maslahat berishadi.[6]
Bilimlarni boshqarish bo'yicha harakatlar odatda tashkiliy maqsadlarga, masalan, ish faoliyatini yaxshilashga, raqobatbardosh ustunlik, yangilik, almashish olingan saboqlar, integratsiya va doimiy takomillashtirish tashkilotning.[7] Ushbu harakatlar bir-biriga to'g'ri keladi tashkiliy o'rganish va bundan strategik boylik sifatida bilimlarni boshqarish va ularni rag'batlantirishga ko'proq e'tibor berish bilan ajralib turishi mumkin bilim almashish.[2][8] KM - bu tashkiliy ta'limni ta'minlovchi. Bilimlarni boshqarish bo'yicha harakatlar uzoq tarixga ega, shu jumladan ish joyidagi muhokamalar, rasmiy shogirdlik, munozarali forumlar, korporativ kutubxonalar, kasbiy tayyorgarlik va murabbiylik dasturlari.[2][10] 20-asrning ikkinchi yarmida kompyuterlardan foydalanishning ko'payishi bilan o'ziga xos moslashuvlar kabi texnologiyalarning bilimlar bazalari, ekspert tizimlari, ma'lumotlar omborlari, guruh qarorlarni qo'llab-quvvatlash tizimlari, ichki tarmoqlarva kompyuter tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan kooperativ ish bunday sa'y-harakatlarni yanada kuchaytirish uchun kiritilgan.[2]
1999 yilda bu atama shaxsiy bilimlarni boshqarish tanishtirildi; bu bilimlarni individual darajada boshqarishni anglatadi.[11]

175. Bilimlarni strukturlashtirish. Семантик метрика

semantik ko'rsatkich.
Axborot birliklari to'plamida shaxsning kognitiv tuzilmalarida ma'lumotlarning tartiblanishi nafaqat qarama-qarshilik shkalasi, balki ushbu birliklarning vaziyatga yaqinligini tavsiflovchi assotsiativ aloqalar tufayli ham sodir bo'ladi. Bu munosabatni axborot birliklari uchun moslik munosabati deb atash mumkin. Bunday munosabat axborot bazasidagi ba'zi tipik vaziyatlarni ajratib ko'rsatishga imkon beradi (masalan, "sotib olish", "o'qish", "ta'til"). Bilimlar bilan ishlashda dolzarblik munosabatlari kerakli ma'lumotlarni qidirish maydonini toraytirish va topilganlarga yaqin bilimlarni topish imkonini beradi.

Axborot birliklarining yaqinligini yana bir baholash odatiy vaziyatlarda ma'lum holatlar yoki muayyan vakillarning paydo bo'lish chastotasiga asoslanadi. Mumkin bo'lganlar to'plamidan u yoki bu aniq vakilni tanlash uning paydo bo'lish chastotasi qonuniga bo'ysunadi. Agar biz, masalan, biz yashayotgan jamiyat vakillari bilan eksperiment o'tkazsak, uning davomida sub'ekt ikkilanmasdan, eksperimentatorning tipik vaziyatlarning aniq vakillari yoki so'z tushunchalari haqidagi savollariga javob berishi kerak bo'lsa, unda natija holatlarning katta qismi chastota ko'rinishi qonunining ishlashini namoyish etadi.

Agar biror shoir nomini aytsangiz, qoidaga ko‘ra, rus odami “Bayron” emas, “Pushkin” deb javob beradi. Asbobga nom berishni so'rashganda, biz odatda "bolg'acha" javobini olamiz.

+Bunday tajribalar shuni ko'rsatadiki, bizning xotiramizdagi mumkin bo'lgan so'rovlarga "tilda" tayyor javoblar doimo eng ko'p uchraydigan to'g'ri javobga mos keladigan javoblardir. Bunday mexanizm xotirada kerakli ma'lumotlarni o'ylash va izlash uchun vaqt etishmasligi bilan har doim hayotimizda tez-tez uchrab turadigan kerakli "klişelar" ga ega bo'lishga imkon beradi.

1-Texnikaviy kibernetika va uning sohalari, vazifalari (avtomatlar, robotlar, monipulyatorlar).
Kibernetik tizimlarga texnikadagi turli rostlagichlar (mas, avtopilot, uy haroratini bir-xil saqlab turadigan rostlagich), EHM, kompyuter, inson miyasi, kishilik jamiyati misol boʻladi. Kibernetik tizimlar bir-biridan ularda harakatlanuvchi signallar oqimining tabiatiga qarab farq qiladi. Agar signallar tizimning hamma elementlariga oʻxshab uzluksiz parametrlar bilan berilsa, bunday tizim uzluksiz, uzlukli parametrlar bilan berilsa uzlukli deb ataladi. Kibernetik tizimning uzlukli yoki uzluksiz boʻlishi ularning tadqiqotida qoʻllaniladigan matematik apparatga bogʻliq. Chunki uzluksiz tizimlarda bunday apparat vazifasini oddiy differensial tenglamalar tizimi nazariyasi, uzluklida esa algoritmlar va avtomatlar nazariyasi bajaradi. Kibernetik tizimning murakkabligi 2 koʻrsatkich: yaʼni tizimning oʻlchamliligi (parametrlarning soni) va tizim elementlarining oʻzaro bogʻlangan umumiy soni bilan belgilanadi. Murakkab kibernetik tizimlar biror yoʻsinda axborotlarni toʻplash va shoʻnga monand ravishda harakat bajarish (axborotni oʻzgartirish) xususiyatiga ega. Yaʼni yangi elementlar paydo boʻlganda oʻz strukturasini oʻzgartirish va eskisini oʻchirish, shuningdek, elementlar orasidagi bogʻlanishni oʻzgartirishi mumkin. Kibernetik tizimlarning odam miyasiga oʻxshash bunday xususiyati, baʼzan, xotira deb atalad
2-Tezkor xotiralar va ularning asosiy texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari.
Tezkor xotira yoki RAM (inglizcha: Random Access Memory, RAM) — oʻqish yoki yozish uchun uning manzili boʻyicha istalgan yacheykaga bir vaqtning oʻzida (har doim bir vaqtning oʻzida, joylashuvidan qatʼiy nazar) kirish imkonini beruvchi kompyuter xotirasining turlaridan biridir[1]. Protsessor qisqa vaqt ichida koʻp ishlatiladigan jarayonlarni tezkor xotiraga yuklab oladi va bu kompyuterni ishlashini tezlashtirish uchun xizmat qiladi. Tezkor xotirani asosiy oʻlchov birligi uning xotira hajmi boʻlib, kilobayt, megabayt, gigabaytlarda oʻlchanadi. Tezkor xotira chastotasi — tezkor xotira shinalaridan maʼlum vaqt ichida oʻtadigan maʼlumotlar oqimi sonini anglatadi.
EHMlarning dastlabki modellarida yuzlab yoki minglab bit sig‘imli asosiy xotira funksiyasini bajarish uchun rele, kechiktiruvchi xotira qatori yoki har xil turdagi vakuum naychalaridan foydalanilgan[2].
Zamonaviy tezkor xotiraning keng tarqalgan ikkita shakli statik RAM (SRAM) va dinamik RAM (DRAM) mavjud. SRAMʼda maʼlumotlarning bir qismi oltita tranzistorli xotira xujayrasining holatidan foydalangan holda odatda oltita MOSFET (metall-oksid-yarim oʻtkazgichli maydon effektli tranzistorlar) yordamida saqlanadi. RAMʼning bu shakli ishlab chiqarish qimmatroq boʻlib, biroq odatda tezroq hamda DRAMga qaraganda kamroq dinamik quvvat talab qiladi. Zamonaviy kompyuterlarda SRAM koʻpincha protsessor uchun kesh xotirasi sifatida ishlatiladi[3].
3- Videokartalar va ularning asosiy texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari.
Videokarta (lotincha — koʻrayapman va yun. saggeya — varaq) -kompyutertgi mos keluvchi qurilma boshqaruvida monitor ishini boshqaruvchi mikro-sxema. V. ichidagi xotirasi vidsoxo-tira deyiladi. Videoxotiraning 2 turi mavjud: ichki (kompyuter tezkor xotirasiga oʻriatilgan v i deoxoti-ra) va gashqi (tezkor xotiraning tashqarisida joylashgan xotira). Tashqi turdagi videoxotira mukammalroq hisoblanadi.
5-Videotekst xizmati, ularning turlari, vazifalari va imkoniyatlari (Internet, WWW, videotekst).
Kibernetika (yun. kybernetile - boshqarish sanʼati) — axborotni qabul qilish, saqlash, uni qayta ishlash hamda undan turli jarayonlarni boshqarishda foydalanish bilan shugʻullanadigan fan. Avtomatik boshqarish, hisoblash texnikasi, neyrofiziologiya va matematik mantiklarning nazariya hamda amaliyotlarining rivojlanish natijalari sifatida vujudga kelgan. K.ning texnik asosini elektron hisoblash mashinalari (EHM) tashkil qiladi. Ular inson tafakkuriga oid masalalarni hal qilishga keng imkoniyatlar ochib beradi. "Kibernetika" terminini birinchi marta yunon faylasufi Platon tilga olgan. 17-asrdayoq B. Paskal (Fransiya) oddiy mexaniq arifmometrni ixtiro qilgan edi. Faqat 19-asrga kelib, Ch. Bebbij (Angliya) hozirgi zamon EHM ga oʻxshash raqamli avtomatik hisoblash mashinasi yaratishga urinib koʻrdi. 20-asr boshida elektromexaniq analitik-hisoblash mashinasi yaratildi. 1938 y.da K. Shennon (AQSH), 1941 y.da V.I.Shestakov (Rossiya) mantiqiy matematik apparatning rele kontakt sxemasidan sintez va analiz uchun foydalanish mumkinligini koʻrsatishdi. Shular asosida avtomatlar nazariyasi rivojlana boshladi. 20-asr 40-y.larida J. Fon Neyman (Germaniya) va b. tomonidan yaratilgan EHM K.ning shakllanishida hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻldi. Bularning hammasini umumlashtirib, N.Viner (AQSH) oʻzining , "Kibernetika" kitobini yezdi (1947). U K.ni "tirik mavjudot va mashinadagi aloqalar hamda boshqarish haqidagi fan" deb atashni tavsiya qildi.
6-Amaliy dasturlar foydalanuvchi tomonidan aniq amallar bajarilishini ta`minlaydi. Amallarga misol keltirsak unga matn kiritish, rasm chizish, fototasvirlarni qayta ishlash, illustrasiya, video ma`lumotlarni qayta ishlash, audio ma`lumotlarni qayta ishlash, aloqa o`rnatish, hisob - kitob ishlari kabi amallar misol bo`la oladi. Kompyuter tizimi bilan o’zaro muloqotda bo’lish, ko’nikmalarni hosil qilishda va amaliy dasturiy ta'minot bilan ishlashda, ishni odatda matn redaktorlaridan boshlanadi Matn kiritish dasturlar. Matn kirituvchi dasturlar qisqa hajmdagi matnlarni va ko`p sahifali matnli ma`lumotlarni kiritish uchun mo`ljallangan. Bu dasturlarning mavjudligi shu yo`nalishda ishlaydigan mutaxassislar uchun qulay va ularning ish samaradorligini, hamda uning sifatini oshiradi. Aniqrog`i bir marotaba kiritilgan ma`lumotni kompyuterning xotirasida uzoq muddatda saqlashi, o`zgartirish kiritishi, nusxa olishi va istalgan nusxada chop etib olishi mumkin.
7-Zamonaviy axborot tizimlaridagi informatsiyalarning turlari.
Informatikada «tizim» tushunchasi ko‘proq texnik vositalar, asosan kompyuterlar va murakkab obyektlarni boshqarishga nisbatan ishlatiladi.»Tizim» tushunchasiga «axborot» so‘zining qo'shilishi uning belgilangan funksiyasini va yaratilish maqsadini aniq aks ettiradi.
Axborot tizimi — belgilangan maqsadga erishish yo'lida axborotni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va uzatish uchun qo‘llaniladigan usullar, vositalar va shaxslaming o'zaro bog‘langan majmuasidir.
Axborot tizimlari jamiyat paydo bo‘lgan paytdan boshlab mavjud, chunki jamiyat rivojlanishning turli bosqichlarida o‘z boshqaruvi uchun tizimlashtirilgan, oldindan tayyorlangan axborotni talab etgan. Bu, ayniqsa, ishlab chiqarish jarayonlari — moddiy va nomoddiy ne'matlami ishlab chiqarish bilan bog‘liq jarayonlaiga tegishlidir.
8-Zamonaviy axborot tizimlarining multimedia xizmati.
Multimediy vositalari (multimedia – ko’pvositalilik) - bu insonga o’zi uchun tabiiy muxit: tovush, video, grafika, matnlar, animatsiya va boshqalardan foydalanib, kompyuter bilan muloqatda bo’lishga imkon beruvchi texnik va dasturiy vositalar majmuidir.
Multimedia - gurkirab rivojlanayotgan zamonaviy axborotlar texnologiyasidir. Uning ajralib turuvchi belgilariga quyi-dagilar kiradi:
- axborotning xilma-xil turlari: an'anaviy (matn, jadvallar, bezaklar va boshqalar), original (nutk, musika, videofilmlardan parchalar, telekadrlar, animatsiya va boshqalar) turlarini bir dasturiy maxsulotda integratsiyalaydi. Bun¬day integratsiya axborotni ro’yxatdan o’tkazish va aks ettirishning turli kurilmalari: mikrofon, audio-tizimlar, optik kompaktdisklar, televizor, videomagnitafon, videokamera, elektron musiqiy asboblardan foydalanilgan holda kompyuter boshqaruvida bajariladi;
9-Zamonaviy elektron jadvallar, ularning imkoniyatlari va asosiy xususiyatlari
Elektron jadvallar hayotning har xil sohasida uchraydigan hisoblash va iqtisodiy masalalarni echishda, jumladan, berilganlarni tez o’zgartirib turuvchi masalalarni tezkorravishda ishlab chiqishda, masalan, bank hujjatlari bilan ishlashda kabi keng ko’lamli masalalarni echishda qo’llaniladigan o’ta quvatli vosita hisoblanadi. Hisoblash elektron jadvalining dastlabki dasturi 1979 yili Vikicalk (Vikiblencalculatork – ko’rinib turuvchi kalkulyator) nomi bilan Software Artk firmasida yaratilgan. Bu dastur Apple II kompyuteri uchun ishlab chiqilgan va ko’p jihatdan uning bozorda ommabopligi aniqlangan. 1981 yil IBM PC kompyuteri paydo bo’lishi bilan bu tipdagi kompyuterlar uchun elektron jadvallar ishlab chiqila boshlandi. Vikicalk va Kupercalk dasturlarining yangi ko’rinishlari paydo bo’ldi, shu bilan birga Microsoft – Multiplan firmasining birinchi amaliy dasturi paydo bo’ldi va u elektron jadvallar yangi avlodining erkin yulduziga aylandi. Hisoblashlar natijalarini ko’rgazmaliroq tasvirlash uchun joylashtirilgan grafik rejimlarning paydo bo’lishi bu elektron jadval rivojlanishining navbatdagi qadami bo’ldi. 1983 yil LOTUS firmasining 1-2-3 paketlari chiqib, kutilgandan ham ziyodroq muvaffaqiyatga erishdi.
10-Zamonaviy katta hamda kichik kompyuterlar va ularning turlari.
Kompyuter (ing. computer — hisoblayman), EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) — oldindan berilgan dastur (programma) boʻyicha ishlaydigan avtomatik qurilma. Elektron hisoblash mashinasi (EHM) bilan bir xildagi atama. Biroq, K. hisoblash ishlarini bajarishdan tashqari uning funksiyasi ancha keng. EHMlarning rivojlanishida K. ning bir necha avlodlarini koʻrsatish mumkin. Bu avlodlar element turlari, konstruktiv-texnologik xususiyatlari, mantiqiy tuzilishi, dastur taʼminoti, texnik tafsilotlari, texnikadan foydalanishning qulaylik darajasi bilan bir-biridan farq qiladi. K.ning dastlabki avlodida (Ural-1, Minsk-2, BSEM-2) asosiy element elektron lampa boʻlgani uchun u juda katta joyni egallagan edi. Soʻngra bu lampa oʻrnida tranzistorlar ishlatilgan K. (Razdan-2, M-220, Minsk-22 va boshqalar), integral mikrosxemalar ishlatilgan K. (IBM-360, 1BM-370, (AQSH), YESEVM (Rossiya) va boshqa, integratsiya darajasi katta boʻlgan integral sxemalar urnatilgan shaxsiy K.lar paydo boʻldi. Shaxsiy K. (mikro va-mikro EHM) tushunchasi 20-asr 70-yillar oxiridan boshlab keng tarqala boshladi. Shaxsiy K.ning keyingi avlodlarida mikroelektron va biosxemalardan foydalanildi; ularning hajmi kitob kattaligidek hajmgacha kichraydi, massasi esa 3,5 kg gacha kamaydi. 1981-yil IBM (Ay-Bi-Em) firmasi shaxsiy K.ning yanada takomillashgan modellarini ishlab chiqara boshladi.

11-Zamonaviy klaviaturalar va ularning asosiy texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari (XT, AT, kengaytirilgan, ergonomik).

Klaviaturaning asosiy yoki alfavit tugmalari 57 ta tugmadan iborat bo‗lib, 37 lotin harf va belgilar, 10 raqam va 10 maxsus tugmalar. Ko‗p tugmalarda bir nechta belgilar yozilgan. Har xil rangda yozilgan harflar, belgilar har xil til standartiga mosligidir. Til standartini o‗zgartirish klaviaturalarda har xil (o‗ng [Alt] Q [Shift], ikkita [Shift], o‗ng [Ctrl] Q [Shift] tugmalarni birga bosish orqali). Maxsus tugmalar [Shift] - agar siz harflar tugmasini bosgangiz u holda kichik harf kiritiladi, agar sizga katta harf kerak bo‗lsa u holda maxsus [Shift] tugmani bosib, qo‗yvormasdan shu xarf tugmasini bosishiz kerak (masalan, [Shift]
bosilsa ekranda "A" hosil bo‗ladi). Agar bitta rang bilan bir nechta belgilar yozilgan bo‗lsa, u holda ulardan pastkidagi asosiy, yuqoridagi passiv deb nomlanadi. Tugmani bosganizda asosiy belgi kiritiladi. Agar sizga passiv belgi kerak bo‗lsa, u holda siz maxsus tugmani bosib, qo‗yvormasdan belgi tugmasini bosishiz kerak (masalan, [Shift] Q [1] bosilsa ekranda "!" hosil bo‗ladi). [Ctrl] va [Alt] - shu tugmalarni bosib turib boshqa tugmani bosganimizda har xil amallar bajariladi. [Caps Lock] - bu tugma yordamida [Shift] bosilib turgan holatini (faqat harflar uchun) yoqamiz yoki o‗chiramiz. [Tab] - keyingi bo‗limga yoki qismga o‗tish. [Backspace] - oldin (chapda) joylashgan bitta belgini o‗chirish uchun foydalaniladi. [Enter] - yangi satrga o‗tish yoki ma‘lumotlarni kiritish (ba‘zi bir klaviaturalarda (Return) yoki (SR)). [Esc] - oxirgi xarakatdan voz kechish.
12-Zamonaviy kompyuterlarning qattiq disklari va ularning asosiy ko’rsatgichlari.
Vinchester (ing. Nags1 sNkk — qattiq disk) — kompyuterdagi barcha dastur va maʼlumotlar saqlanadigan xotira qurilmasi.
Qattiq magnit disklardagi yigʻuvchilar Vinchester nomi ostidagi qattiq magnit disklardagi yigʻuvchilar (QMDY) SHKlarda keng tarqalgan. Vinchester atamasi sigʻimi 16 Mbayt (IBM, 1973-yil) boʻlgan qattiq disk birinchi modelining jargoni nomidan kelib chiqqan boʻlib, u har biri 30 ta sektordan iborat 30 ta yoʻlkaga egadir, bu maʼlum boʻlgan “Vinchester” ov miltigʻini “30/30” kalibri bilan aynan mos keladi. Bu yigʻuvchilarda bitta yoki bir nechta qattiq disklar boʻlib, ular alyuminiy yoki keramika qorishmasidan tayyorlangan va ferrilok bilan qoplangan, germetik yopiq korpusga oʻqish-yozish magnit kallagi bloki joylashtirilgandir. Bu yigʻuvchilarning sigʻimi olinmaydigan konstruksiya hisobiga erishiladigan oʻta yuqori yozish zichligi tufayli bir necha ming megabaytgacha yetadi; ular tezkoriligi ham EMDY ga nisbatan jiddiy darajada juda yuqoridir. 1997-yildagi eng katta qiymatlar:  sigʻimi 9000 Mbayt (1997-yilga sigʻim standarti — 1200 Mbayt);  aylanish tezligi — 8000 ayl/min;  murojaat qilish vaqti — 5 ms;  transferi — 17 bayt/s. QMDY juda rang — barangdir. Disk diametri koʻpincha 3,5” (89 mm), lekin boshqalari ham bordir, xususan 5,25” (133 mm) va 1,8” (45 mm) ham bor. Diskovodning eng koʻp tarqalgan korpusining balandligi stol usti SHK larda- 25 mm, mashina — serverlarda — 41 mm, ixcham SHKlarda −12 mm va b.Zamonaviy vinchesterlarda zonali yozish usuli ishlatila boshlandi. Bu holatda diskning butun yuzasi bir nechta zonalarga boʻlinadi, shu bilan birga sektorlarning tashqi zonalariga ichkisiga nisbatan koʻproq qiymatlar joylashadi. Bu, xususan, qattiq disklarning sigʻimini taxminan 30 % oshirish imkonini beradi.
Oʻz tarkibiga yoʻlkalarni va sektorlarni olgan disk strukturasini magnit tashuvchida tasvirlash uchun unda fizik, yoki past darajali formatlash deb ataladigan jarayon bajarilishi kerak (physical, yoki 1ow-1evel formatting) Bu jarayonni bajarish paytida nazoratchi tashuvchiga xizmatchi maʼlumotni yozadi, u sektorda disk silindrlarini belgilashni aniqlaydi va ularni nomerlaydi. Past darajali formatlash diskni ishlatish jarayonida buzuq sektorlarga murojaat qilishni inkor qilish uchun ularni markirovka qilib ham chiqadi. Maksimal sigʻim va qiymatlarni uzatish tezligi yigʻuvchi ishlaydigan interfeysga bogʻliqdir (diskli interfeyslar oldingi paragrafda koʻrib chiqilgan). Standart aylanish tezligi, masalan, EIDE interfeysi uchun — 3600, 4500 va 5400 ayl/min. Protsessorning disklar bilan maʼlumotlar almashish
14-Zamonaviy kompyuterlarning operativ xotiralari va ularning asosiy texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari (DIP, SIP, SIMM, DIMM).
Hozirgi kunda asosan katta hajmdagi dasturlar, o‘yinlar bilan kompyuterni band qilganda, kompyuterga tushayotgan yuklama asosan operativ hotira (RAM — Random Access Memory, operativnoye zapominayuщyeye ustroystvo, OZU) deb ataluvchi xotira turiga tushadi. Bu xotiraning o‘lchami dastur va o‘yinlarning ishlash tezligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu xotira turi o‘zi nima? Xo‘sh bo‘lmasa kettik.. Bu xotira turi vaqtinchalik axborotni o‘zida saqlaydi. Dastur yuklanganda dastlab operativ xotiraga yuklanadi va u yerdan ishga tushadi. Bundan kelib chiqadiki operativ xotiraning hajmi qancha katta bo‘lsa, bir paytning o‘zida bir necha dasturlarni yuklab, ish olib borishingiz mumkin bo‘ladi (misol uchun ashula eshitib, o‘yin o‘ynash mumkin).Biror dasturni ishga tushirib (dastlab operativ xotiraga yuklab), so‘ng bu dasturdan chiqib ketib, yana shu dasturni ishga tushirsangiz, dastur yuklanishi biroz tezroq amalga oshiriladi. Chunki kompyuter dastlab operativ xotiraga murojaat qiladi, agar u yerda mavjud bo‘lsa, o‘sha yerdan dasturni yuklaydi, aks holda dasturni izlashni boshlaydi. Hozirgi zamonaviy o‘yinlar operativ xotiraning katta bo‘lishini talab qiladi. Agar operativ xotira talab darajasida bo‘lmasa o‘yin o‘ynash jarayoni sekinlashadi. Shu sababli diskda sotib olingan o‘yin talablarini bir ko‘zdan kechirish lozim. Operativ xotira 2 ta asosiy xarakteristikaga ega va bu xotirani sotib olishda shu xarakteristikalarga qaraladi. Operativ xotira hajmi va shu xotira ishlaydigan chastota miqdori. Operativ xotira hajmi megabaytlarda o‘lchanadi(lekin ko‘pchilik gegobaytlarga ham o‘tib ketishdi) 128, 256, 512, 1024, 2048… Dastlab yuklangan dasturlar shu hajmda saqlanadi. Agar hajm to‘lib qolsa, birinchi yuklangan ma’lumotlar o‘chiriladi. Operativ xotira chastotasi ishlash tezligini aniqlab beradi. Chastota bu vaqt birligidagi jarayondir. Misol uchun, 600 megagers (MGS) chastotali operativ xotira 100MB ma’lumotni 10 sekunda yuklasa, 1000MGS li operativ xotira bu jarayonni 5 sekuntda amalga oshiradi.
15-Zamonaviy kompyuterlarning adapterlari, portlari, kartalari, platalari.
Tarmoq kartasi (tarmoq platasi, setevaya plata, setevoy adapter, Ethernet-adapter, NIC(network interface controller) – kompyuterni tarmoqdagi boshqa qurilmalar bilan aloqa qilishi uchun mo‘ljallangan kompyuterning periferik qurilmasidir. Tarmoq kartasi uch xil ko‘rinishda bo‘ladi:
1. Ichki tarmoq kartasi. Kompyuterning ISA, PCI portlariga ulanadigan karta.
2. Tashqi tarmoq qurilmasi. Bu tarmoq qurilmasi alohida bir qurilma bo‘lib, USB, PCMCIA yoki LPT portlari orqali kompyuterga ulanadi. Bu turdagi tarmoq qurilmasidan asosan noutbuk foydalanuvchilari foydalanishadi.
3. Birlashtirilgan (integrirovanniy) tarmoq kartasi. Kompyuterning ona platasi (materinskaya plata)ga birlashtirilgan bo‘ladi. Zamonaviy kompyuterlar tarmoq qurilmasining shu turi orqali boshqa kompyuterlar bilan aloqa o‘rnatadi.
Tarmoq kartalari bir vaqtning o‘zida ma’lumotlarni qabul qilib jo‘natishi mumkin, 10,100,1000 Mbit/sek tezliklarda ishlay oladi.
Ilk tarmoq platalari diskret mantiqiy mikrosxema asosida yig‘ilgan bo‘lib, buffer xotirasi 1 kadrga ega edi. Ishonchliligi juda past. Ma’lumotlar oqimi ko‘p va ketma-ket uzatilganda buffer xotira ulgurib bera olmay, ma’lumotlar yo‘qotilishi sodir bo‘ladi. Bu esa tarmoq kartasini qayta-qayta so‘rov jo‘natishiga sabab bo‘lib, ish tezligini keskin kamayishiga olib keladi. Shu bilan birga ilk tarmoq kartalari har biri uchun aloxida drayver kerak bo‘lgan.
Ikkinchi avlod tarmoq kartasi bufer xotirasi ko‘p kadrga asoslangan bo‘lib, kompyuterdan yuklangan kadr tarmoqqa uzatilguncha ikkinchi kadr ham qabul qilinadi. Bu avlod tarmoq platalarida integrallashgan mikrosxemalar qo‘llanila boshladi. Bu esa ishonchlilikning oshganligini anglatadi. Shu bilan birga drayverlar 3Com, Microsoft, Novell firmalari tomonidan standartlashtirilishiga erishildi.
16-Zamonaviy kompyuterlarning tashqi diskovodlari va ularning asosiy texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari (BLURAY, CD-Rwriter, DVD,
Kompakt disk diskovodlari yoki (CD–ROM- Compakt Disk-Read Only Memory) - diametri 4,7 dyum va qalinligi 0,6 dyum bo’lgan kompakt lazer disklarga yozilgan ma’lumotlarni o’qib, kompyuterga kirituvchi qurilmalardir. Keyingi paytlarda bunday diskovodlarga bo’lgan talab oshib bormoqda. CHunki, ko’pgina amaliy dasturlar (OC Novell; Windows NT; Borland C ++ kompilyatori; Coler Draw grafik paketi) kompakt disklarga yozilgan holda sotilmoqda. Bundan tashqari bunday diskovodlar musiqa eshitish, videoroliklarni va maxsus multimedia-filmlarni tomosha qilish imkonini beradi. Bunga kompakt disklarning quyidagi qulayliklari sabab bo’ldi:
-ma’lumotlar juda ishonchli holda saqlanadi;
-bitta kompakt diskga juda katta hajmdagi (700 Mbgacha) ma’lumotlarni sig’dirish mumkin;
-diskovoddagi ma’lumotlarni o’qib, kompyuterga kiritish tezligi ancha yuqori (500 Kb/sekgacha).
Hozirgi paytda Acer, Astech, Cold Star, Toshiba, Verbatim, Agfa, Canon, Epson, Fijitsu, HP, Microtek, Primax, Visionner, LG, Sony, Samsung, Panasonic va boshqa firmalar tomonidan bunday diskovodlarning sig’imlari 650Mb va 700Mb bo’lgan ikki turi ishlab chiqilmoqda: -kompakt-diskdagi ma’lumotlarni o’qishga mo’ljallangan (CD-Read yoki CD-R) diskovodlar;-kompakt-diskdagi ma’lumotlarni o’qishga hamda shunday disklarga yozishga mo’ljallangan(CD-ReWriter yoki CD-RW) diskovodlar. Ayniqsa, Verbatim tomonidan ishlab chiqilayotgan CD-R Data Life Plus Metal Aro, CD-R/CD-RW Audio, CD-RW Data Life Plus kompakt disklari keng tarqalgan.
Bulardan tashqari ovozli ma’lumotlarni yozishga mo’ljallangan CD-DA(Compact Disk Digital Audio), turli tasvir va rasmlarni yozishga mo’ljallangan Photo CD (Kodak firmasi mahsuloti) maxsus disklar ham ishlab chiqilmoqda.

Har bir turdagi diskovodlar uchun alohida kompakt-disklar ishlab chiqilgan bo’lib ular mos ravishda CD-R (faqat o’qishga mo’ljallangan) va CD-RW(o’qish va yozishga mo’ljallangan) kompakt-disklar deb ataladi.

126. Zamonaviy kompyuterlarning tashqi qurilmalari va ularning asosiy ko’rsatgichlari.
Skaner- ma'lumotni kompyuterga qog'ozdan kiritish uchun moslama. Skanerlar planshet, ish stoli va qo'lda mavjud.

Sichqoncha- ma'lumot kiritish moslamasi. Stol ustidagi mexanik harakatlarni kompyuterga uzatiladigan elektr signaliga o'zgartiradi.

Engil tuklar- bu bilan siz rasmlarni chizishingiz va darhol ekranda paydo bo'ladigan qo'lda yozilgan matnlarni yozishingiz mumkin.

Axborotni chiqaradigan qurilmalar

(monitor, printer, plotter, karnay va boshqalar)

Monitor- asosiy displey kompyuter tomonidan ko'rinadi ma `lumot.

Modem- telefon liniyasi orqali kompyuterlarni uzoq masofalarga bir-biriga ulash qurilmasi. Modem yordamida Internetga ulanishingiz mumkin.

Printer-qog'ozga ma'lumotlarni chiqarish uchun moslama. Printerlar matritsa (siyoh lentasi), inkjet (siyoh kartridj), lazer (chang toner kartrigi).

Mikrofon- ovozli ma'lumotni kiritish uchun qurilma: ovozli yoki musiqiy.

Plotter yoki plotter - bu katta hajmdagi murakkab grafik tasvirlarni yuqori aniqlik va tezlikda chizish imkonini beradigan chizma mashinasi: chizmalar, diagrammalar, xaritalar, grafikalar va hk.

127. Zamonaviy kompyuterlarning tashqi xotirali qurilmalari (BLURAY, DVD, strimer, flesh-xotira).
Kompyuterning tashqi xotirasi haqida avvalroq ma’lumot bergan edik. Ular magnit tasma, egiluvchan magnit disk — disket, optik disk — CD va DVD, flash-xotiralar edi. Bu xotiralar qanday tashkil etilishi va ular bilan ishlashni ushbu mavzuda ко‘rib chiqamiz. (mazuga mos tayorlangan taqdimot slaydlari namoish qilinadi)
EGILUVCHAN MAGNIT DISK
Disket yuzasi temir ikki oksidli (Fе2О3) maxsus magnit qatlam bilan qoplangan. Magnit tasmada ham, magnit diskda ham axborot qattiq magnit disk kabi usulda yoziladi. Ya’ni disket formatlanganda konsentrik aylanalar ko‘rinishidagi yo‘llarga ajratiladi hamda yo‘llar sektorlarga bo‘linadi. Axborot disk sektorlarining yo‘llari bo‘ylab yoziladi.
Disketlarda ham fayl sistemasi ish yuritadi va shuning uchun har bir sektorda identifikatsiya qilish uchun joy ajratiladi (adres maydoni), qolgan joylariga esa ma’lumotlar yoziladi. Ma’lumot yozish uchun ishlatiladigan qurilma, ya’ni diskyurituvchi ikkita dvigatel bilan ta’minlangan. Ularning
biri himoya g‘ilofi ichidagi plastinkani markaz atrofida, ikkinchisi esa o‘qish/yozish kallagini disk yuzasi radiusi bo‘ylab harakatlantiradi. Himoya g‘ilofida yozishdan himoyalashning maxsus darchasi mavjud. Ishlash vaqtida bu darcha ochiq bo‘lsa, undagi axborotni faqat o‘qish mumkin bo‘lib, u diskdagi axborotni o‘chirish va o‘zgartirishdan saqlaydi.
FLASH-XOTIRA VA FLASH-DISK
Flash-xotira va flash-disk sistema blokidagi maxsus portga ulanadi. Bu port USB (Universal Serial Bus, ya’ni universal ketma-ket sig‘im) deb ataladi. Flash-xotira va flash-disk ustida amallar yuqoridagi kabi amallar bilan bajariladi. Hozircha uch turdagi USB portlar bo‘lib, USB 1.1 standarti ma’lumot almashishning 12 Mbit/sek tezligini ta’minlaydi, USB 2.0 da esa bu ko‘rsatkich 480 Mbit/ sek gacha bo‘ladi, ya’ni 40 marta tezroqdir. USB 3.0 da esa bu ko’rsatgich 480 Mbit/ sek dan ham yuqori.
Flash-xotira va flash-disk kompyuterga ulanganda masalalar panelining o‘ng qismida piktogrammasi aks etadi. Ishlash jarayonida flash-xotira va flash-disk energiyani kompyuterdan olgani uchun kompyuterdan uzishdan avval xavfsiz o‘chirilishi kerak. Buning uchun quyidagi amallar ketma-ketligi bajariladi:
• masalalar panelidagi flash-xotira belgisiga sichqoncha ko‘rsatkichi yo‘naltiriladi va chap tugmasi bosiladi;
• “Извлечь “USB FLAS DRIVE” lavhasiga sichqoncha ko‘rsatkichini yo‘naltirib chap tugmasi bosiladi;
• ekranda USB qurilmasini xavfsiz uzish mumkinligi haqidagi ma’lumot aks etgachgina flash-xotirani kompyuterdan uzish mumkin bo‘ladi.
QATTIQ DISK (VINCHESTER)
Vinchester ham boshqa axborot tashuvchilar kabi tashqi xotira sifatida qaralishi mumkin. Vinchester xotirasidan unumli foydalanish maqsadida uni bir-biriga bogliq bo‘lmagan turli hajmdagi bir necha bolaklarga (“mantiqiy” disklarga) ajratish mumkin. Bu bo’laklar C, D, E va h.k. nomlar bilan belgilanadi. Vinchesterni bo‘laklarga ajratish maxsus dasturlar yordamida amalga oshiriladi. Bu dasturlarga “Partition Magic”, “Acronis Recovery” kabi dasturlarni misol keltirish mumkin. Ular yordamida vinchester istalgancha bo‘laklarga bo‘linib, har bir bo‘lak alohida formatlanadi. Formatlash jarayonida vinchesterdagi axborotlar о‘chib ketadi.

128. Zamonaviy kompyuterlarning tezkor xotiralari va ularning asosiy ko’rsatgichlari.

Tezkor xotira yoki RAM (inglizcha: Random Access Memory, RAM) — oʻqish yoki yozish uchun uning manzili boʻyicha istalgan yacheykaga bir vaqtning oʻzida (har doim bir vaqtning oʻzida, joylashuvidan qatʼiy nazar) kirish imkonini beruvchi kompyuter xotirasining turlaridan biridir[1]. Protsessor qisqa vaqt ichida koʻp ishlatiladigan jarayonlarni tezkor xotiraga yuklab oladi va bu kompyuterni ishlashini tezlashtirish uchun xizmat qiladi. Tezkor xotirani asosiy oʻlchov birligi uning xotira hajmi boʻlib, kilobayt, megabayt, gigabaytlarda oʻlchanadi. Tezkor xotira chastotasi — tezkor xotira shinalaridan maʼlum vaqt ichida oʻtadigan maʼlumotlar oqimi sonini anglatadi.
EHMlarning dastlabki modellarida yuzlab yoki minglab bit sig‘imli asosiy xotira funksiyasini bajarish uchun rele, kechiktiruvchi xotira qatori yoki har xil turdagi vakuum naychalaridan foydalanilgan[2].
Zamonaviy tezkor xotiraning keng tarqalgan ikkita shakli statik RAM (SRAM) va dinamik RAM (DRAM) mavjud. SRAMʼda maʼlumotlarning bir qismi oltita tranzistorli xotira xujayrasining holatidan foydalangan holda odatda oltita MOSFET (metall-oksid-yarim oʻtkazgichli maydon effektli tranzistorlar) yordamida saqlanadi. RAMʼning bu shakli ishlab chiqarish qimmatroq boʻlib, biroq odatda tezroq hamda DRAMga qaraganda kamroq dinamik quvvat talab qiladi. Zamonaviy kompyuterlarda SRAM koʻpincha protsessor uchun kesh xotirasi sifatida ishlatiladi

129. Zamonaviy kompyuterlarning tizimli bloki va uning vazifalari, elementlari.

T izimli blok – bu kompyuterning asosiy qismi bо‘lib, u tizimli blok korpusiga joylashuvchi bosh plata va unga ulanuvchi qurilmalar: mikroprotsessor, qattiq disk, tezkor va kesh xotira mikroshemalari, har xil tashqi qurilmalar ishini boshqaradigan elektron sxemalar – kontrollerlar, adapterlar (video, musiqa, tarmoq platalari), elektr manbai bloki va kompakt disk yurituvchi kabilardan iborat.
Tizimli blonking asosiy vazifasi kompyuterning barcha qurilmalarini birlash-tirishdan va ularning ishini ta'minlashdan iborat.

130. Zamonaviy magnitooptik diskovodlar, ularning turlari va vazifalari.

Magneto-optik axborotni saqlash qurilmalari (MO) tashqi xotira qurilmalari bo'lib, nisbatan katta hajmdagi (bir necha gigabaytgacha) axborotni uzoq muddatli saqlash uchun mo'ljallangan. MO magnit-optik diskda saqlangan ma'lumotlarga to'g'ridan-to'g'ri (tasodifiy) kirish imkoniyatiga ega xotiraga ishora qiladi. Magneto-optik axborotni saqlash qurilmalari tizim blokiga nisbatan ichki, kompyuterning tizim blokiga o'rnatilgan va tashqi (portativ) qurilmalarga bo'linadi. Tashqi drayverlarning afzalligi shundaki, ish paytida haydovchi drayverini isitish kompyuter tizim blokining korpusi ichidagi haroratni oshirmaydi.

131. Zamonaviy matn muxarrirlari va ularning imkoniyatlari va asosiy xususiyatlari.

Kompyuterda matnlar bilan ishlash uchun matn muharrirlari yoki matn protsessorlari deb ataladigan dasturiy vositalardan foydalaniladi. Imkoniyatlari turlicha boʻlgan turli xil matn muharrirlari mavjud boʻlib, ular kitoblar, jurnallar va gazetalarni chop etishga tayyorlashda qoʻllaniladigan nashriyot tizimlari deb ataladigan juda oddiy taʼlim vositalaridan tortib, kuchli, funksiyalarga boy dasturiy vositalargacha. Lexicon va Windows uchun Word matn muharrirlari IBM-mos keluvchi kompyuterlar foydalanuvchilari orasida yaxshi tanilgan.

132. Zamonaviy matn tahrirchilari, ularning imkoniyatlari va asosiy xususiyatlari (Winword, Perfect, WordStar, Corel Wentura).

133. Zamonaviy mikroprosessorlar va ularning asosiy texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari.
Mikroprotsessor (MP) shaxsiy kompyuter (SHK)ning markaziy bloki bo’lib, u mashinaning barcha bloklari ishini boshqarish hamda axborot ustida arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish uchun mo’ljallangan. Mikroprotsessor tarkibiga quyidagi qurilmalar kiradi. Arifmetik-mantiqny qurilma (AMK) — sonli va belgili axborot ustida barcha arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish uchun mo’ljallangan (SHK larning ba’zi modellarida amallarni bajarilishini tezlashtirish uchun qo’shimcha matematik soprocessor ulanadi).
Mikroprotsessorli xotira (MPX) — mashina ishlashining eng yaqin taktlaridagi hisoblashlarda bevosita ishlatiladigan axborotni qisqa vaqt saqlash, yozish va uzatish uchun mo’ljallangan; MPX registrlar asosida quriladi va mashinaning yuqori tezkorligini ta’minlash uchun ishlatiladi, negaki asosiy xotira (AX) tez ishlovchi mikroprotsessorning samarali ishlashi uchun kerak bo’lgan ma’lumotni yozish, qidirish va o’qish tezligini har doim ham ta’minlayvermaydi. Registrlar — turli xil uzunlikdagi xotiraning tez ishlovchi yacheykalari (1 bayt standart uzunlikka ega bo’lgan va tezkorligi nisbatan pastroq AX yacheykalaridan farqli o’laroq).

134. Zamonaviy monipulyatorlar va ularning turlari, vazifalari.

Manipulyator deb, inson qo`lining funksiyasini bajarish uchun mo`ljallangan texnik qurilmaga aytiladi. Manipulyatorning asosiy mexanizmi bir qancha erkinlik darajasiga ega bo’lgan ochiq kinematik zanjirli, pushangli fazoviy mexanizmdir. Manipulyatorlar yordamida inson uchun havfli yoki zararli sharoit bilan bog`liq bo`lgan ishlar, shuningdek ko`p mehnat talab qiladigan va bir zayldagi ishlar bajariladi. Manipulyatorlar temirchilik-presslash va quymakorlik ishlarida (masalan, og`ir xom ashyoni shtampga joylash, qum purkash mashinalariga xizmat ko’rsatish), ko`mir qazish sanoatidagi burillash mashinalarida, soat yig`ishda, mashinasozlikdagi payvandlash, yig`ish, buyumlarni bo`yash kabi texnologik jarayonlarda qo`llaniladi.
Qo`l bilan boshqariladigan mexanik va avtomatik boshqariladigan manipulyatorlar mavjud.
Qo`l bilan boshqariladigan manipulyatorlar inson-operator qo`lining harakatlari va kuchini taqlidiy tarzda takrorlaydi (taqlid qiluvchi manipulyatorlar), bunda ba'zi hollarda ijrochi mexanizm beriladigan harakat va kuchni oshirilgan holda amalga oshiradi.
Taqlid qiluvchi mexanik manipulyatorlar simmetrik joylashgan ikkita mexanizm — boshqaruvchi hamda ijrochi mexanizmlardan (boshqacha aytganda, topshiriq. beruvchi va uni bajaruvchi qullardan) tashkil topgan bo`lib, ular orasidagi bog`lanish turli mexanik uzatmalar orqali amalga oshriladi.

135. Zamonaviy monitorlar va ularning texnik-iqtisodiy ko’rsatgichlari (Hercules, CGA, EGA, VGA, SVGA, XGA, suyuq kristalli).

RGB-raqamli monitorlar (Red/Green/Blue – qizil/yashil/ko‘k) asosan EGA standartdagi kartaga ulanish uchun mo‘ljallangan. Bunday tuzilmalar 16 ta raqamlarni gradatsiyasini aks etishga imkon beradigan monoxrom rejimda ham ishlaydilar. Shaxsiy kompyuterlar paydo bo‘lganidan beri, bir necha standartlar o‘zgaradi: MDA (monoxrom), CGA (4 ta rang), EGA (16 ta rang), VGA (256 ta rang). Hozirgi kunda qator standart qiymatlardan ekran kengaytmasini to‘g‘ri tanlash imkoniyatiga ega bo‘lgan, 16,7 mln ranglarni tasvirlay oladigan SVGA monitorlari ishlatilmoqda.
136. Zamonaviy monitorlarning sifatiy ko’rsatkichlari (ulchami, ranglari, nuktalari soni, nuktalari ulchami).
Rangli monitorda rastrni shakllanish tamoyili monoxromnikiga o‘xshaydi. Biroq rangli tasvirni shakllanishusuli asosiga rangli ko‘rishni boshqa muhim xususiyatlari kiritilgan bo‘lib,masalan,bularda biri: rangli o‘zlashtirishni uch komponentliligidir. Bu barcha ranglar uchta yorug‘lik oqimlarini, masalan, qizil, ko‘k va yashilni qo‘shish (aralashtirish) yo‘li bilan olish mumkinligini bildiradi. Bu esa rangli televizorlarda va monitorlarda ranglarini additiv aralashtirish usulini qo‘llash imkonini berdi. Ushbu usulni ekranga uchta asosiy ranglarni ekran yuzini qoplash sharti bilan bir vaqtda uzluksiz tasvirlash yo‘li bilan ko‘rsatish mumkin. Uchta asosiy ranglarni birgalikda ishlatib, rangni qabul qilishni uch komponentli nazariyasiga muvofiq rang tuslarini kerakli gammasini olish imkoni tug‘ildi. Asosiy ranglarni – qizil, ko‘k va yashil – ma’lum proporsiyalarda aralashtirilsa, rasmda ko‘rsatilgan ranglar hosil bo‘ladi.
137. Zamonaviy operasion sistemalar ularning vazifalari va imkoniyatlari (Windows, MacOS, Unix, Lenux).
Operatsion tizim - bu maxsus dastur bo’lib, bu dasturning asosiy vazifasi - kompyuter ishini boshqarish, kompyuter va foydalanuvchi o’rtasida muloqotni o’rnatish, tashqi qurilmalar ishlash holatlarini sozlash va ular bilan muloqotni o’rnatish, har xil dasturlarni ishga tushirish va ularning ishlash holatlarini ta‘minlash. Operatsion tizimlardan eng taniqlilari bu Microsoft firmasining MS-DOS, Windows operatsion tizimlari, Apple firmasining Macintosh – MacOS operatsion tizimi, Unix va Linux operatsion tizimlari. Operatsion tizimlarning asosiy vazifalariga: - fayl tizimini boshqarish (yozish, o’zgartish, fayllardan nusxa ko’chirish, erkin foydalanishni nazorat qilish); - dasturlar bajarilishini boshqarish (protsessor vaqtini taqsimlash, dasturlarni diskdan tezkor xotiraga yuklash, yashirin xavfli ta‟sirni tutib olishvah.q.); - xotirani boshqarish (keshlash, taqsimlash, ma‟lumotlarbutliginazorativah.k.); -foydalanuvchi bilan muloqot (klaviaturadan, sichqonchadan buyruqlarni o’qish, axborotni ekranga, printerga chiqarish va h.k.)kiradi. Operatsion tizim funksiyalari. Operatsion tizim (OT) tushunchasi qisqacha izohlanadigan bo‘lsa, bu boshqaruv dasturidir. OS bu kompyuterning fizik va dasturiy resurslarini taqsimlash va ularni boshqarish uchun ishlatiladigan dastur. Kompyuter resurslari ikki xil: fizik va dasturiy resurslarga bo'linadi. Fizik resurslarga: — xotira; — vinchester; — monitor; — tashqi qurilmalar; — va shu kabilar kiradi. Dasturiy resurslar bu: — kiritish va chiqarishni boshqaruvchi dasturlar; — kompyuter ishlashini ta’minlaydigan boshqaruvchi dasturlar; — berilganlarni tahlil qiluvchi dasturlar; — drayverlar; — virtual ichki va tashqi xotirani tashkil qiluvchi va boshqaruvchi dasturlar va shu kabilardir. Operatsion tizim quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi talab qilinadi: 1. Ishonchlilik. OS o‘zi ishlayotgan qurilmalar bilan birga ishonchli bo'lishi kerak. OS foydalanuvchi aybi bilan vujudga kelgan xatoni aniqlash, uni tahlil qilish va tiklash holatida bo'lishi kerak. OS foydalanuvchini o‘zi tomonidan qilingan xatodan himoyalashi, hech bo‘lmaganda dasturiy muhitga keltiriladigan zarami minimumga olib kelishi kerak.
138. Zamonaviy operasion sistemalar, ularning versiyalari, vazifalari va imkoniyatlari (Windows, MacOS, Unix, Lenux).
Operatsion tizim - bu maxsus dastur bo’lib, bu dasturning asosiy vazifasi - kompyuter ishini boshqarish, kompyuter va foydalanuvchi o’rtasida muloqotni o’rnatish, tashqi qurilmalar ishlash holatlarini sozlash va ular bilan muloqotni o’rnatish, har xil dasturlarni ishga tushirish va ularning ishlash holatlarini ta‘minlash. Operatsion tizimlardan eng taniqlilari bu Microsoft firmasining MS-DOS, Windows operatsion tizimlari, Apple firmasining Macintosh – MacOS operatsion tizimi, Unix va Linux operatsion tizimlari. Operatsion tizimlarning asosiy vazifalariga: - fayl tizimini boshqarish (yozish, o’zgartish, fayllardan nusxa ko’chirish, erkin foydalanishni nazorat qilish); - dasturlar bajarilishini boshqarish (protsessor vaqtini taqsimlash, dasturlarni diskdan tezkor xotiraga yuklash, yashirin xavfli ta‟sirni tutib olishvah.q.); - xotirani boshqarish (keshlash, taqsimlash, ma‟lumotlarbutliginazorativah.k.); -foydalanuvchi bilan muloqot (klaviaturadan, sichqonchadan buyruqlarni o’qish, axborotni ekranga, printerga chiqarish va h.k.)kiradi. Operatsion tizim funksiyalari. Operatsion tizim (OT) tushunchasi qisqacha izohlanadigan bo‘lsa, bu boshqaruv dasturidir. OS bu kompyuterning fizik va dasturiy resurslarini taqsimlash va ularni boshqarish uchun ishlatiladigan dastur. Kompyuter resurslari ikki xil: fizik va dasturiy resurslarga bo'linadi. Fizik resurslarga: — xotira; — vinchester; — monitor; — tashqi qurilmalar; — va shu kabilar kiradi. Dasturiy resurslar bu: — kiritish va chiqarishni boshqaruvchi dasturlar; — kompyuter ishlashini ta’minlaydigan boshqaruvchi dasturlar; — berilganlarni tahlil qiluvchi dasturlar; — drayverlar; — virtual ichki va tashqi xotirani tashkil qiluvchi va boshqaruvchi dasturlar va shu kabilardir. Operatsion tizim quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi talab qilinadi: 1. Ishonchlilik. OS o‘zi ishlayotgan qurilmalar bilan birga ishonchli bo'lishi kerak. OS foydalanuvchi aybi bilan vujudga kelgan xatoni aniqlash, uni tahlil qilish va tiklash holatida bo'lishi kerak. OS foydalanuvchini o‘zi tomonidan qilingan xatodan himoyalashi, hech bo‘lmaganda dasturiy muhitga keltiriladigan zarami minimumga olib kelishi kerak.
139. Zamonaviy plotterlar va digitayzerlar va ularning vazifalari, turlari.
Plotter printerlari - bu arxitektura va muhandislik sohasidagi turli xil mutaxassislar tomonidan tayyorlangan qog'oz varaqlariga dizaynni bosib chiqarish funktsiyasiga ega bo'lgan eksklyuziv mashinalar, bu qurilmalar sizlarga tanishtirmoqchi bo'lgan maxsus xususiyatlarga ega:
• Ular 60 sm x 90 sm o'lchamdagi qog'ozga joylashtirilishi kerak, bu maxsus o'lchamdagi qog'oz varag'i bo'lib, u erda professional tomonidan tuzilgan dizayn bosiladi.
• Ruxsat berish sifatini 1 dyuymli qog'oz qog'ozga tashlashi mumkin bo'lgan siyoh nuqtalarini hisobga olgan holda baholash mumkin.
• Bu qurilmalarda inkjet yoki erkin zarbadan farq qilishi mumkin bo'lgan boshqa texnologiya qo'llaniladi.
• U turli yo'llar bilan plotter printerga ulanishi mumkin, asosiy usul USB, RK.-11, centronbics, Ethernet kabeli va boshqa elementlar orqali amalga oshiriladi.
• Bu mashinalarning o'lchamlari katta, chunki ular katta formatdagi ishlarni bajaradilar, shuning uchun sizda ularni joylashtirish uchun etarli joy bo'lishi kerak.
• Plotter printerlari - har xil patronlar bilan ishlaydigan mashinalar, ularning soni bajariladigan ish hajmiga bog'liq bo'ladi, ular maksimal 12 ta patronga ega bo'lishi mumkin.
• Ularda ichki operativ xotira mavjud bo'lib, printerni bosib chiqarishda asosiy funktsiyani bajaradi, chunki u bir vaqtning o'zida turli xil uskunalarda har xil ma'lumotlarni qayta ishlash qobiliyatiga ega, bu esa mukammal bosib chiqarishga olib keladi.
• Ularda qog'ozni joylashtirish qo'lda bajarilmasligi uchun rulonli oziqlantiruvchi mavjud.
• Ular aniq va avtomatik kesishni amalga oshiradigan qog'oz kesgichga ega.
• Uning poydevori bor, shunday qilib bosma ustiga tashlanadi va to'g'ridan -to'g'ri erga tushmaydi.

140. Zamonaviy printerlar va ularning turlari, vazifalari.

141. Zamonaviy printerlar, ularning vazifalari va asosiy texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari (matrisali, bo’yoqli, lazerli, impuls-pufakchali, termo).
142. Zamonaviy printerlar, ularning vazifalari va asosiy texnik-iqtisodiy ko’rsatgichlari.
143. Zamonaviy skanerlar va ularning turlari, vazifalari.
Skaner - bu rasmning, qog'ozga yozilgan matnning yoki hatto ob'ektning aniq raqamli nusxasini yaratish uchun ishlatiladigan qurilma. Ushbu raqamli rasm kompyuteringizdagi faylga saqlanishi va tasvirni tahrirlash/takomillashtirish yoki uni onlayn qo'llash uchun ishlatilishi mumkin. Deraza oynasidagi ob'ektni nusxalash uchun eng ko'p ishlatiladigan tekis skaner. Skanerlangan tasvir kompyuteringizga uzatiladi. Rasm va matn belgilarni optik aniqlash [OCR] jarayoni orqali aniq olinadi.

144. Zamonaviy super kompyuterlar va ularning turlari.

Super kompyuterlar – juda katta tezlikni talab qiladigan va katta
hajmdagi masalalarni yechish uchun mo`ljallangan bo`ladi. Bunday masalalar sifatida ob – havoning global prognoziga oid masalalarni, uch o`lchovli fazoda turli oqimlarning kechishini o`rganish masalalari, global informatsion tizimlar va h.z. keltirish mumkin. Bu kompyuterlar bir sekundda 10 trilliardlab amal bajaradi. Super kompyuterlarning ma’lum yo`nalish masalalarini yechishga qaratilgan turlari ham mavjud.

145. Zamonaviy tashqi diskovodlari (BLURAY, CD-Rwriter, DVD) va ularning ko’rsatgichlari

Bunday diskovodlar maxsus DVD (Digital Video Discs – raqamli videodisk) disklaridagi ma’lumotlarni o’quvchi diskovodlardir. Ular DVD disklarida yozilgan videoroliklarni, videofilmlarni ham kompyuterda tomosha qilish imkonini beradi. CHunki ishlab chiqarilayotgan DVD disklarining sig’imi 17 Gbgacha boradi. Bu esa bir yoki ikki seriyali to’lametrajli badiiy filmni yozish uchun etarlidir (bir seriyali film o’rtacha 4,7Gb joy egallaydi)..
146. Zamonaviy tizimli dasturlar va ularning turlari, vazifalari.
Tizim dasturiy ta'minot (System software) - kompyuter va kompyuter tarmoqlarining ishlashini ta'minlash uchun mo'ljallangan dasturlar va dasturiy tizimlarning to'plami. Tizim dasturiy ta'minot quyidagi vazifalarni bajaradi:

•
boshqa dasturlarning ishlashi uchun ish muhitini yaratish;

•
kompyuterning o'zi va kompyuter tarmog'ining ishonchli va samarali ishlashini ta'minlash;
•
diagnostika, nosozliklar, xatolar va nosozliklarni lokalizatsiya qilish va kompyuter uskunalari va kompyuter tarmoqlarining profilaktikasi;
•
yordamchi texnologik jarayonlarni amalga oshirish (nusxalash, arxivlash, dastur va ma'lumotlar bazasi fayllarini tiklash va hk).

Dasturiy ta'minot mahsulotlarining ushbu sinfi kompyuter turiga chambarchas bog'liq va uning ajralmas qismi hisoblanadi. Dasturiy mahsulotlar asosan malakali foydalanuvchilarga - kompyuter sohasidagi mutaxassislarga qaratilgan: tizim dasturchisi, tarmoq ma'muri, amaliy dasturchi, operator. Shu bilan birga, ushbu dasturiy mahsulotlar bilan ishlashning asosiy texnologiyasini bilish nafaqat shaxsiy dasturlarni mustaqil ravishda ishlaydi, balki kompyuterga, dasturlarga va ma'lumotlarga texnik xizmat ko'rsatishni amalga oshiradigan shaxsiy kompyuterning oxirgi foydalanuvchilari uchun ham zarurdir.

147. Zamonaviy translyatorlar va ularning turlari, vazifalari.
148. Zamonaviy utilitlar, ularning turlari, vazifalari va imkoniyatlari (formatlash, diagnostika, antivirus, arxivlash).
149. Kompyuterlarni masofadan boshqaruvchi dasturlar, ularning turlari va vazifalari
Masofaviy boshqaruv dasturlari - Internet yoki LAN orqali kompyuterga masofadan kirish va real vaqtda masofaviy kompyuterni boshqarish va boshqarish imkonini beruvchi operatsion tizimlarning dasturlari yoki funktsiyalari. Masofaviy boshqaruv dasturlari masofaviy kompyuterni deyarli to'liq boshqarishni ta'minlaydi: ular ish stolini va kompyuterning butun operatsion tizimini masofadan boshqarishga imkon beradi, fayllarni nusxalash yoki o'chirish, ilovalarni o'rnatish va ishga tushirish va hokazo.

150. Zararlangan disklarga xizmat ko’rsatuvchi dasturlar

Hetman Partition Recovery fayllarni va o'chirilgan ma'lumotlarni saqlash vositalaridan, formatlangan va shikastlangan qattiq disklardan tiklashi mumkin. Qurilmani tiklash yordam dasturini ishga tushirishdan oldin uni ishlatishni va barcha muhim ma'lumotlarni saqlashingizni qat'iy tavsiya qilamiz. Axir, natija har doim ham ijobiy emas va takroriy o'qish faqat shikastlangan fayl tizimining holatini yomonlashtiradi va foydalanuvchining qimmatli ma'lumotlarini ishlaydigan haydovchiga muvaffaqiyatli saqlash ehtimolini kamaytiradi.

Dasturdan foydalanish oson va juda samarali. Agar sizning disk identifikatoringiz hali ham BIOS-da aniqlanishi mumkin bo'lsa, unda siz ma'lumotlarni qayta tiklashingiz mumkin. Bo'limni ishga tushirish

176. Bilimlarni strukturlashtirish. Strukturaviylik.
Strukturaviylik. Axborot birliklar qat’iy strukturaga ega bo’lishi lozim. Ular uchun «ichkima - ichlik prinsipi» bajarilishi zarur, ya’ni bir axborot birlikning boshqasiga ichma - ichligi. Har bir axborot birlik boshqa ixtiyoriy birining tarkibiga kiritilishi mumkin va hir bir axborot birlikdan uni tashkil etadigan qandaydir axborot birlikni ajratish mumkin. Boshqacha aytganda alohida axborot birliklar orasida «qism-butun», «tur-xil» yoki «elementsinf» kabi munosabatlarni ixtiyoriy o’rnatish imkoniyati mavjud bo’lishi kerak. 3. Bog’langanl
177. Bilimlarni taqdim etish modellari.
1. Bilimlarni taqdim etish modellari. Bilimlarni taqdim etishning ikki turi mavjud: 1. Bilimlarni taqdim etishning formal modellari. 2. Bilimlarni taqdim etishning formal bo’lmagan(semantik, relyasion) modellari. Ma’lumki, yuqorida ko’rilgan bilimlarni taqdim etishning barcha usullari mahsuliy(produksion) bilan birga formal bo’lmagan modellarga kiradi. Qat’iy matematik nazariyaga asoslangan formal modellardan farqli ravishda, formal bo’lmagan modellar bunday nazariyaga asoslanmaydi. Har bir formal bo’lmagan model faqat aniq bir predmet soha uchun yaroqli bo’ladi va shuning uchun formal modellarga xos bo’lgan universallikka ega emas. SI tizimlaridagi asosiy operasiya - mantiqiy xulosa - formal tizimlarda qat’iy va to’g’ri, chunki qat’iy aksiomatik qoidalarga bo’ysunadi. Formal bo’lmagan tizimlarda xulosa chiqarish ko’p hollarda uni to’g’riligiga javob beradigan tadqiqotchi tomonidan aniqlanadi. Bilimlarni taqdim etishning har bir usuliga bilimlarni tavsiflashning o’ziga xos usuli mos keladi. 2. Semantik tarmoqlar
178. Bilimlarni taqdim etishning formal modellari.
Bilimlarni tasvirlashning formal modellari
SI tizimlari ma’lum ma’noda insonning intellektual faoliyatini, xususiy holda uning mulohaza mantiqini modellashtiradi. Qo’pol soddalashtirilgan shaklda bizning mantiqiy mulohazalar tizimimiz bu holda quyidagi sxemaga keltiriladi: bir yoki bir nechta jo’natmalardan(to’g’ri deb hisoblangan) «mantiqiy to’g’ri» xulosalar chiqarish kerak. Ma’lumki, buning uchun jo’natmalar ham, xulosalar ham predmet sohani adekvat aks ettiradigan tushunarli tilda tasvirlangan bo’lishi kerak. Odatiy hayotimizda bu biz muloqot qiladigan tabiiy til, matematikada ma’lum formulalar tili va h.k. Tilning mavjudligi birinchidan, alfavit(lug’atning) bo’lishini taqozo etadi va ular bazaviy tushunchalarning(elementlarning) barcha to’plamlarini belgili ko’rinishda aks ettiradi. Ikkinchidan, alfavitdan foydalangan holda sintaktik qoidalar to’plami asosida ma’lum ifodalarni qurish mumkin.

Mazkur tilda qurilgan mantiqiy ifodalar rost yoki yolg’on bo’lishi mumkin. Har doim rost bo’ladigan qandaydir ifodalar aksiomalar(yoki postulatlar) deb e’lon qilinadi. Ulardan va ma’lum xulosa qoidalaridan foydalangan holda yangi ifodalar ko’rinishidagi rost bo’lgan xulosalarni olish mumkin.

Agar sanab o’tilgan shartlar bajarilsa, u holda tizim formal nazariya talablarini qondiradi deb hisoblanadi. Uni formal tizim(FT) deb ham atashadi. Formal nazariya asosida qurilgan tizim aksiomatik tizim deb ham ataladi

179. Bilimlarni tasvirlash uchun mantiqni qo’llashga doir misollar..

Predikatlar mantiqi sintaksisini bir qancha o’zbek tilidagi jumlalar bilan taqqoslab, ularning tarjimasini formal mantiq tiliga qo’yib illyustratsiya qilamiz.

- O’zbek tili bo’yicha: Axmad Toshmatga kitobni yuborayapti.

- Mantiq bo’yicha: Jo’natma (Axmad-2, Toshmat-4, Kitob-22).
- O’zbek tilida: Har bir inson dam oladi.
- Mantiqda: V x (Inson (x) Dam oladi (x)).
-O’zbek tilida: Qaysidir insonlar dam olishadi.
- Mantiqda x (Inson (x) Dam olishadi (x)).
Oxirgi ikkita misolni taqqoslab «Har bir» so’zining «qaysidir» so’ziga almashshishi nafaqat ni kvantorga almashtiradi, bog’liqlikni bog’liqlikka almashtiradi. Bu shunday faktni keltirib chiqaradiki, tabiiy tildagi jumlalarni mantiqiy tilga tarjima qilish, trafaret operatsiya hisoblanmaydi.
- O’zbek tilida: Hech bir odam dam olmaydi.
- Mantiqda: ( X (Inson (x) Dam olmaydi (x))).
180. BIOS haqida ma’lumot bering va uni ishga tushurish usullarini bajaring.
BIOS(Basic Input/Output System) — asosiy kiritish-chiqarish tizimi bo‘lib, motherboard(materinskaya plata)’da alohida chip sifatida ishlaydi. Bu chipning vazifasi kompyuter va operatsion tizimni bir-biriga bog‘lashdan iborat. Har safar kompyuter yoqilganda dastlab BIOS ishlaydi, kompyuter uskunalari parametrlarini tekshiradi va operatsion tizim yuklanuvchi fayliga(dasturiga) o‘z ishini beradi(NTLDR, bootmgr).
Kompyuter yongandagi har xil yozuvlar va tovushning chiqishi, ROM(Read Only Memory) xotirada yozilgan BIOS’ning ishi.
BIOS quyidagi vazifalarni bajaradi:
— kompyuterni faollashtirish, barcha elementlarini boshlang‘ich holatga keltirish;
— kompyuter qurilmalarini dastlabki tekshiruvini amalga oshiradi(POST-test);
— kompyuter qurilma qismini dastlabki sozlash ishlarini amalga oshiradi;
— tizim resurslarini taqsimlaydi;
— PCI qurilmalarini ro‘yxatdan o‘tkazish va sozlash;
— operatsion tizimni dastlabki yuklanishini amalga oshiradi(bootmgr);
— qurilmalarni bir-biri bilan moslashuvini tekshiradi;
— elektr ta’minotini boshqarish, kompyuterni o‘chirish, uxlash holatiga o‘tkazish.
BIOSni ishga tushirish va BIOS sozlamarini sozlash uchun biz kompyuterga Windows operatsion tizimini o’rnatayotganimizda BIOS ni ishga tushiramiz va BIOS sozlamari amalga oshiriladi.Operatsion tizim o’rnatayotganimizda biz F2 klavishi bosiladi va BIOS sozlamalariga kiriladi va biz Boot bo’limiga o’tamiz va u yerdan .Operatsion tizim o’rnatish uchun kerakli sozlamalar qilinadi.Bundan tashqari BIOS sozlamari va qurilmalarning ba’zi sozlamalarining sozlamari ham mavjud.Biz asosan operatsion tizim o’rnatayotganimizda BIOS ning Boot bo’limidan foydalanamiz.BIOS da kerakli sozlamalarni bajarib bo’lganimizdan so’ng F10 klavishi bosiladi hosil bo’lgan oynadan Yes buyrug’i tanlanadi va BIOS dan chiqiladi.

181. Boshqaruvchi bilimlar.

masalani yechish jarayoni haqidagi bilimlar (ya’ni, boshqaruvchi bilimlar), ular interpretator(yechuvchi) tomonidan ishlatiladi
182. Dasturlar va apparat ta’minoti orasidagi bog‘liqlik.
Shaxsiy kompyuter ikkita tashkiliy qismlardan iborat. Bular apparat ta’minot (hardware) va dasturiy ta’minot (software) lardir.
Apparat ta’minoti ─ bu, birinchi navbatda kompyuterning asosiy texnik qismlari va qo’shimcha (atrof) qurilmalaridir.
Dasturiy ta’minot kompyuterning ikkinchi muhim qisimi bo’lib, u ma’lumotlarga ishlov beruvchi dasturlar majmuasini va kompyuterni ishlatish uchun zarur bo’lgan hujjatlarni o’z ichiga oladi. Dasturiy ta’minotsiz har qanday kompyuter bamisoli bir parcha temirga aylanib qoladi.
Kompyuterning apparat va dasturiy ta’minoti orasidagi bog’lanish qanday amalgam oshiriladi? Avvalo ular orasidagi bog’lanish interfeys deb atalishini bilib olishimiz lozim. Kompyuterning turli texnik qismlari orasidagi o’zaro bog’lanish ─ bu, apparat interfeysi, dasturlar orasidagi o’zaro bog’lanish esa ─ dasturiy interfeys, apparat qismlari va dasturlar orasidagi o’zaro bog’lanish ─ apparat ─ dasturiy interfeys deyiladi.
Shaxsiy kompyuterlar haqida gap ketganda kompyuter tizimi bilan ishlashda uchinchi ishtirokchini, ya’ni insonni (foydalanuvchini) ham nazarda tutish lozim. Inson kompyuterning ham apparat, ham dasturiy vositalari bilan muloqotda bo’ladi. Insonning dastur bilan va dasturni inson bilan o’zaro muloqoti ─ foydalanuvchi interfeys deyi

183. Ehtimoliklar jadvali.

184. Ehtimollik nazariyasining asosiy tushunchalari.
Еhtimollar nazariyasining asosiy tushunchalaridan biri bо’lmish hodisa deb sinov (tajriba) о’tkazish natijasida, ya’ni ma’lum shartlar majmui amalga oshishi natijasida rо’y berishi mumkin bо’lgan har qanday faktga aytiladi. Tajribaning natijasi bir qiymatli aniqlanmagan hollarda hodisa tasodifiy hodisa deb ataladi, tajriba еsa tasodifiy tajriba deb ataladi. Tasodifiy tajribalar haqida sо’z yuritganimizda biz faqat yetarlicha kо’p marta takrorlash mumkin bо’lgan (hech bо’lmaganda nazariy jihatdan) tajribalarni kо’zda tutamiz
185. Ekspert tizimi klassifikasiyasi.
Expert tizimlari va ularning dasturiy ta’minoti

Ekspert tizimlardan foydalanish va ularni yaratish

Ekspert tizimlar — bu sun'iy intellektning yorqin va tez rivojlanadigan
sohalaridan biridir.
ETlar maslahat beradi, tahlil qiladi, sinflarga ajratadi va diagnoz qo'yadi.
Ular odatda mutaxassis tomonidan ekspertiza o'tkazilib, yechiladigan masalalarga
yo'naltirilgandir. Protsedura tahlil ishlatadigan mashina dasturlaridan farq qilib,
ETlar deduktiv fikrlash asosida kichik predmet sohada masalani hal etadi, bu
tizimlar ko'pgina hollarda yaxshi tuzilmagan va aniqlanmagan masalalarning
yechimini topa olish bilan farqlanadi. Ular evristik qoidalar yordamida masalani
aniq bo'lmagan qismlarini mantiqan to'ldirishadi, bu esa kerakli bilimlar yoki vaqt
yetishmasligi bois butunlay tahlil qilib bo'lmaydigan tizimlarga juda ham to'g'ri
keladi.
186. Ekspert tizimi qurish usullari.
. Ekspert tizimlаrining tаsnifi.

Ekspert tizimlаri bugun bir nechа mingdаgi hаr xil dаsturiy mаjmuаllаrni birlashtirаdilаr, ulаrni hаr xil mezonlаr bo’yichа tаsniflash mumkin (12.1-rаsm).

Hаr bir mezon bo’yichа tаsnifni ko’rib chiqаmiz. Echilаyotgаn vаzifа bo’yichа tаsnif.

Mа’lumotlаrning interpretаtsiyasi. Bu ekspert tizimlаr uchun аn’аnаviy vаzifаlаrning biridir. Interpritаtsiya ostidа mа’lumotlаrning mа’nosini аniqlash tuShunilаdi, uning nаtijаlаri kelishilgаn vа аniq bo’lishi kerаk. Odаtdа mа’lumotlаrning ko’p vаriаntli tаhlili ko’zdа tutilаdi.

Mа’lumotlаrning interpretаtsiyasi. Bu ekspert tizimlаr uchun аn’аnаviy vаzifаlаrning biridir. Interpritаtsiya ostidа mа’lumotlаrning mа’nosini аniqlash tuShunilаdi, uning nаtijаlаri kelishilgаn vа аniq bo’lishi kerаk. Odаtdа mа’lumotlаrning ko’p vаriаntli tаhlili ko’zdа tutilаdi.

Diаgnostikа (tashxis). Diаgnostikа ostidа bа’zi bir tizimdаgi nosozlikni topish tuShunilаdi. Buzuqlik - bu me’yordаn chetgа chiqishdir. Bundаy tаlqin hаm uskunаlаr vа texnik vositаlаrning nosozligi vа hаm tirik orgаnizmlаrning kаsаlliklаri vа ehtimol bo’lgаn tаbiiy аnomаliyalаrni yagonа nаzаriy nuqtаi nаzаrdаn ko’rib chiqishgа imkon berаdi. Diаgnostikаlаnаyotgаn tizimning vаzifаviy tuzilishi (аnаtomiyasi)ni tuShunish zаruriyati muhim o’zigа xoslik bo’lаdi.

Monitoring. Monitoringning аsosiy vаzifаsi vаqtning hаqiqiy qo’llashidа mа’lumotlаrni uzluksiz interpritаtsiyalаngаn vа u yoki bu o’lchаmlаrni yo’l qo’yilаdigаn chegаrаdаn tashqаrigа chiqishi hаqidа xаbаr berishdir. Аsosiy muаmmolаr tashvishli vаziyatni “o’tkаzib yuborish” vа “yolg’ondаn” ishlаb ketishning inversli vаzifаsidir. Bu muаmmolаrni murаkkаbligi tashvishli vаziyatlаr аlomаtlаr (simptom)lаrini emirilib ketishi vа vаqt kontekstini hisobgа olishning zаruriyatidаn iborаt.

Loyihаlashtirish. Loyihаlashtirish oldindаn belgilаngаn xususiyatlаrgа egа “ob’ektlаr”ni tаyyorlashgа ixtisoslikni tаyyorlashdаn iborаtdir. Ixtisoslik ostidа zаruriy hujjаtlаr-rаsm, izohli yozuv vа x.k.ning butun mаjmuаsi tuShunilаdi. Bu erdа аsosiy muаmmolаr - ob’ekt “hаqidаgi” bilimlаrning аniq tаrkibiy bаyonni olish vа “iz”ning muаmmosidir. Sаmаrаli loyihаlashtirish vа yanаdа ko’proq dаrаjаdа qаytа loyihаlashtirishni tashkil qilish uchun nаfаqаt loyihа qаrorlаrini o’zini bаlki ulаrni qаbul qilish sаbаblаrini shаkllаntirish zаrur. Shundаy qilib loyihаlashtirish vаzifаlаridа tegishli ET doirаsidа bаjаrilаdigаn ikkitа аsosiy jаrаyonlаr: xulosаlаrni chiqаrish jаrаyoni vа izohlash jаrаyoni yaqindаn bog’lаnаdi.

187. Ekspert tizimida bilimlarni namoyish etish.
Bilimni aks ettirish va mulohaza yuritish (KR², KR&R) ning maydoni sun'iy intellekt (AI) dunyo kabi ma'lumotlarni murakkab tizim vazifalarini hal qilish uchun kompyuter tizimi foydalanishi mumkin bo'lgan shaklda namoyish etishga bag'ishlangan. tibbiy holatni tashxislash yoki tabiiy tilda dialogga ega bo'lish. Bilimlar namoyishi psixologiyadan topilgan ma'lumotlarni o'z ichiga oladi[1] loyihalashtirish uchun odamlar muammolarni qanday hal qilishlari va bilimlarni namoyish etishlari haqida rasmiyatchilik bu murakkab tizimlarni loyihalash va qurishni osonlashtiradi. Bilimlarni aks ettirish va fikrlash natijalarini ham o'z ichiga oladi mantiq har xil turlarini avtomatlashtirish mulohaza yuritish, masalan, qoidalarni yoki munosabatlarni qo'llash to'plamlar va pastki to'plamlar.

Bilimlarni namoyish etishning formalizmlariga misollar kiradi semantik to'rlar, tizimlar arxitekturasi, ramkalar, qoidalar va ontologiyalar. Misollari avtomatlashtirilgan fikrlash dvigatellar kiradi xulosa dvigatellari, teorema isbotiva tasniflagichlar.Entsiklopediya site:ewikiuz.top

188. Ekspert tizimini qurishda qo’shimcha vositalar..

Dаsturlashning аn’аnаviy tillаri. Instrumentаl vositаlаrning ushbu guruhigа аsosаn rаqаmli аlgoritmlаrigа mo’ljаllаngаn vа аlomаtli vа mаntiqiy mа’lumotlаr bilаn ishlash uchun kuchsizroq to’g’ri keluvchi dаsturlashning аn’аnаviy tillаri (S, Sqq, Basic, SmallTalk, Fortran vа x.k.) kirаdilаr. Shuning uchun bu tillаr аsosidа sun’iy intellekt tizimlаrini yarаtish dаsturlovchilаrdаn ko’p ishlashni tаlаb qilаdi. Аmmo ulаrning аn’аnаviy mashinа аrxitekturаsigа yaqinligi bilаn bog’liq yuqori sаmаrаdorligi bu tillаrning kаttа аfzаlligidir. Bundаn tashqаri, dаsturlashning аn’аnаviy tillаridаn foydаlаnish umumiy mo’ljаllаnishdаgi yirik dаsturiy mаjmuаlаrgа intellektuаl tizimlаrni (mаsаlаn, integrаtsiyalashgаn ekspert tizimlаrini) qo’shishgа imkon berаdi. Аn’nаviy tillаr orаsidа ob’ektli mo’ljаllаngаnlаri (SmallTalk, Sqq) eng qulаy hisoblаnаdi. Bu Shuning bilаn bog’liqki ob’ektli-mo’ljаllаngаn dаsturlashning pаrаdigmаsi bilimlаrni tаqdim etishning freymli modeli bilаn yaqindаn bog’lаngаn. Bundаn tashqаri, dаsturlashning аn’аnаviy tillаridаn sun’iy intellektning instrumentаl vositаlаri boshqа Shifrlаrini yarаtish uchun foydаlаnilаdi.

189. Ekspert tizimlar sun’iy intellektning yo’nalishlaridan biri.
Ekspert tizimni yaratishda quyidagi mutaxasisliklarning namoyandalari qatnashadilar: - masalalarni ET yorlamida yechadigan muammoli sohadagi ekspert; - bilimlar bo’yicha injener – ET ni yaratish bo’yicha mutaxassis; - ET ni yaratishni tezlashtirishga mo’ljallangan texnik vositalarni yaratish bo’yicha dasturchi. Shuni ta’kidlash kerakki, bilimlarni yaratuvchi injenerlar orasidan birortasining bo’lmasligi(ya’ni ularni dasturchilar bilan almashtirish) ET ni yaratish jarayonini omadsizlikka olib keladi, yoki bu jarayonni yanada uzoqlashtiradi.
Ekspert tizimni yaratishda quyidagi mutaxasisliklarning namoyandalari qatnashadilar: - masalalarni ET yorlamida yechadigan muammoli sohadagi ekspert; - bilimlar bo’yicha injener – ET ni yaratish bo’yicha mutaxassis; - ET ni yaratishni tezlashtirishga mo’ljallangan texnik vositalarni yaratish bo’yicha dasturchi. Shuni ta’kidlash kerakki, bilimlarni yaratuvchi injenerlar orasidan birortasining bo’lmasligi(ya’ni ularni dasturchilar bilan almashtirish) ET ni yaratish jarayonini omadsizlikka olib keladi, yoki bu jarayonni yanada uzoqlashtiradi.
190. Ekspert tizimlar.
ekspert tizimlari Ular ma'lum bir sohada inson mutaxassisining qaror qabul qilish qobiliyatini taqlid qiluvchi kompyuter tizimlari deb ta'riflanadi. Qarorlar qabul qilishning murakkab muammolarini ishonchli va interaktiv tarzda hal qilish uchun ular evristik strategiyalardan va faktlardan foydalanadilar.
Ular juda murakkab muammolarni hal qilish, bilim bazalari orqali fikr yuritish uchun mo'ljallangan. Protsessual kod bilan ifodalanishdan ko'ra, ular buni asosan If-then qoidalari bilan bajaradilar.
Ular o'zlarini ifoda eta oladilar va ba'zi bir bilim sohalari haqida mulohaza yuritadilar, bu esa umuman inson mutaxassisi talab qiladigan ko'plab muammolarni hal qilishga imkon beradi. Mutaxassis tizimlari bugungi sun'iy intellekt, chuqur o'rganish va mashinada o'rganish tizimlarining o'tmishdoshlari bo'lgan.
191. Ekspert tizimlarlarda yechimni izlash usullari.
Ekspert tizimlarlarda yechimni izlash usullari. Izlashga asoslangan masalalarni yechish usullari psixosomatikadagi psixotashxisdan bog‘liq, shuningdek, boshqa tizimlarga ham bog‘liq. Masalalarni yechish nuqtai nazaridan predmet sohaning muhimligini quyidagi parametrlar bilan harakterlash mumkin: - yechim izlanadigan fazo hajmini aniqlovchi o‘lcham; - soha o‘zgaruvchanligi, vaqt va fazo sohasining o‘zgarish darajasi bilan harakterlanadi (bu yerda statik va dinamik sohalarni ajratamiz); - sohani tasvirlovchi modelning to‘liqligi, berilgan sohani tasvirlashda qo‘llaniladigan modelning adevaktligini xarakterlaydi. Odatda, agar model to‘liq bo‘lmasa, u holda predmet sohasida turli hususiyatlarini aks ettirish hisobiga birbirini to‘ldiruvchi ba’zi modellar sohani tasvirlash uchun ishlatiladi; - yechilayotgan masala haqidagi ma’lumotlarni aniqlash, ma’lumotlarning aniqlik (xatolik) va to‘liqlik (to‘liqsizlik) darajalarini harakterlaydi.
192. Ekspert tizimlarni yaratishning instrumental vositalari.
193. Ekspert tizimlarning tarkibi.
Statik strukturali tipdagi ET masalaning yechilishi vaqtida atrof-olamdagi ro`y berayotgan o`zgarishlarni hisobga olmagan holda ishlatiladi. Amaliyotda qo`llanilgan birinchi ETlar statik bo`lgan.
Tipik statik ET quyidagi asosiy komponentlardan iborat [1-3] (14.2-rasm):

1.
Yechuvchi (intepretator);

2.
Ishchi xotira (IX), shuningdek, MB deb ham nomlanadi;
3.
Bilimlar bazasi (BB);
4.
Bilimlarni hosil qilish komponenti (BHQK);
5.
Tushuntiruvchi komponent (TK);
Muloqotli komponent (MK).
MB (ishchi xotira) joriy vaqtdagi yechilayotgan masalada boshlang`ich va oraliq ma’lumotlarni saqlashga mo`ljallangan. Bu termin nomlanishi bo`yicha axborot-izlash tizim(AIT) va ma’lumotlar bazasini boshqarish tizim(MBBT)dagi termin bilan to`g`ri keladi, lekin saqlanayotgan ma’lumotlarning ma’nosiga ko`ra to`g`ri kelmaydi.

. Statik ETning strukturasi.

Bilimlar bazasi(BB) ETda qaralayotgan sohani tasvirlovchi uzoq muddatli ma’lumotlarni saqlash uchun mo`ljallangan.
Yechuvchi ishchi xotiradagi boshlang`ich ma’lumotlar va MBdagi bilimlaridan foydalanib, shunday qoidalar ketma-ketligini shakllantiradiki, ularni boshlang`ich ma’lumotlarda qo`llaganda masalaning yechimiga olib keladi.
Bilimlarni hosil qilish(to`plash) komponenti foydalanuvchi – ekspert tomonidan amalga oshiriluvchi bilimlar bilan ETni to`ldirish jarayonini avtomatlashtiradi.
TK tizim qanday qilib yechimga ega bo`lganligi (yoki nima sababdan tizim yechimga ega emasligi)ni va expertga tizimni sinovdan o`tkazish va olingan natijaga foydalanuvchining ishonchini oshirishda yordam beradigan qanday bilimlardan foydalanganligini tushuntiradi.
MK masalasini yechish mobaynida bilimlarni hosil qilish va ishning natijalarini tushuntirish jarayonida foydalanuvchi bilan do`stona muloqotni tashkillashtirishga mo`ljallangan.

194. Ekspert tizimni yaratishning bosqichlari.

Ekspert tizimini yaratish bosqichlari. Ekspert tizimini yaratishning nisbatan
muhim
bosqichlariga
quyidagilarni
kiritish
mumkin:
konsepsiyalash,
realizatsiya, testdan o‘tkazish, joriy etish, kuzatib borish, modernizatsiyalash.
Konsepsiyalash bosqichida ekspert tizimini ishlab chiqish bo‘yicha
mutaxassis ekspert bilan hamkorlikda tanlangan predmet sohasidagi muammoni
yechishning uslublarini bayon etish uchun qanday tushuncha, munosabat va
proseduralar zarurligini hal etadi. Bosqichdagi asosiy vazifa masalani yechish
jarayonida yuzaga keluvchi vazifa strategiyasi va cheklovlarni tanlashdan iborat.
Konsepsiyalash muammoni to‘liq tahlil etishni talab etadi.
Identifikatsiya bosqichida vazifa turi, tavsifi, o‘lchami, ishlanma
jarayonidagi ishtirokchilar tarkibi aniqlanadi. Modelning yaroqliligi ko‘rib

84
chiqiladi, talab etiladigan «vaqt — mashina» resurslari baholanadi, ekspert

tizimini yaratish maqsadi belgilanadi.
Formallashtirish bosqichida asosiy tushunchalar va munosabatlar bilimlarni
ifodalashning o‘ziga xos rasmiy tiliga o‘tkaziladi. Bu yerda ko‘rib chiqilayotgan
vazifa uchun modellar yoki ma’lumotlarni taqdim etishning o‘xshash usullari
tanlanadi.
Amalga oshirish bosqichida yuklatilgan vazifalarni bajarishga qodir
bo‘lgan ekspert tizimining jismoniy «qobig‘i», yuzasi yaratiladi.
Ekspert tizimi faoliyatining to‘g’riligini testdan o‘tkazish bosqichida
tekshirish mumkin.

195. Evristik qoidalar.

Evristik qoidalarga asoslangan sintez usullari
Ushbu usullar mavjud ajratish sxemalarini sintez qilish strategiyasini belgilaydigan maxsus qoidalar to’plamining shakllanishiga asoslanadi. Ushbu qoidalar odatda , jarayonlarning fizik-kimyoviy qonunlarni aks ettiradi. Turli mualliflar tomonidan taklif qilingan evristik qoidalar quyidagilar:
- Distillash ajratish usuli bilan zeotropic aralashmalar uchun “to’g’ridan – to’g’ri “ ajratish ketma ketligiga ustunlik beriladi ( tarkibiy qismlar bir – biridan ajralib turadi, eng yuqori darajada o’zgaruvchan ( eng past qaynash nuqtasiga ega ) komponentdan boshlab ) . Ustunlar );
-Tarkibiy qism boshlang’ich aralashmaning boshqa barcha tarkibiy qismlaridan aancha yuqori bo’lgan tarkibiy qism birinchi navbatda tarkibiy qismlar yoki fraksiyalarini tanlash uchun tanlanishi kerak;
-Qiyin bo’lgan alohida ajratish juftligini yoki alohida qiyin bo’lgan alohida qismlarni ajratish jarayoni ajratishning umumiy ketma ketligida nihoyasiga yetkazilishi kerak;
- Uskunaga taasiri jihatidan eng “ tajovuzkor” komponentni ajratish tizimidan olib tashlash kerak;
-Sxemaning bir varianti tanlanadi unda har bir ustundaagi yuqori va pastki mahsulotlarning nisbati birlikka yaqin;
-Umumiy kalit tarkibiy qismlarining nisbiy o’zgaruvchanlikdagi faarqlarini kamaytirish uchun ajratish amalga oshirilafdigan sxema variant tanlangaan;
Ajratuvchi vositani u kiritilgan asbobdan so’ng darhol ajratish keraak. Ko’rib chiqilgan qoidalaar ajratishning barcha usullari va holatlarini qamrab olmaydi. Ular ko’pincha bir-biriga zid keladi va bazilarini aks ettiradi.

196. Fikrlashning teskari zanjiri ishlash mexanizmi.

197. Fikrlashning teskari zanjirini amalga oshiruvchi tizimlarning umumiy ishlash algoritmi
198. Fikrlashning to’g’ri zanjiri ishlash mexanizmi.
199. Hisob-mantiq tizimlari.
200. Intel firmasining mikroprosessorlari
Intel - elektron qurilmalar va kompyuter qismlari, yarimutkazgichlar, mikroprosessorlar va boshqa qurilmalar ishlab chiqaruvchi amerika korporatsiyasidir.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Robert Noyce va Gordon E. Moore Fairchild Semiconductor kompaniyasidan ketgach 1969-yilda ushbu kompaniyani tashkil etishgan. Ularga keyinchalik Andrew Grove kelib qoʻshiladi. Koʻp vaqt oʻylanishlardan soʻng kompaniya asoschilari kompaniyani Intel deb nomlashdi (Integrated electronics).
1990-yilda kompaniya shahsiy kompyuterlar ishlab chiqarish boʻyicha eng yirik kompaniyalardan biriga aylandi. Pentium va Celeron seriyali prosessorlar hozirgi paytgacha ham eng koʻp tarqalganlardan hisoblanad
Pentium III rusumli protsessor
1999 yil Intel korporatsiyasi Pentium III va Pentium III Xeon protsessorlarini havola etdi. Stol ustiga o’rnatiladigan shaxsiy kompyuterlar uchun mo’ljallangan Intel Pentium III protsessorida zikr etilgan yilga qadar ish unumdorligini misli ko’rilmagan darajada oshishi, boshqarilish va Internet bilan ishlash qulayligini ta’minlash borasida erishilgan texnologik yutuqlar mujassam etilgan. Internet foydalanuvchilari va axborot berib boriladigan multimedia-ilovalar uchun asosiy innovatsiya (yangi paydo bo’lgan narsa) – axborot oqimlariga oid SIMD-kengaytirishlar bo’ldi. Ularga kirgan 70 ta yangi komandalar tasvirlar, 3D-grafikalar, tovushli va video axborot oqimlariga ishlov berish, shuningdek nutqni tanib olish imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytirdi.
Intel Core - bu(talaffuzi: Intel Ko)-iste'mol va sanoat bozorlarida har xil o'rta va yuqori darajadagi mikroprotsessorlar brendi. Yadro protsessorlari Celeron va Pentium brendlari bozoridagi boshlang'ich protsessorlarga qaraganda tezroq. Yoqilgan bozor serverlar, shuningdek, Xeon brendi ostida Core protsessorlarining yaxshiroq versiyalarini sotadilar.
Источник: https://shongames.ru/uz/gadgets/istoriya-brenda-intel-kompaniya-intel-intel-v-rossii/
226. Sun’iy intellekt tizimlarini qo’llashning funksional strukturasi.
Sun’iy intellekt tizimlarining paydo bo‘lishi. O‘tgan asrning 80-yillari boshlarida sun’iy intellekt ishlab chiqishda mustaqil yo‘nalish shakllangan bo‘lib, u “ekspert tizimlar” deb nomlandi. Ekspertning (yoki ekspertlar guruhining) o‘rnini egallashi hamda murakkab muammolarni qisqa vaqt ichida bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar berish mumkin bo‘lgan intellektual tizimlar,birinchi navbatda, harbiylarga kerak bo‘ldi, keyin tibbiyot xodimlariga, undan keyin esa bunday tizimlarni joriy qilish bilan inson faoliyatining hamma soha mutaxassislari shug‘ullana boshladi. Ishlanmalarning maqsadi – murakkab funksiyalarni bajarishda natija beradigan, ekspert yoki mutaxassis-ekspertlar guruhi taklif qilgan yechimlardan sifat va samaradorligi bo‘yicha qolishmaydigan dastur yaratishdir. Ekspert tizimlarning ishlab chiqaruvchilari o‘z fanlari nomi uchunE. Feygenbaum tomonidan kiritilgan “bilimlar injeneriyasi” degan atamadan foydalandilar. Ushbu atama mazkur bilim sohasi nomi sifatida keyinchalik keng tarqaldi. Mantiqiy xulosa chiqarish tizimlaridan (ekspert tizimlaridan) tashqari boshqa yo‘nalishlar ham rivojlantirildi (masalan, neyron tarmoqlar). Obrazlarni farqlay olish uchun tizimlar, jumladan, tabiiy tilni idrok qiladigan tizimlar paydo bo‘ldi. Ba’zi ishlanmalar foydalanishda shu darajada qulay bo‘ldiki, ularning tijorat analoglari ham paydo bo‘la boshladi. Sun’iy va tabiiy intellekt orasidagi o‘xshashliklar. Zamonaviy ekspert tizimlar ekspertlarning – ma’lum doiradagi masalalarni hal etishda chuqur anglaydigan kishilar (mazkur bilim sohasida mutaxassislar)ning bilim va ichki hissiyotlari bilan sezishlaridan foydalanadilar. Ekspert tizimlar hisoblash tuzilmasibo‘lib, tuzilgan mantiqiy tanlov kichik tizimlari va hisoblash operatsiyalarining ehtimoliy to‘plamidan ekspertlar taklifiga ko‘ra, mustaqil ravishda, yechim algoritmini shakllantiradi. Operatorlarning u yoki boshqa kichik tizimlarini tanlashi avval ekspertlar tomonidan ifodalangan baho va taqqoslashlar asosida yuz beradi. Ekspert tizimi oldida turgan funksiyalarni bajarish usullari ekspertlarning taqdim etgan u yoki bu ssenariyniamalga oshirish mumkinligi darajasi bo‘yicha hamda ma’qul variantni tanlash imkon borligini ifodalovchi chizmalarga asoslangandir.

227. Sun’iy intellekt tizimlarining rivojlanish tarixi.

Sun'iy intellekt" atamasi 1956 yilda paydo bo'lgan, ammo bugungi kunda SI texnologiyasi ma'lumotlar hajmini ko'paytirish, algoritmlarni takomillashtirish, hisoblash quvvatini va ma'lumotlarni saqlash vositalarini optimallashtirish fonida haqiqiy mashhurlikka erishdi. O'tgan asrning 50-yillarida boshlangan SI sohasidagi birinchi tadqiqot muammolarni hal qilish va ramziy hisoblash tizimlarini rivojlantirishga qaratilgan edi. 60-yillarda bu sohada AQSh Mudofaa vazirligi qiziqish uyg'otdi: AQSh harbiylari insonning aqliy faoliyatini simulyatsiya qilish uchun kompyuterlarni o'qitishni boshladi. Masalan, mudofaa vazirligining Ilg'or tadqiqot loyihalari agentligi (DARPA) 1970-yillarda bir qator virtual ko'cha xaritalarini loyihalarini yakunladi. Va DARPA mutaxassislari Siri, Alexa va Cortana paydo bo'lishidan ancha oldin 2003 yilda aqlli shaxsiy yordamchilarni yaratishga muvaffaq bo'lishdi.Ushbu ishlar zamonaviy kompyuterlarda, xususan, qarorlarni qo'llab-quvvatlash tizimlarida va inson imkoniyatlarini kengaytirish uchun ishlab chiqilgan aqlli qidiruv tizimlarida qo'llaniladigan avtomatlashtirish va rasmiy mantiqiy tamoyillar uchun asos bo'ldi.Garchi SI ko'pincha ilmiy fantastika filmlari va romanlarida ilmiy qudratli robotlar sifatida tasvirlangan bo'lsa-da, dunyo miqyosida o'z kuchini egallagan, SI texnologiyasini rivojlantirishning hozirgi bosqichida, SIlar unchalik qo'rqinchli va aqlli emaslar. Aksincha, sun'iy intellektni rivojlantirish ushbu texnologiyalarga
5 iqtisodiyotning barcha sohalarida haqiqiy foyda keltiradi. Sog'liqni saqlash, chakana savdo va boshqa sohalarda sun'iy intellekt texnologiyalaridan foydalanish misollari quyida keltirilgan. 6 Torres Quevedo, oddiy odamga ham, oddiy shaxmat o'yiniga ham qodir bo'lgan elektromexanik asbob yaratdi. XX asr O'tgan asrning 30-yillari o'rtalaridan boshlab, turli xil murakkab muammolarni mustaqil hal qilishga qodir qurilmalarni yaratish muammolari muhokama qilingan Turing asarlari nashr etilgandan beri, sun'iy intellekt muammosi jahon ilmiy hamjamiyatida diqqat bilan ko'rib chiqila boshlandi. Turing mashinani intellektual vosita sifatida ko'rib chiqishni taklif qildi, uni tester uni o'zi bilan aloqa qilish jarayonida odamdan ajratib turolmaydi. 1956 yilda kibernetika asoschilari AQShda "Sun'iy intellekt" loyihasini amalga oshirish imkoniyatlarini muhokama qilish uchun yig'ilishdi. Konferentsiya qatnashchilari orasida Makkarti, Minski, Shannon, Turing va boshqalar bor edi. Dastlab, ushbu tushuncha insonning individual funktsiyalarini bajaradigan mashinalarning xususiyatlariga, masalan, bir tildan boshqasiga tarjima qilish, ob'ektni tanib olish va maqbul qaror qabul qilishga bag'ishlangan edi. Mamlakatimizda "Sun'iy intellekt" yo'nalishi qariyb 10 yil kechikish bilan paydo bo'ldi va XX asrning 60-yillarining birinchi yarmidagi kibernetik va bionik bum o'rnini egalladi. Sun'iy intellektning eng faol ishlab chiqilgan usullari va usullari quyida keltirilgan • sun'iy neyron tarmoqlari; • evolyutsion hisoblash; • loyqa mantiq va loyqa to'plam nazariyasi; • ekspert tizimlari; • uyali avtomatika;
7 • ko'p agent tizimlari.
228. Sun’iy intellektning asosiy xususiyatlari va unda yechiladigan masalalar.
Sun’iy intellekt — informatikaning alohida sohasi bo‘lib, odatda inson ongi bilan bog‘liq imkoniyatlar: tilni tushunish, o‘rgatish, muhokama qilish, masalani yechish, tarjima va shu kabi imkoniyatlarga ega kompyuter tizimlarini yaratish bilan shug‘ullanadi.Sun'iy intellekt (SI) kompyuterlarga o'zlarining tajribalarini o'rganish, berilgan parametrlarga moslashish va ilgari faqat odamlar uchun mumkin bo'lgan vazifalarni bajarish imkonini beradi. SIni amalga oshirishning ko'p holatlarida - kompyuter shaxmatchilaridan tortib uchuvchisiz transport vositalarigacha - chuqur o'rganish va tabiiy tillarni qayta ishlash imkoniyati juda muhimdir. Ushbu texnologiyalar tufayli kompyuterlarga katta miqdordagi ma'lumotlarni qayta ishlash va ulardagi naqshlarni aniqlash orqali muayyan vazifalarni bajarishga "o'rgatish" mumkin.
SI formallashmagan masalalar uchun mo`ljallangan, formallashgan
masalalar yechimiga mo`ljallangan dasturlarni ishlab chiqishda an’anaviy
yondoshuvni o`zgartirmaydi va rad etmaydi.
Formallashmagan masalalar
odatda quyidagi xususiyatlarga ega bo`ladi:
- xatolikli, birxilliksiz, to`liqmaslik va boshlang`ich ma’lumotlarning
qarama-qarshilikligi;
- xatoli, muammo haqidagi bilimlarning to`liqmasligi va qarama-
qarshilikligi;
- yechim fazosi o`lchamining kattaligi, ya’ni yechimni izlashda birma-bir
tekshirishning katta bo`lishi;
- ma’lumotlar va bilimlarning dinamik o`zgaruvchanligi.
Shuni ta’kidlash kerakki, formallashmagan masalalar katta va juda muhim
masalalar sinfini tashkil qiladi. Ko`pchilik mutaxassislar bu masalalarni EHM da
yechiladigan masalalar sinfi deb hisoblaydilar.
229. Yarim o‘tkazgichli mikro elektronikaning fizik asoslari.
Yarim o‘tkazgichlar va dielektriklar fizikasi hozirgi zamon fizikasining eng asosiy qismi bo‘lib, uning yutuqlari asosida asbobsozlik, radiotexnika va mikroelektronika sohalari rivojlanadi. Yarim o‘tkazgichlar elektr o‘tkazuvchanligi bo‘yicha metallar bilan dielektriklar oralig‘idagi moddalar guruhiga kiradi va T=0 da ularning valent zonasi elektronlar bilan band bo‘lib taqiqlangan zonasining kengligi katta emas (1eV). Atom elektron buluti bilan o‘ralgan yadrodan tashkil topgan.
Yarim o‘tkazgichlarga shunday materiallar kiradiki, ularning xona haroratidagi solishtirma elektr qarshiligi 10-5 dan 1010 om sm gacha bo‘ladi. (yarim o‘tkazgichli texnikada 1 sm3 hajmdagi materialning qarshiligini o‘lchash qabul qilingan). Yarim o‘tkazgichlar soni metall va dielektriklar sonidan ortiq, juda ko‘p hollarda kremniy, arsenid galliy, selen, germaniy, tellur va har xil oksidlar, sulfidlar va karbidlar kabi yarimo‘tkazgich materiallardan foydalaniladi.
Yarim o‘tkazgich materiallarining elektrofizik xususiyatlarini o‘rganish asosida yangi fizik asboblar yaratish imkoniyati tug‘iladi. Ayniqsa, qattiq jismlar fizikasining yarim o‘tkazgichlar fizikasi qismini o‘rganadigan materiallar asosida hozirgi zamon talablariga javob beradigan fizik asboblar va qurilmalar yaratiladi.
Elementar yarim o‘tkazgich bo‘lgan kremniy va germaniy elementlaridan, shuningdek murakkab strukturali yarim o‘tkazgichlar xususiyatlarini o‘rganish, ularning tashqi ta’sir ostida xususiyatlari o‘zgarishini kuzatish orqali ham kerakli xossalarga ega bo‘lgan asboblar yaratish imkoniyati tug‘iladi.

230. Yechimlar daraxtini qonun-qoidaga aylantirish.

Dasturlashda xotirani va vaqtni tejash nuqtai nazaridan funksiyalar yoki formulalarni (ifodalarni) grafik ko‘rinishda “tabiiy” ifodalash (massivlarda) bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlikka ega bo‘lmagan, lekin amallarni bajarishga maxsus yo‘naltirilgan ko‘rinishda ifodalash samaraliroq hisoblanadi. N o‘zgaruvchili Bul funksiyasi rostlik jadvalini n+1 balandlikdagi to‘liq binary daraxt ko‘rinishida ifodalash mumkin. Daraxt yaruslari (qavatlari) o‘zgaruvchilarga mos keladi, daraxt shoxlari esa o‘zgaruvlar qiymatlariga mos keladi. Chap shoxga – 0, o‘ng shoxga esa – 1 qiymat mos qo‘yiladi. Daraxt yaproqlari – oxirgi yarusda esa daraxt ildizidan shu yaproqgacha bo‘lgan yo‘lga mos kortejdagi funksiya qiymatlari mos qo‘yiladi. Bunday daraxt yechimlar daraxti yoki semantik daraxt deyiladi.
231. “Adobe Illustrator” grafik muharriri bilan ishlash.
Adobe Illustrator” grafik muharriri bilan ishlash.
Adobe Illustrator - bu kompyuter dasturidir deyarli har qanday turdagi ommaviy axborot vositalari va qurilmalar uchun vektorli chizishga va grafik elementlarning dizayniga bag'ishlangan, tahririyat dizayni, professional rasm chizish, veb-maket, mobil grafikalar, veb-interfeyslar yoki kinematografik dizaynlarda ham foydalanish mumkin.
Vektor yoki vektor chizmasi nimani anglatishini tushuntirish uchun murojaat qilmasdan matematikaga asoslangan tushuntirishlarsiz (bu uzoq va zerikarli bo'lar edi) keling, raqamli rasm va tasvirni manipulyatsiya qilish asoslari nima ekanligini tez va asosan tushuntirib beramiz.
Raqamli tasvir deb atashimiz mumkin bo'lgan ikkita turli xil turlari mavjud: vektorlashtirilgan tasvirlar va Bitmaplar (yoki Bitmap).
Adobe Illustrator CC 2019 - Raqamli grafika (bosib chiqarish) ning turli sohalarida ishlaydigan dizaynerlar uchun juda ko'p qulay va samarali dasturlar yaratilgan. Ulardan biri Adobe Illustrator vektorli grafikani o'zgartiruvchi muharriri. Uning yordamida siz har qanday multimedia tarkibini, masalan, bosma materiallar, interfaol dasturlar, Internet-loyihalar, mobil vositalarni ishlab chiqishingiz mumkin. Ushbu Adobe Illustrator dasturi Creative Cloud tizimida joylashganligini unutmang. Shunday qilib, uning foydalanuvchilari barcha yangilanishlarga, shuningdek dasturiy ta'minotning yangi versiyalariga ular chiqarilgandan so'ng darhol kirish huquqiga ega. Doim o'sib boradigan o'quv video to'plamidan foydalanib, siz o'z mahoratingizni oshirishingiz, shuningdek, yangi vositalarni o'rganishingiz mumkin. Behance kabi manba bilan integratsiya barcha foydalanuvchilarga loyihalar bilan almashish, professional dizaynerlar va boshqa mutaxassislardan, muharrirdan ma'lumotli fikrlarni olish imkonini beradi. Adobe Illustrator bepul yuklab oling Rus tilidagi versiyasi munosib tezlik bilan
Adobe Illustrator 2019 kalit boshqa ko'plab funktsiyalarni ham o'z ichiga oladi: etishmayotgan shriftlar ko'rsatilgan dialog oynasini optimallashtirish, sxemalardan foydalanishning keng imkoniyatlari, shu jumladan matn qismlari, terish uchun yangi funktsiyalar va boshqalar
232. “Adobe Phitoshop” grafik muharriri bilan ishlash.
Adobe Photoshop Windows muhitida ishlovchi Macintosh va IBM PC kompyuterlari uchun mo'ljallan-gan elektron ko'rinishdagi
fototasvirlarni tahrir qiluvchi dasturdir. Adobe Photoshop dasturi Adobe System, Inc kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan bo'lib, ishlatishdagi alohida qulayliklari bilan mashhur. Adobe Photoshop tasvir tahrir qiluvchisi yordamida fotosuratlar-ga qo'shimchalar kiritish, fotosuratdagi dog'larni o'chirish, eski rasmlarni qayta ishlash va tiklash, rasmlarga matn kiritish, qo'shimcha maxsus effektlar bilan boyitish, bir fotosuratdagi elementlarni ikkinchi fotosuratga olib o'tish, suratdagi ranglami o'zgartirish, almashtirish mumkin. Adobe Photoshop imkoniyatlari keng qamrovli bo'lib, u gazeta va jurnallarni turlituman rasmlar bilan boyitishda juda katta qulayliklr yaratadi. Adobe Photoshop, ayniqsa. jumalistlar, rassomlarga o'zlarining ijodiy imkoniyatlarini to'la amalga oshirishlarida yordam beradi. Juma-listika va bevosita matbuot yoki nashriyot sohasiga aloqador bo'lgan shaxslarning mazkur dastur bilan ishlashni bilishi ular uchunqo'shimcha imkoniyatlarni yaratib beradi. Adobe Photoshopjuda murakkab dasturdir. Foydalanuvchilar uning asosiy
imkoniyatlaridangina foydalanadilar, xolos. Adobe Photoshopdasturi quyidagicha
ishga tushiriladi: 1.Пуск — Программы — Photoshop buyrug'i orqali.
2.Программы bo'limida mavjud Adobe Photoshop uchun maxsus belgida «sichqoncha»ning chap tugmasi ikki marta bosiladi. Adobe Photoshop dasturidan chiqish uchun quyidagi usullarning biridan foydalanish mumkin:
AIt+F4 tugmalarini bosish. «Файл menyusining Выход buyrug'ini tanlash. -Ekranning yuqori qismi o'ng burchagida joylashgan x belgisini bosish yoki Закрыть buyrug'ini bajarish. Adobe Photoshop dasturi ishga tushirilgandan so'ng ekranda Adobe Photoshop tasvir tahrir qiluvchi darcha hosil bo'ladi.
Adobe Photoshop darchasining yuqori qismida sarlavha satri va Windowsra xos -lementlar joylashadi. Sarlavha satridan so'ng menyu satri joylashadi. vlenyudagi kerakli buyruqlarni tanlashingiz mumkin. FAYL (file) menyusi tarkibi Новый (Ctr+N) Открыть (Ctrl+O) Открыть как (Alt+Ctrl+O)
Сохранить (Ctrl+S) Сохранить как (Shift+Ctrl+S) viobePhotoshop dasturi menyusi 9 banddaniborat. Har bir menvu tarkibida ochiladigan menyu bandlari mavjud. Ularni ko'rish yordamida amalga oshiriladi. Quyida asosiy menyu va eng ko'p qo'llaniladigan buyruqlarning qisqacha tavsifi keltiriladi. Yangi fayl yaratish. Fayllarni diskdan o'qish. Bu buyruq yordamida diskda mavjud fayllar ochiladi. Faylni qanday ko'rinishda ochishni tanlash. Faylni xotiraga mavjud formatda joylashtirish. Сохранить копию (Alt+Ctrl+S) Вернуть Поместить Импорт Faylni xotiraga boshqa nom bilan yozish. Ushbu buyruq fayl nomi, formati va direktoriyasi kabi atributlarini o'zgartirish-da foydalaniladi. Tasvir nusxasini xotiraga joylash. Tasvirning dastlabki holatiga qaytish. Boshqa mustaqil fayl bilan birlashtirish. Экспорт Файл информация Установка страницы (Shift+Ctrl+P) Boshqa direktoriyada joylashgan faylni Adobe Photoshop dasturiga olib kirish. Tasvirni boshqa direktoriyaga jo'natish. Fayl haqidagi ma'lumotlarni kiritish. Tasvirni printer yordamida chop etishga tayyorlash, qog'oz shakli-ni tanlash. Печать (Ctrl+P) ПРАВКА (Edit) menyusi Предпочтения Настройка света Adobe online Выход (Ctrl+Q) Бент (Ctrl+Z) Резать (Ctrl+X) Копировать (Ctrl+C) Вставить (Ctrl+V) Вставить V (Shift+Ctrl+V) Очистить Залить штрих Трансформация (Ctrl+T) Трансформ Очистка Tasvirni prinlerga jo'natish. Adobe Photoshopdasturini kerakli tartibda sozlash. Tasvir ranglarini sozlash. Internet bilan bog'lanish. Adobe Photoshop dasturidan chiqish Tasvir ustida bajarilgan oxirgi amal-ni bekor qilish. Tasvirning ajratilgan qismini muvaqqat xotiraga olish.
Nusxa olish. Muvaqqat xotiradan kursor ko'rsatgan joyga qo'yish. Muvaqqat xotiradanbelgilangan joyga qo'yish. Tasvirda belgilangan maydonni tozalash, o'chirish. Bunda o'chirilgan maydon fon rangiga bo'yaladi. ВЫДЕЛИТЬ(8е1ес0 menyusi
Все (Ctrl+A) Tasvirni belgilash. Убрать выделение Tasvirning belgilangan qismini (Ctrl+D) muvaqqat xotiradan o'chirish. Выделить заново Qaytadan belgilash.Обратно Sift+Ctrl+I) So'nggi bajarilgan amalni qaytarish.
Световой рейд Tasvirdagi ranglar asosida
belgilash (Shift+Ctrl+D) maydonini aniqlash. Модефицировать Belgilash chizig'ini piksellarda kengaytirish. Увеличить Belgilash maydonini kengaytirish.
Преобразовывать Belgilangan maydon shaklini выделение o'zgartirish.
Сохранить Belgilangan maydon shaklini xotira- выделение ga joylashtirish.
ВИД (View) menyusi Новый вид Asosiy tasvirni yangi darchada ochish.
Увеличить Tasvirning ekrandagi ko'rinishini (Crtl++) kattalashtirish.
Tasvir yuzini asosiy rang bilan bo'yash. Tasvirda belgilangan maydonni shtrixlab ko'rsatish. Tasvir shaklini o'zgartirish.Tasvir shaklini turli ko'rinishlarda o'zgartirish. История darchasida tasvirda olib boril-gano'zgartirish amallarini butunlay o'chirish. Bu amal bajarilgandan so'ng o'zgartirishlarni ortga qaytarish mumkin emas. Вычисление Размер изображения Размер холста Обрезание Перевернуть холст Гистограмма
СЛОЙ (Layer) menyusi Новый Дубликат слова Удалить слой
Эффекты Группа с предыдущим (Ctrl+G) Разгруппировать (Shift+Ctrl+G)
Склеить все слои boyitish. Tasvirdagi ranglar kanallarini o'chirish.
Tasvir shaklini va o'lchamlarini o'zgartirish. Tasvir ramkasi o'lchamlarini o'zgartirish. Belgilangan maydondagi tasvirni kesib olish.
Xolstni soat strelkasi bo'ylab yoki soat strelkasiga qarshi 180°, 90° burish.
Tasvirdagi ranglar miqdori haqidagi ma'lumotlar darchasi.
Yangi qatlamni hosil qilish. Qatlam nusxasini hosil qilish.
Mavjud qatlamni muvaqqat xotiradan o'chirish.

233. “Dr.Web Curelt” antivirus vositasi va uning imkoniyatlari

Dr. Web Cureit - bu bepul, foydalanuvchilar uchun qulay va mustaqil antivirus va josuslarga qarshi dasturlar skaneri bo'lib, u kompyuteringizni viruslar, troyanlar, josuslik dasturlari, xakerlik dasturlari, reklama dasturlari, rootkitlar va boshqa zararli elementlar uchun tahlil qiladi. Sog'ayish yordam dasturi o'rnatishni talab qilmaydi va uni USB diskidan ishga tushirish mumkin. Zo'r aniqlash, zamonaviy tashqi ko'rinish, zamonaviy interfeys har yili dasturga ko'plab yangi foydalanuvchilarni jalb qiladi.
Zararlangan kompyuterni skanerlash kerakmi? Yoki siz to'liq ishonmaydigan kompyuterda ishlayapsizmi? Doctor Web Curate - bu vazifalar uchun maxsus ishlab chiqilgan dastur.
Bu bepul yordam dasturi zararlangan kompyuter yoki zararlangan fayllarni, ular josuslik dasturlari yoki viruslar bo'lishidan qat'i nazar, davolashga qodir.
Asosiy xususiyatlar Doktor Web Cureit
Doktor Web Curatening go'zalligi asosan uning soddaligidadir. Brauzer o'rnatishni talab qilmasa ham, u Doctor Web antivirusining to'liq versiyasidan kutgan ko'plab konfiguratsiya opsiyalari va keng qamrovli skanerlash imkoniyatlarini o'z ichiga oladi.
Dr Web Cureit ishonchli aniqlashni ta'minlaydigan ICSA tomonidan tasdiqlangan skanerlash mexanizmiga asoslangan. Dastur bajariladigan dastur sifatida taqdim etiladi, uni ishga tushirish uchun faqat ikki marta bosish kerak bo'ladi va ko'p hollarda bu yagona hayotiy yechimdir.
Axir, siz bilganingizdek, viruslar yoki josuslarga qarshi dasturlar ko'pincha yangi antivirus yoki shaxsiy kompyuterni himoya qilish dasturini o'rnatishni blokirovka qilishga harakat qiladi, shuning uchun bu haqiqatan ham katta afzallikdir.
Dr Web Cureit kompyuteringizda allaqachon o'rnatilgan antivirus echimlarining hech biriga zid kelmaydi. Yordamchi dasturning diqqatga sazovor tomoni shundaki, skaner juda xilma-xil tillarda mavjud, mukammal yordam fayli bilan birga keladi va skanerlash haqida ko'plab statistik ma'lumotlarni taqdim etadi.
Ishga tushgandan so'ng, Doctor Web Curate avtomatik ravishda operatsion tizimingiz tilini aniqlaydi va skaner interfeysini mos ravishda sozlaydi (agar mahalliy til qo'llab-quvvatlanmasa, ingliz tili kiritiladi).
3 ta mavjud ish rejimi
"Tezkor skanerlash"
"To'liq skanerlash"
va "Selective" - bilan qisqacha tavsif asosiy oynaning o'ng panelida.

234. “DrWeb” antivirus vositasi va uning imkoniyatlari, versiyalari.

Keng tarkatilgan antivirus dasturlaridan biri Doctor Web ( Dr. Web) hisoblanadi.
Qo’yida biz uni qanday ishlatish mumkinligini ko’rsatamiz. Albatta Doctor
Web har doim yangilanishida bo’ladi, chunki Yangi virus dasturlar paydo bo’ladi. Doctor Web da ishni boshlash uchun u joylashgan katalogdan Dr. Web. Exe dasturi kompyuterga yo’qlanadi. Bu dastur 32 bitli Windows turkumidagi amaliyot tizimlar uchun mo’ljallangan bo’lib, qisqacha Dr Web 32W deb ataladi. DrWeb32W Funksional jihatdan DOSning DrWeb antivirusga o’xshash. Lekin DrWeb ning 4.0 laxjasidan boshlab antivirus dastur ishlashining arxitekturasi va algoritmiga sezilarli o’zgartirishlar kiritilgan. Bu esa o’z navbatida yangi antiviruslar yaratilishiga asos bo’ldi. DrWeb 4.0 antivirusning asosiy yangiligi modul printsiplarining qo’llanilganidir, ya'ni viruslar bazasi alohida faylda tashkil etilagn bo’lib, u asosiy dastur ishga tushganidan so’ng qo’shimcha fayl sifatida yo’qlanadi. Natijada operativ xotira yetishmovchiligining oldi olinadi. DrWeb32 antivirus dasturida dastur biror muhitda ( masalan, Windows 95G`98G`NT) ishlaydigan qobiq dastur va muhitga bog’liq bo’lmagan yadrodan tashkil topadi. Dasturlarni bunday tashkil etish qo’yidagi afzalliklarga ega:
bitta virus bazasining faylidan Dos ning DrWeb dasturi uchun ham, Windows
95G`98G`NT, OSG`2, Novell Netware uchun ham foydalanish mumkin;
- dasturning yadrosini boshqa qobiq dasturlar va Amaliy dasturlarga ulash
mumkin; - qobiq dasturlar, yadrolar va virus bazalarini Internet tarmogi orqali avtomatik kengaytirish hamda yangilash imkonini beradi.
DrWeb32ning Yana boshqa yangiliklaridan biri uning test qilinadigan
ob'yektlarini ixtiyoriy diskdagi kataloglar ro’yxatidan ( hatto alohida fayllarni ham ) tanlash imkoniyatining mavjudligidir.
DrWeb32 antivirus dasturini ishga tushirganda ( Windows ning ish stolidan, PUSK tavsiyanomasining PROGRAMMA` bo’limidan, MS Office tavsiyanomasidan, PUSK tavsiyanomasining VO`POLNIT bo’limidan,…) monitor ekranida qo’yidagi DrWeb for Win32 dastur darchasida ochiladi
32 bitli operatsion tizimlar uchun: Windows Vista; Windows 7; Windows 8; Windows 8.1; Windows 10.
64 bitli operatsion tizimlar uchun: Windows Vista SP2 yoki undan keyingi versiyalari; Windows 7; Windows 8; Windows 8.1; Windows 10.
IMKONIYATLARI
Xavfsizlik devori sizning hisoblaringizni onlayn tekshirganda, Internet -banking orqali to'lovlarni amalga oshirishda xakerlarning tizimga kirishiga to'sqinlik qiladi, shuningdek, ma'lumotlarni o'g'irlashdan himoya qiladi. Proaktiv himoya sizning qurilmangizda ishlashga urinayotgan bank troyanlari va to'lov dasturlariga qarshi turadi. SpIDer Guard fayl monitori sizning tizimingizda keyloggerlarni ishga tushirilishini, hisob ma'lumotlari va parollarning o'g'irlanishini bloklaydi
235. “Elektron Ofis” majmuasining vazifalari va uning tarkibi.
Elektron ofishujjatlarni qayta ishlash va boshqaruv tizimlarida foydalanuvchilarning ishini avtomatlashtirish uchun moʻljallangan dasturiy-apparat kompleksidir.
Boshqaruv tuzilmalarida korxona, tashkilot yoki muassasalarda elektron ofis tashkil etiladi. Elektron ofisning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:Hujjatlar bilan muntazam ishlarni avtomatlashtirish; Elektron hujjat aylanishini tashkil etish. Elektron ofis tuzilmasi ma'lumotlarni qayta ishlash uchun odatiy ofis protseduralarini amalga oshirish uchun apparat va dasturiy ta'minotni o'z ichiga oladi: Elektron ofis tuzilmasi ma'lumotlarni qayta ishlash uchun odatiy ofis protseduralarini amalga oshirish uchun apparat va dasturiy ta'minotni o'z ichiga oladi:
Elektron ofis dasturiy ta'minot- bular boshqaruv jarayonida axborotni qayta ishlashning asosiy protseduralarini avtomatlashtirish imkonini beruvchi amaliy dasturlar paketlari.
Elektron ofis dasturlari rasmda ko'rsatilgan uch guruhga bo'lingan
Elektron ofis dasturiy ta'minot- bular boshqaruv jarayonida axborotni qayta ishlashning asosiy protseduralarini avtomatlashtirish imkonini beruvchi amaliy dasturlar paketlari.
Elektron ofis dasturlari rasmda ko'rsatilgan uch guruhga bo'lingan.

236. “Evfrat” arxivlash vositasi bilan ishlash. Evfrat" tizimi hujjat xavfsizligini boshqarishni tashkil etish bilan bog'liq bo'lgan vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish uchun hujjatlarni tartibga solish vositasidir. "Mijoz-server" qoplari ortida "Firat" texnologiyasi tashkilotning hujjat aylanishini buzmoqda.Tizim tadbirkorlik faoliyatini boshqarishni kompleks avtomatlashtirish, jumladan, hujjatlarni roʻyxatga olish, monitoring qilish, uzatish, qidirish va elektron arxivni yaratish, turli fayllardan oʻchirish uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. 1998-2000 yillar mobaynida yaratilgan va Cognitive Office dasturiy kompleksi tarkibiga kiruvchi arxivlash vositasi bo’lib, bir yo’la 50 mingtagacha hujjatlarning, rasmlarning, fotosuratlarning, INTERNET sahifalarining arxiv nusxalarini yaratishi hamda ularni boshqarishi mumkin. Shu paytgacha bu vositaning uy kompyuterlariga mo’ljallangan Evfrat SOHO hamda ofis kompyuterlariga mo’ljallangan Evfrat Client kabi versiyalari ishlab chiqarilgan.

Bu vositaning yana bir qulaylik tomoni – izlanayotgan arxivlarni 40 dan ortiq turli kalit so’zlari yordamida tezda izlab topib berishidir. Masalan, 10 000 ta arxiv hujjatlari ichidan keraklisini 4-5 soniya ichida topib bera oladi.

237. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari qanday tizimlardir (misollar keltiring)?

238. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari.
Avtomatlashtirilgan avtomatlashgan axborot tizimlaridagi axborotni saqlash, unga ishlov berish va qidirish uchun hamda kompyuterlarda axborotni to’plash, tayyorlash va uzatish, shuningdek axborotni istemolchiga chiqarib berish bilan bog’liq operatsiyalarni bajarish uchun ham foydalaniladi. Bu tizimlar keng funksional imkoniyatlarga ega va axborotni juda katta hajmlarini saqlash va ishlov berishga qodir. Bu yerda axborot eltuvchilar kompyuterning xotira qurilmalaridir.
Axborot tizimlari quyidagi ҳossalar bilan ҳarakterlanadi
Axborot tizimlari quyidagi ҳossalar bilan ҳarakterlanadi
Har qanday axborot tizimi,tizimni tashkil etishning umumiy prinspi asosida tahlil qilinadi va boshqariladi.
Axborot tizimi dinamik ko’rinishga e`ga bo’lib, rivojlanuvchi tizim hisoblanadi
Axborot tizimining maxsuloti ham axborot hisoblanadi
Axborot tizimini odam-kompyuter tizimi ko’rinishida tasavvur qilish lozim
Axborot tizimlarini hayotda qo'llab qanday natijalar olish mumkin
Matematik metod va intellektual tizimlarni qo'llab, boshqarishning optimal variantlarini olish.Tizimni avtomatlashtirish natijasida ishchilarning vazifalarini engillashtirish.Eng tog’ri axborotga ega bo'lish.Axborotlarni qog’ozda emas balki magnit yoki optik disklarda saqlash.Maҳsulot ishlab chiқarish sarf ҳarajatlarini kamaytirish.Foydalanuvchilar uchun qulayliklar yaratish.Axborot tizimlarida boshqaruv tuzilmasining o'rni.Axborot tizimi jamiyat va har bir tashkilot uchun quyidagilarni bajarishi lozim:Axborot tizimining tuzilmasi va uning qo'llanilish maqsadi, jamiyat va korxona oldida turgan vazifa bilan to'g'ri kelishi kerak. Masalan; tijorat firmasida – foydali biznes, davlat korxonasida ijtimoiy va siyosiy vazifalarni bajarishi kerak.Axborot tizimining tuzilmasi va uning qo'llanilish maqsadi, jamiyat va korxona oldida turgan vazifa bilan to'g'ri kelishi kerak. Masalan; tijorat firmasida – foydali biznes, davlat korxonasida ijtimoiy va siyosiy vazifalarni bajarishi kerak. Har qanday avtomatlashtirilgan axborot tizimlari (AAT) tashqi muhit qurshovida ishlaydi, u AAT uchun kiritiladigan axborot manbai va chiqadigan axborotning iste'molchisi hisoblanadi. Axborot oqimi AAT doirasida, tizimga kirishdan boshlab undan chiqishgacha ishlov berishning bir nechta bosqichidan o'tadi. Axborotga ishlov berishning eng yirik bosqichi axborotni to'plash, ro'yxatga olish va dastlabki ishlov berish, aloqa kanali bo'yicha manbadan kompyuterga uzatish, mashina eltuvchilariga o'tqazish, axborot fondlarini yaratish va saqlab turish, mashina ichida ishlov berish va chiqariladigan shaklga keltirish, aloqa kanali bo'yicha kompyuterdan foydalanuvchiga uzatish, foydalanuvchi qabul qilishi uchun yaroqli shaklga o'zgartirishdan iborat.
239. “Evfrat” elektron arxivlash vositasi va uning imkoniyatlari.
240. “Fine Reader” belgilarni optik tanish vositasi bilan ishlash. FineReader - fotosuratlardagi matnni skanerlashda belgilarni optik aniqlashdan foydalanadigan eng ilg'or dastur. Dastur ko'plab tillarni qo'llab-quvvatlaydi va fotosuratni skanerlashi va hatto o'qish qiyin bo'lgan matnni matn formatiga tarjima qilish imkoniyatiga ega bo'ladi, uni keyinchalik tuzatish va matn hujjatida saqlash imkoniyati mavjud. Dastur tan olingan bir yuz yetti o'n to'qqiz tilni qo'llab-quvvatlaydi, hujjatlaringizni Excel / Word / Outlook va PowerPoint-ga eksport qiling, ularni HTML, PDF va LIT formatida kompyuteringizda saqlang. Dastur pullik, lekin biz uni faollashtirish kaliti bilan joylashtiramiz, chunki bu pullik mahsulotga hamma ham qodir emas. Dastur ham uy, ham ofis uchun mos keladi.
241. Avtomatlashtirilgan loyihalash vositalari.
Loyiha smeta hujjatlari tarkibi loyihalashtirilayotgan ob`ektning murakkabligi va loyihalash bosqichiga bog`liq bo`ladi. Odatda, ob`ektlar ikki bosqichda loyihalanadi: birinchi navbatda loyiha ishlab chiqiladi, so`ngra ishchi hujjatlar ishlatiladi. Texnik jixatidan murakkab bo`lmagan ob`ektlar uchun yoki namunaviy loyiha yechimlarini qo`llashda loyihalash ishlari bitta bosqichda – ishchi loyiha shaklida olib borilishi mumkin. Hisoblash texnikasini qo`llash asosida bajariladigan texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarini loyihalashda yoki yangi va murakkab texnologiyaga ega bo`lgan ishlab chiqarish ob`ektlari uchun ko`rsatilgan bosqichlardan tasqari qurilmalarning tavsiflarini avtomatlashtirish ob`ekti sifatida tekshirish, ob`eklarini boshqarish mezonlari va qonunlarini aniqlash masalalari va boshqalarni ilmiy – tekshirish ishlarida yoritib beriladi.
Texnikaviy vositalar (TV) va umumtizimiy dasturaviy ta’minot (DT) ALTning instrumental bazasini tashkil qiladi. Ular fizikaviy muhitni hosil qiladi; bu muhitda ALTning boshqa turdagi ta’minotlari (matematik, lingvistik, informatsion va h.k.) realizatsiya qilinadi. Muhandis ushbu muhit bilan o‘zaro muloqotda bo‘lib va loyihalashning turli masalalarini yechib, texnikaviy ob’yektlarni avtomatlashtirilgan loyihalashni amalga oshiradi. Loyihalash jarayonida texnikaviy vositalar va umumdasturaviy ta’minot informatsion qayta shakllantirish va uni masofada va vaqtda uzatishni ta’minlash bo‘yicha turli, lekin o‘zaro bog‘liq funktsiyalarni bajaradi.
Texnikaviy vositalar ALTda quyidagi masalalarni yechadi:
- loyihalash ob’yekti bayonining birlamchi ma’lumotlarini kiritadi;
- kiritilgan informatsiyani nazorat qilish va muharrirlash maqsadida uni aks ettiradi;
- informatsiyani qayta shakllantiradi (ma’lumotlar taqdim qilinishini shaklini o‘zgartirish, qayta kodirovka qilish, translyatsiya qilish, arifmetik va mantiqiy operatsiyalarni bajarish, ma’lumotlar strukturasini o‘zgartirish va sh.k.);
- turli informatsiyalarni saqlaydi;
- yechimning natijaviy va oraliq natijalarini aks ettiradi;
- masalani yechish jarayonida loyihalovchining tizim bilan operativ muloqotini ta’minlaydi.
242. Elektron jadvallar, ularning imkoniyatlari va asosiy xususiyatlari.
243. Elektron jadvalrlar va ularning turlari, vazifalari.
Elektron jadvallar hayotning har xil sohasida uchraydigan hisoblash va iqtisodiy masalalarni echishda, jumladan, berilganlarni tez o’zgartirib turuvchi masalalarni tezkorravishda ishlab chiqishda, masalan, bank hujjatlari bilan ishlashda kabi keng ko’lamli masalalarni echishda qo’llaniladigan o’ta quvatli vosita hisoblanadi. Hisoblash elektron jadvalining dastlabki dasturi 1979 yili Vikicalk (Vikiblencalculatork – ko’rinib turuvchi kalkulyator) nomi bilan Software Artk firmasida yaratilgan. Bu dastur Apple II kompyuteri uchun ishlab chiqilgan va ko’p jihatdan uning bozorda ommabopligi aniqlangan. 1981 yil IBM PC kompyuteri paydo bo’lishi bilan bu tipdagi kompyuterlar uchun elektron jadvallar ishlab chiqila boshlandi. Vikicalk va Kupercalk dasturlarining yangi ko’rinishlari paydo bo’ldi, shu bilan birga Microsoft – Multiplan firmasining birinchi amaliy dasturi paydo bo’ldi va u elektron jadvallar yangi avlodining erkin yulduziga aylandi. Hisoblashlar natijalarini ko’rgazmaliroq tasvirlash uchun joylashtirilgan grafik rejimlarning paydo bo’lishi bu elektron jadval rivojlanishining navbatdagi qadami bo’ldi. 1983 yil LOTUS firmasining 1-2-3 paketlari chiqib, kutilgandan ham ziyodroq muvaffaqiyatga erishdi.
Kalkulatorni ishlatib ko’rgan har bir foydalanuvchi hisob kitob natijalarini saqlab qo’yish, oraliq hisob kitoblarni kerakli vaqtda olish yoki boshlang’ich ma’lumotlarn o’zgartirishda hisob kitobni qayta bajarish zarurligi kabi muammolarga duch keladi. Bir o’quvchining o’zlashtirish darajasi reytingini hisoblash uchun barcha fanlardan olingan ballari jamlanib 100ga ko’paytiriladi, keyin fanlardan olishi mumkin bo,lgan maksimal balga bo‘linadi. Bunday olib qaraganda bu ish oddiy ko’rinadi lekin shu oddiy arifmetik amallarni 10 ta yoki 50ta yoki 500ta o’quvchi uchun bajarilishi kerak bo’lsachi . Bu ishlarni kalkulyatorda bajarish juda ko’p vaqt va mehnat talab qiladi. Ikkinchi tomondan MS WORD dasturida ishlaganingiadsa ko“rdingizki ma’lumotlarni jadval korinishida tasvirlash tahlil qilishni ancha osonlashtiradi.Elektron jadvalning vazifalari ma’lumoylarni jadval ko’rinishida tasvirlash va qayta ishlash bo’lib birlamchi vazifasi hisob kitoblarni avtomatlashtirishdir.Birinchi electron jadval dasturi VISI Cale nomi bilan Den Briklin va Bob FRENKSton tomonidan 1979 yilda ishlab chiqilgan. Undan keyin kompyuterlarning turlari va vazifasiga qarab Super cale, Multiplan, Framework Ishlab chiqarilgan. Dastlabki naqli 1994 yilda Microsoft kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan va takomillashtirib borilmoqda .Excelda menyular satri Word matn Protsessoridagi menyular satridan farqlanadi.Masalan, Word matn protsessorida Tablitsa menyusi o’rnida Excelda Danniye menyusi bor biror nusha o’chirilgach Pravka menyusi nusxani Word dasturidagidan farqli har xil xususiyatlari bilan joylashtirish imkonini beradi.
244. “Kasperskiy” antivirus vositasi va uning imkoniyatlari.
Antivirus Kaspersky bepul- Kasperskiy antivirusining 365 kunlik bepul versiyasi. Boy koristuvachivlarning qo'llab-quvvatlashi muvaffaqiyatli bo'ldi, ular Kasperskiy antivirusini 1 daryo uchun bepul olishni xohlashdi! Kaspersky Free antivirus Kaspersky 365 o'rniga keladi. shkidlivih dasturlari o'sha saytlar. Ma'lumotlar bazasini avtomatik yangilash.Antivirus Kaspersky bepul qobiliyati
• Fayl antivirus. Ochilgan, saqlangan va ishga tushirilgan barcha fayllarni tekshirish.
• Post antivirus. Kiruvchi va chiquvchi pochta xabarlarini qayta tekshirish.
• Veb antivirus. Infektsiyalangan saytlarda skriptlarni bloklash, barcha Internet-trafikni nazorat qilish va xavfli saytlarga kirishni bloklash.
IM-Antivirus. Bezpeka roboti mittevih xotirasini kuchaytirish uchun dasturlarga ega. Kaspersky antivirus bepul yuklab olish bepul versiya 365 kun davomida. Zavantazhenniadagi Posilannya Kasperskiyning rasmiy veb-saytiga olib keldi. Bizning saytimiz barcha dasturiy ta'minot yangilanishlarini tekshiradi, shunda siz Kaspersky Free antivirusining so'nggi versiyasiga ega bo'lasiz.
Antivirusni bepul yuklab olish vaqti kelganida, Kasperskiy antivirusining bepul versiyasini sinab ko'ring va SMS-ni ro'yxatdan o'tkazmasdan bepul yuklab oling. 365 kun davomida Kasperskiy laboratoriyasi uyni ta'mirlash uchun bepul asosiy xavfsizlikni ta'minlaydi, shu jumladan eng mashhur vositalar. Varto-ning asosiy vositalari orasida u shunday degan ma'noni anglatadi: fishing uchun veb-mudofaa virus tahdidlari shkídlivyh saytlari, pochta filtri, inhídnyh va vhídnyh mittvih IM yarashuvini nazorat qilish, fayllarni povna, shvidka yoki vibirkova qayta tekshirish, karantindagi shubhali ob'ektlarni blokirovka qilish, onlayn real vaqtda ma'yus texnologiyalarga ulanish, avtomatik yangilash yadrolari va virus asoslari. Roʻyxatdan oʻtish va elektron pochta va parolni kiritib faollashtirish tavsiya etiladi, MyKaspersky akkauntiga ega boʻlganlar esa 365 kun (1 rec) davomida shu tarzda tizimga kirib, faollashtirish kodini olishlari kifoya.

245. Axborot tizimlari qo’llanilish sohalari.

Axborot tizimining strukturasi va qо‘llanilish sohalari
1.Tizim elementlari - ma’lum funksional vazifalarni belgilaydigan qism tizimlari. Murakkab tizim elementlari oddiy, sodda qism tizimlarining о‘zaro bog‘langanidan tashqil topgan.2.Tizimning tashkil etilishi -tizim elementlarning о‘zaro bog‘langan holdagi harakati.3.Tizim strukturasi - asosiy tizim xususiyatini belgilaydigan elementlarini о‘zaro harakatidagi tarkibi va tartibi.4.Tizim arxitekturasi - foydalanuvchi uchun muxim bо‘lgan tizim xususiyatlarining majmui.Axborot tizimining apparat va dasturiy qismi:
- axborotlarni kiritish tizimi: klaviatura, sichqoncha, skaner va axborot tashuvchi vositalar;
- axborotlarga ishlov berish tizimi: protsessor, xotira va axborotlarni qayta ishlash vositalari;- axborotlarni chiqarish tizimi: monitor, videoproyektor, printer va plotterlar:- teskari aloqa tizimi: ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish vositalari.ATning tashkil etuvchilari.Axborot tizimlari tarkibiy tuzilma deb nomlanuvchi qismlar majmuidan iborat bо‘ladi.Tarkibiy tuzilma - bu tizimning qismiy birligi hisoblanib, biron bir belgisi asosida ajratilgan bо‘ladi. Axborot tizimining umumiy kо‘rinishini qо‘llanilish sohasi bо‘yicha mustaqil hisoblangan tarkibiy tuzilmalar majmui sifatida tasvirlash mumkin. Bu о‘z navbatida tarkibiy klasifikatsiyalanishning alomatlari, tarkibiy tuzilmalar esa ta’minlovchilar deb nomlanadi. Shu tariqa istalgan axborot tizimini ta’minlovchi tarkibiy tuzilmalar majmui sifatida tasvirlash etish mumkin.Axborot tizimining tarkibiy tuzilmalar majmui sifatidagi tuzilishi.Ta’minlovchi tarkibiy tuzilmalar qatoriga axborot, texnik, dasturiy, matematik, tashkiliy, huquqiy va hokazo turdagi ta’minotlar kiradi.Axborot ta’minlovchi tarkibiy tuzilmaning vazifasi boshqarish yechimlarini qabul qilish uchun kerak bо‘ladigan aniq va ishonchli ma’lumotlarni о‘z vaqtida yetkazib berish hisoblanadi.Axborot ta’minot yagona shalkga keltirilgan hujjatlarshitirish tizimlari, korxona doirasida aylanadigan informatsion oqimlar sxemalari hamda ma’lumotlar bazasini shalklantirish metodologiyalari majmuidan iboratdir.Yagona shalkga keltirilgan hujjatlarshitirish tizimlari hukumat, respublika, xо‘jalik tarmoqlari va regionlar miqyosida ishlab chiqiladi.
Asosiy masala - bu ijtimoiy ishlab chiqarishning barcha tarmoqlari kо‘rsatkichlarning solishtirilishi mumkinligini ta’minlashdir. Shu maqsadda umumlashgan hujjatlashtirish tizimlariga qо‘yiladigan talablar standartlari ishlab chiqilgan.
Axborot oqimlar sxemasi axborotlarninig aylanish marshrutlari, ularning hajmi, axborot paydo bо‘lgan joy hamda uning natijaviy ishlatilish joyini tasvirlaydi.
Axborot oqimlar sxemasi quyidagilarni ta’minlaydi:
- takroriy va ishlatilmaydigan axborotlarni ajratish;
- klasifikatsiyalash hamda axborotni ratsional tarzda namoyish etish.
Ma’lumotlar bazasini shalklantirish metodologiyasi 2 ta qadamdan iborat:
- ish faoliyatining spesifikatsiyasini aniqlash maqsadida firmaning bо‘linmalarini о‘rganib chiqish;
- birinchi qadamda ishlab о‘rganib chiqish ish faoliyati sohasi uchun konseptual modellar ishlab chiqish.
Informatsion tizimni yaratish uchun:
- butun tashkilot vazifalari, maqsadlari va masalalarini aniq tushunish;

246. “Kasperskiy” antivirusi bilan ishlash.

Antivirus Kaspersky bepul qobiliyati
• Fayl antivirus. Ochilgan, saqlangan va ishga tushirilgan barcha fayllarni tekshirish.
• Post antivirus. Kiruvchi va chiquvchi pochta xabarlarini qayta tekshirish.
• Veb antivirus. Infektsiyalangan saytlarda skriptlarni bloklash, barcha Internet-trafikni nazorat qilish va xavfli saytlarga kirishni bloklash.
• IM-Antivirus. Bezpeka roboti mittevih xotirasini kuchaytirish uchun dasturlarga ega.Kasperskiy antivirusini bepul yuklab oling
Kaspersky antivirus bepul yuklab olish bepul versiya 365 kun davomida. Zavantazhenniadagi Posilannya Kasperskiyning rasmiy veb-saytiga olib keldi. Bizning saytimiz barcha dasturiy ta'minot yangilanishlarini tekshiradi, shunda siz Kaspersky Free antivirusining so'nggi versiyasiga ega bo'lasiz.
Antivirusni bepul yuklab olish vaqti kelganida, Kasperskiy antivirusining bepul versiyasini sinab ko'ring va SMS-ni ro'yxatdan o'tkazmasdan bepul yuklab oling. 365 kun davomida Kasperskiy laboratoriyasi uyni ta'mirlash uchun bepul asosiy xavfsizlikni ta'minlaydi, shu jumladan eng mashhur vositalar. Varto-ning asosiy vositalari orasida u shunday degan ma'noni anglatadi: fishing uchun veb-mudofaa virus tahdidlari shkídlivyh saytlari, pochta filtri, inhídnyh va vhídnyh mittvih IM yarashuvini nazorat qilish, fayllarni povna, shvidka yoki vibirkova qayta tekshirish, karantindagi shubhali ob'ektlarni blokirovka qilish, onlayn real vaqtda ma'yus texnologiyalarga ulanish, avtomatik yangilash yadrolari va virus asoslari. Roʻyxatdan oʻtish va elektron pochta va parolni kiritib faollashtirish tavsiya etiladi, MyKaspersky akkauntiga ega boʻlganlar esa 365 kun (1 rec) davomida shu tarzda tizimga kirib, faollashtirish kodini olishlari kifoya.

247. Axborot tizimlaridagi informasiyalar, ularning turlari, xossalari.

«Axborot» so`zi kutilayotgan yoki bo`lib o`tgan voqеa, xodisalar to`g`risidagi ma'lumotlarni bildiradi.
Kundalik turmushda har bir mutaxassis turli xil axborotlar bilan ish yuritadi. Axborot tushunchasi bir qancha fanlarda turlicha izohlangan. Masalan: falsafada axborot inson ongiga ta'sir etib, ob'еktiv rеallikni aks ettiruvchi va harakatlantiruvchi katеgoriya sifatida ishlatiladi.
Kibеrnеtika, informatika fanida axborot voqеa - xodisa to`g`risidagi bilimlarni oshirish yoki noaniqlikni kamaytirish mеzoni sifatida qo`llaniladi.
Kompyutеrlarni ishlatish faoliyatida esa axborotdan boshqarish funksiyalarini amalga oshiruvchi ob'еkt sifatida foydalaniladi. Axborot tushunchasi ma'lumot tushunchasi bilan uzviy bog`langan, lеkin har qanday ma'lumot axborot bo`lavеrmaydi. Masalan: olma dеsak, bir nеcha xil ma'noni tushunish mumkin: qizil olma dеganda, mеvaning ma'lum bir rangi tushuniladi, dеmak barcha ma'lumotlar axborotga aylanishi uchun voqеa - xodisa to`g`risidagi butun xususiyatlarni ifodalashi lozim.
Hozirgi kunda barcha axborotlarni nisbiy holda quyidagi turlarga ajratish mumkin:tеxnik axborot;
agrobiologik axborot;siyosiy axborot;xuquqiy axborot;iqtisodiy axborot va boshqalar.Axborotning turlari o`zaro bog`liq bo`lib, bir-birini to`ldirib boradi. Bu axborotlar ichida iqtisodiy axborot asosiy hisoblanib, ular xajmining 80% ni tashkil qiladi.
Barcha axborotlar quyidagi xususiyatlarga ega:Uzluksiz xosil bo`lishi.
Harf raqamlarda ifodalanishi.Diskrеt haraktеrdaligi.
248. “Lingvo” elektron lug’ati bilan ishlash.
Ular eng boy leksik baza va qulay va sifatli tarjima qilish uchun ko'plab funktsiyalari bilan ajralib turadi. ABBYY Lingvo bilan butun dunyo bo'ylab millionlab foydalanuvchilar bunga ishonch hosil qilishdi professional tarjima bir necha soniya ichida so'zlar va iboralar - bu haqiqat. ABBYY Lingvo x6 ning yangi versiyasi tilni to'liq va dinamik o'rganish, ish va dam olish uchun ilg'or, jumladan interaktiv imkoniyatlarni o'zida mujassam etgan. ABBYY Lingvo x6 Home va Professional nashrlarida mavjud. Uy versiyasi umumiy, ta'lim, grammatika, tushuntirish lug'atlari va so'zlashuv kitoblarini birlashtiradi. Professional versiya esa Home versiyasining barcha lug'atlarini, shuningdek, eng ommabop sohalarni - iqtisodiyot, tibbiyot, huquq, elektronika, bank ishi, sport va boshqalarni o'z ichiga olgan tematik lug'atlarni o'z ichiga oladi.Dasturning portativ versiyasi. O'rnatish shart emas!!! Olinadigan media bilan ishlaydi.Talablardan tashqari talablar yuqorida sanab o'tilgan, portativ qurilma uchun sizga sezilarli darajada kamroq resurslar kerak bo'ladi.Ishga tushirish/oʻchirish:Ishga tushirish: Lingvo faylini oching. Siz uni administrator huquqlarisiz ishga tushirishingiz mumkin. (oldingi o'rnatishlar bo'lsa - Administratordan)O'chirish: umumiy jildni dastur bilan o'chirib tashlang.ABBYY Lingvo X6 xususiyatlari:19 tildan va orqaga tarjima.
Ingliz, nemis, frantsuz, ispan, italyan, portugal, yunon, fin, xitoy, lotin, turk, ukrain, qozoq, tatar, polyak, venger, daniya va norveg tillaridan rus tiliga va aksincha tarjima qilish; ingliz, polyak, rus tillaridan ukrain tiliga va aksincha.Qulay, tezkor interfeys.Yangi engil ABBYY Lingvo interfeysi tufayli tarjimani qidirish vaqtini tejang. Lug'at kartasida qidiruv paneli mavjud, shuning uchun boshqa so'zning tarjimasini bilish uchun asosiy oynaga qaytishingiz shart emas. Qidiruv qatorining o'zi mashhur qidiruv tizimlariga o'xshashlik bilan amalga oshiriladi: so'zni kiritganingizda, avtomatik to'ldirish ishga tushadi va agar qidiruv so'zi noto'g'ri kiritilgan bo'lsa, qatorda almashtirish variantlari paydo bo'ladi.Foydalanish misollari bilan yuqori sifatli lug'atlar.19 til uchun so'zning tarjimasini, uning sinonimlari va antonimlarini, idiomalar va iboralarning ma'nolarini bilib oling, shuningdek, batafsil lug'atlarda so'zlardan foydalanish misollari orasidan eng mos tarjima variantini tanlang. umumiy lug'at, frazeologik lug'atlar, jargon lug'atlar va so'zlashuv kitoblari. So'zlardan foydalanish va ularni qidirishning ko'plab misollari ham chet tilida o'z fikringizni to'g'ri ifodalashga, yozishmalar yozishda, maqolalar va boshqa matnlarni yozishda ushbu kontekstda tegishli so'z yoki iborani qo'llashga yordam beradi. Shuningdek, ixtisoslashtirilgan lug'atlar bunga yordam beradi, masalan, "Kontekstdagi so'z. Rus tilida so'zlashuvchi mualliflar uchun ruscha-inglizcha lug'at-ma'lumotnoma Inglizcha matnlar". Lug'at yozuvlari, tarjimalar, misollar va sharhlar sarlavhalari bo'yicha qidirish vizual shaklda sizni qiziqtirgan so'z haqida maksimal ma'lumot olishga yordam beradi. Dasturda ingliz tilining Oksford lug'ati ingliz tilining batafsil tushuntirish lug'ati va haqiqiy ingliz lug'ati bilan Collins Cobuild ta'lim lug'ati mavjud.
249. Elektron pochta vositalari va ular bilan ishlash uslublari.
250. Elektron pochta vositalari, ularning vazifalari va turlari
Elektron pochta (e-mail) — maʼlumotlarni uzatish tarmogʻi orqali axborotlarni bir foydalanuvchi elektron qutisidan boshqasinikiga joʻnatish, qabul qilish va maʼlum vaqtgacha saqlanishini taʼminlovchi dasturiytexnik vositalar toʻplami. E-Mail axborotlarni tarmoqning bir punktidan boshqasiga tezkor uzatishni taʼminlaydi. E-Mailda maxsus shlyuzlar orqali har xil elektron axborot tizimlari vositasida axborotlar dunyoning istalgan burchagiga uzatiladi. E-Maildan uzluksiz ravishda yoki maʼlum vaqt (seans)larda foydalanish mumkin. E-Mail 20-asrning 60-yillarida "katta" hisoblash mashinalarida "koʻp foydalanuvchilar tartibi" dasturining ishlatilishidan boshlangan. 1989-yilda birinchi marta tijorat pochta xizmatlari bilan internet oʻrtasida aloqa oʻrnatildi.
Oʻzbekiston hududida E-Mail xizmati 1990—91 yillarda maʼlumot uzatish tarmogʻi operatorlari tomonidan taqsim etila boshlandi. 1997-yilda Toshkent pochtamti korxonasida "Ke1sot" tarmogʻi orqali E-Mail xizmatlari punkti ishga tushirildi. Hozir Oʻzbekistonda fuqarolar, korxonalar, xonadonlar internet tizimiga ulangan kompyuterlar va "Internet kafe"lar orqali E-Maildan foydalanadilar. Internetga chiqish imkoniyati boʻlmagan mijozlar uchun "Oʻzbekiston pochtasi" aksiyadorlik tarmogʻi orqali E-Mail va gibrid pochta (pochtani qabul qilish, ishlov berish va yetkazish jarayonida E-Mail va anʼanaviy pochta resurslari ishlatiladi) xizmatlarini yoʻlga qoʻyish ishlari olib borilmoqda. Gibrid pochta orqali korxona, tashkilotlar va oʻquv muassasalaridan olingan axborot, xabar, reklama, taklifnoma, chaqiruv qogʻozlari va boshqalar pochta xodimlari tomonidan oluvchilarning manzillariga yetkazilib beriladi.
Elektron pochta (inglizcha: E-mail yoki email, electronic maildan qisqartma) — kompyuter tarmoqlarida informatsiyani uzatish usullaridan biri. FidoNet tarmogʻida elektron pochtaning analogi Netmail deb ataladi.
Elektron pochtaning asosiy hususiyatlaridan biri u toʻgʻridan toʻgʻri pochtani oluvchiga emas, balkim oraliq boʻgʻin orqali yuboradi. Bu oraliq boʻgʻinnig nomi - pochta yashigi bo'lib, u serverda joydir, habarlar odatda usha erda saqlanadi va odatda unga faqat parol bilan yoʻl qoʻyiladi.
Pochta serverlariga pochta bilan ishlovchi programmalar orqali yoki veb interfeys orqali kirish mumkin.
Elektron pochtani yuboruvchidan qabul qilib olishigacha qadamma-qadam yoʻli (relay serversiz): Xat yaratilishi;
Pochta bilan ishlovchi programma yuboruvchining SMTP-serveri bilan bogʻlanishi;
SMTP-serverga informatsiya kimga mo'ljallanganligi va yuboruchisi kimligini uzatish;
SMTP-server bilan xatining kim va kimga yuborilayaotganligi toʻgʻri ekanligini tekshirish;
Yuborilayotgan xatni navbatga qoʻyish;
Pochta serverlari haqida DNS-soʻrov qabul qiluvchining domeni (MX-yozuvi) uchun;
Yuboruvchining SMTP-serveri qabul qiluvhining pochta serverlari bilan ulanishinig urunishlari, agar urunishlar muvaffaqiyatsiz boʻlsa, urunishlar qaytarilsdi;
Muvaffaqiyat li urunishda xatni uzatish, agarda muvaffaqiyatsiz boʻlsa xatni boshqatdan uzatib koʻrishga navbatga qoʻyish;
Qabul qiluvchining domeni bilan SMTP-server orqali qabul qilishi;
Xatni spamga oʻhshashligini rekshirish;
POP3, IMAP yoki boshqa protokollar bilan ishlovchi xatrarni saqlovchi modulga uzatish;
Qabul qilib oluvchi POP3 yoki IMAPserver bilan bogʻlanib, autentifikatsiyadan oʻtib qabul qilish.
251. Axborot tizimlaridagi informasiyalarni saqlash va himoya qilish.
252. “Microsoft Access” vositasi bilan ishlash.
MS Access ning ish oynasi haqida ma’lumot.
Bu dastur MS Office lardan biri bo’lib, uning yuklanishi ilgari tanishilgan usullar kabi bajariladi. Access dasturida tez-tez uchraydigan tushunchalarning har biriga alohida to’xtalib o’tamiz.
Oynaning birinchi sarlavha satrida amaliy dasturning nomi Microsoft Access deb yozilgan, 2-satrida esa quyidagi:
Файл, Правка, Вид, Вставка, Сервис, Окно, Справкаmenyu satrlari joylashgan.
Uchunchi (to’rtinchi,...) satrlarda asboblar paneli (ko’p hollarda «Вид» menyusining Standart paneli) piktogrammalari joylashgan.
Asboblar panelining tagidagi qism ishchi maydon hisoblanadi. Ishchi maydonda 1-rasmdagi muloqat oynasi hosil bo’ladi. Bu oyna yordamida biz yangi MB ni (Новая база данных ...) tashkil qilishimiz yoki mavjud MB (На моем компьютере ...) ni ochib ular ustida ishlashimiz mumkin.
MS Access oynasi asosan 7 ta ob’ektdan iborat (2-rasm):
1.«Таблицы» (Jadval)—MB ning asosiy ob’ekti. Unda ma’lumotlar saqlanadi.
2.«Запросы» (So’rov)—bu ob’ekt ma’lumotlarga ishlov berish, jumladan, ularni saralash, ajratish, birlashtirish, o’zgartirish kabi vazifalarni bajarishga muljallangan.
3.«Формы» (ko’rinish)—bu ob’ekt ma’lumotlarni tartibli ravishda oson kiritish yoki kiritilganlarni ko’rib chiqish imkonini beradi. Shakl to’zilishi bir qancha matn¬li maydonlar, tugmalardan iborat bo’lishi mumkin. Demak, ko’rinish (forma)–ekran ob’ekti bo’lib, elektron blank tarzida ifodalanib, unda ma’lumotlar kiritiladigan maydon mavjud va shu maydonlarga kerakli ma’lumotlar joylashtiriladi va jadval shu tariqa hosil qilinadi.
4.«Отчет» (Hisobot)—bu ob’ekt yordamida saralangan ma’lumotlar qulay va ko’rgazmali ravishda qog’ozga chop etiladi.
5.«Макросы» (Makros)—makrobuyruqlardan iborat ob’ekt. Murakkab va tez-tez murojaat qilinadigan amallarni bitta makrosga guruhlab, unga ajratilgan tugmacha belgilanadi va ana shu amallarni bajarish o’rniga ushbu tugmacha bosiladi. Bunda amallar bajarish tezligi oshadi.
6.«Модули» (Modul)—Microsoft Access dasturining imkoniyatini oshirish maqsadida ichki Visual Basic tilida yozilgan dasturlarni o’z ichiga oluvchi va nostandart operatsiyalarni foydalanuvchi tomonidan bajarilishiga imkon yaratadi.
Bundan tashqari,
7.«Страницы» (Sahifalar) nomli alohida ob’ekt ham mavjud. Bu ob’ekt HTML kodida bajarilgan, Web — sahifada joylashtiriladigan va tarmoq orqali mijozga uzatiladigan alohida ob’ektdir.
253. Axborot tizimlari va ularning turlari.
Axborot tizimi tushunchasini kiritishdan oldin tizim (sistema) deganda nimani tushunishimizni aniqlab olaylik. Тizim (sistema) deganda, yagona maqsad yo`lida bir vaqtning o`zida ham yaxlit, ham o`zaro bog`langan tarzda faoliyat ko`rsatuvchi elementlar (ob`ektlar) majmuasi tushuniladi. Demak, xar qanday tizim biror-bir aniq maqsad yo`lida xizmat qiladi. Masalan, sizga ma`lum bo`lgan shaxar telefon tarmoqlari tizimi, insondagi yurak qon-tomir tizimi, asab tizimi va boshqalar sun`iy yaratilgan va tabiiy tizimlarga misol bo`la oladi. Ularning xar biri tizimga ko`yiladigan barcha shartlarga javob beradi, ya`ni, xar biri o`ziga xos yagona maqsad yo`lida faoliyat ko`rsatadi va tizimni tashkil etuvchi elementlardan iborat.Informatikada «tizim» tushunchasi ko`proq texnik vositalar, asosan, kompyuterlar va murakkab ob`ektlarni boshqarishga nisbatan ishlatiladi. «Тizim» tushunchasiga «axborot» suzining qo`shilishi uning belgilangan funksiyasini va yaratilish maqsadini aniq aks ettiradi.Axborot tizimi — belgilangan maqsadga erishish yo`lida axborotni yig`ish, saqlash, qayta ishlash va uzatish uchun qo`llaniladigan usullar, vositalar va shaxslarning o`zaro bog`langan majmuasidir.Axborot tizimlari jamiyat paydo bo`lgan paytdan boshlab mavjud bo`lgan, chunki rivojlanishining turli bosqichida jamiyat o`z boshqaruvi uchun tizimlashtirilgan, oldindan tayyorlangan axborotni talab etgan. Bu, ayniqsa, ishlab chikarish jarayonlari — moddiy va nomoddiy ne`matlarni ishlab chiqarish bilan bog`lik jarayonlarga tegishlidir. Chunki ular jamiyat rivoji uchun hayotiy muhim ahamiyatga ega. Aynan ishlab chiqarish jarayonlari tezkor takomillashadi. Ularning rivojlanib borishi bilan boshqarish ham murakkablashadiki, o`z navbatida, u axborot tizimlarini takomillashtirish va rivojlantirishni rag`batlantiradi. Shu sababli, avvalo, boshqaruv tizimi nima ekanligini bilib olaylik.Kibernetik yondashuvga muvofik boshqaruv tizimi boshqaruv ob`ekti (masalan, korxonalar, tashkilotlar va hokazo) va boshqaruv sub`ekti, boshqaruv apparati yig`indisini o`zida namoyon etadi. Boshqaruv apparati deganda maqsadlarni shakllantiruvchi, rejalarni ishlab chiquvchi, qabul qilingan qarorlarga talablarni moslashtiruvchi, shuningdek, ularning bajarilishini nazorat qiluvchi xodimlar tushuniladi. Boshqaruv ob`ekti vazifasiga esa boshqaruv apparati ishlab chiqqan rejalarni bajarish kiradi, ya`ni boshqaruv tizimining o`zi aynan mana shu ishlarni amalga oshirish uchun tuzilgandir.Boshqaruv tizimining ikkala komponenti tug`ri (Т) va aks (A) aloqalar bilan bog`langan. Тug`ri aloqa boshqaruv apparatidan boshqaruv ob`ektiga yo`naltiriladigan axborot oqimida ifodalanadi. Aks aloqa teskari yo`nalishda yuboriluvchi qabul qilingan qarorlarning bajarilishi hakidagi hisobot axboroti oqimida o`z aksini topadi.Axborot oqimlari (Т va A), qayta ishlash vositalari, ma`lumotlarni uzatish va saqlash, shuningdek, ma`lumotlarni qayta ishlash bo`yicha operatsiyalarni bajaruvchi boshqaruv apparati xodimlarining o`zaro aloqasi ob`ektning axborot tizimini tashkil etadi.Axborot tizimlari nafaqat axborotni qayta ishlash va saqlash, yozuv-chizuv ishlarini avtomatlashtirish, balki qarorlarni qabul qilish (sun`iy intellekt usullari, ekspert tizimlari va hokazolar), zamonaviy telekommunikatsiya vositalari (elektron pochta, telekonferensiyalar), yalpi va lokal hisoblash tarmoklari va boshqaruvning yangi uslublaridan foydalanish hisobiga boshqaruv ob`ekti faoliyati samaradorligini oshiradi va shu maqsadda keng qo`llaniladi.Axborot tizimlarining avtomatlashtirilgan va avtomatik turlari ma`lum.Avtomatlashtirilgan axborotlar tizimida boshqarish yoki ma`lumotlarni qayta ishlash funksiyalarining bir qismi avtomatik ravishda, qolgani esa inson tomonidan bajariladi.Avtomatik axborotlar tizimida boshqarish va ma`lumotlarni qayta ishlashning barcha funksiyalari texnik vositalarda, inson ishtirokisiz amalga oshiriladi (masalan, texnologik jarayonlarni avtomatik boshqarish).Qo`llanish sohasiga qarab axborot tizimlarini quyidagi sinflarga ajratish mumkin:v ilmiy tadqiqotlarni avtomatlashtirish va boshqarish;v loyixalashtirishni avtomatlashtirish;
254. “Microsoft Excel” elektron jadvali bilan ishlash.
Microsoft Excel elektron jadvali turli xil jadvallar yaratish, ularda xisob-kitob ishlarini amalga oshirish, diagrammalar yaratish, ularning ko`rinishini boshqarish va boshqa ishlarni bajarish mumkin. Bu dasturni ishga tushirish uchun shu dastur piktogrammasida sichkoncha chap tugmasini ikki marta tez bosish ( tugmasi) , dastur faylini ishga tushirish yoki Пуск bosh menyusidagi Все программы bandidagi Microsoft Office bandidan Microsoft Excel 2007 buyrugini tanlash orqali ishga tushirish mumkin.Excel dasturi uskunalar paneli.
Dasturning uskunalar paneli boshqa office paketi dasturlari uskunalar paneliga uxshash bo`lib, unda Главная, Вставка, Разметка страницы, Формулы, Данные, Рецензирование, Вид hamda Надстройки panellari mavjud.Excelda yaratilgan xar bir xujjat kitob (elektron kitob) deb ataladi va har bir kitob bir yoki bir nechta saxifa(list)lardan iborat bo`lishi mumkin. Bu sahifalarning nomini o`zgartirish, o`rnini o`zgartirish yoki chop etish mumkin.Excel ishchi maydoni jadval kurinishida bo`lib, satrlari 1 dan boshlab raqamlanadi hamda cheksiz (oldingi Office paketi Excel dasturlaridan farqli ravishda) tartiblangan bo`lib, ustunlari A dan boshlab tartiblanadi hamda barcha lotin alifbosi harflari tugagach, ulardan ikkitadan foydalanib tartiblanadi (AB, AC, AD, …ZZ), ikkitalik imkoniyatlar tugagach esa, ustunlar uchtadan yarflar bilan belgilanadi (AAA, AAB, AAC, … ). Bu satr va ustunlarning kesishgan joyi katakcha (yacheyka) deb ataladi. Har bir katakcha o`zining o`rniga qarab ma`lum manzilga ega bo`ladi. Masalan A3 (A ustun va 3-satrlar kesishgan katakcha), IA234 (IA ustun va 234-satrlar kesishgan katakcha).Microsoft Excel2007 dasturi boshqa Office paketi dasturlariga o`xshash bo`lib, lekin unda dasturning vazifalari va imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda turli-tuman farqlar ham mavjuddir. Bularga dasturning hisob-kitob ishlarini bajarish imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda kiritilgan o`zgarishlarni misol qilib keltirib o`tishimiz mumkin. Bundan tashqari Excel 2007 dasturi jadval ko`rinishidagi ma`lumotlarni tayyorlash hamda ularni yaqqolroq tasvirlash maqsadida kuchli diagrammalar bilan ishlash asbobi bilan ham ta`minlangandir hamda bu imkoniyat ham dastur imkoniyatlari va tashqi ko`rinishida o`z aksini topgan.
255. Axborot tizimlari, ularning turlari, xossalari, qo’llanilish sohalari.
256. “Microsoft Word” matn muharriri bilan ishlash.
“Microsoft Word” matn muharriri bilan ishlash.Kompyuterdan foydalanuvchi ish jarayonida biror xujjatni tez va yuqori sifatida kirill yoki lotin alifbosida tayorlash hamda chop qilish zaruratiga ko'pincha duch keladi. Bunday vaziyatda u Microsoft firmasi tomonidan yaratilgan WORD dasturida ishlashni bilishi lozim.MS WORD - bu matnli xujjatlarni tuzish, ko'zdan kechirish, taxrir qilish va chop etish uchun xizmat qiluvchi xamda Microsoft Office dasturlari guruxiga kiruvchi zamonaviy matn muxarriridir.MS WORD - matnli va grafikli malumotlar ustida yuzdan ortiq operatsiyalarni bajaruvchi xamda matnli protsessorlar sinfiga kiruvchi eng takomillashgan amaliy dasturlardan biri hisoblanadi.MS WORD - yordamida ixtiyoriy ko'rinishdagi xujjatni juda tez va yuqori sifatda tayorlash mumkin. Dasturning yana bir qulaylik tomoni shundan iboratki, unda bir nechta xujjatlar bilan, ya'ni ularni qo'shish, biridan ikkinchisiga kerakli joyni olib ko'chirish, matn oldiga tasvir tushirish, jadval tashkil qilish, turli shriftlar bilan ishlash, xarflarni istalgan shaklda yetarlicha katta formatda chop etish mumkin. Lekin MS WORD - ayrim "kamchiliklar" dan ham holi emas. Masalan: matematik ifodalar va kimyoviy formulalarni kiritishda katta qiyinchiliklar mavjud. Bundan tashqari, juda murakkab strukturali poligrafik (atlaslar, albomlar va jurnal muqovalari) materiallarini tayorlashda noqulaylik yuzaga keladi.Shunday qilib, WORD matn muxarriri ko'magida rus va ingliz tilida xar xil xujjatlar, xat, xisobot, maqola, tijorat xabarlari kabi bir turkum matnli ma'lumotlarni zudlikda tayorlash va chop qilish mumkin. Bu matn muxarriri yordamida o'zbek shriftida va lotin alifbosi asosida, o'zbek tilida xar xil ma'lumotlarni osonlik bilan tayorlash mumkin.
Word matn muxarriri imkoniyatlari.
-Matnni kiritish, taxrir qilish va ko'zdan kechirish;-Qator oraliqlari abzatsini o'rnatish;-Avtomatik tarzda matnni saxifalarga bo'lish;-Matn qismni ajratish va uni kerakli joyga nusxalash;-Xujjat mundarijasini tuzish;-Matematik, kimyoviy formulalarni yozish;Xar xil shriftlarda - oddiy, og'ma, tagiga chizib yozish;-Bir vaqtda bir nechta oynada xujjat tayorlash;-Matnda xar xil shakl, grafik va rasmlardan foydalanish;-Turli ma'lumotli jadvallar tuzish;-Avtofiguralar chizish, titul varaqalarini jihozlash va shu kabi yana bir turkum ishlarni bajarishi mumkin;Word dasturini ishga tushirish va undan chiqish.
257. Axborot tizimlaridagi informasiyalarning turlari va xossalari.
258. “Mozilla FireFox” brauzeri imkoniyatlari.
Mozilla Firefox veb-brauzer sohasidagi muhim o'yinchoq bo'lib, bozor ulushini sezilarli darajada ushlab turibdi. Ham foydalanuvchilar, ham ishlab chiqaruvchilarning yuqori maqtoviga sazovor bo'lgan brauzer, bu bilan birga kultga o'xshash narsalarni olib boradi. Mozilla dasturining ayrim foydalanuvchilari o'zlarining brauzerlari haqida juda ko'p ishtiyoqliroq bo'lishadi va bu, ehtimol, bu "Firefox" mahsulot doirasiga o'xshagan narsalarga qaraganda aniq ko'rinadi.
Tarixning boshlanishi
2002-yil sentabr oyida "Feniks v0.1" chiqarilgan edi. Oxir-oqibat, keyingi versiyalarda "Firefox" nomi bilan mashhur bo'lgan "Feniks" brauzerini bugun biz biladigan brauzerning bekor qilingan versiyasi kabi tomosha qilishni boshladik.
Firefox bugungi kunda juda mashhur bo'lgan xususiyatlarning ko'pchiligiga ega bo'lmasa-da, Feniksning dastlabki versiyasi sekundli ko'rish va o'sha vaqtda brauzerlarda odatiy joylardan uzoq bo'lmagan download menejeri o'z ichiga olgan. Feniksning keyingi versiyalari beta testerlariga taqdim etilganligi sababli, yaxshilanishlar bunchalar paydo bo'ldi. Foenix v0.3 oktyabr oyining o'rtalarida '02 yilning o'rtalarida chiqarilgan paytda, brauzer allaqachon kengaytmalarni , yon panelni, birlashgan qidirish paneli va yana ko'p narsalarni qo'llab-quvvatladi.

259. “NOD 32” antivirus vositasi va uning imkoniyatlari, versiyalari.

Yaxshi taqsimotni qo'lga kiritgan NOD32 Anti-Theft va ESET Social Media Scanner tizimlari innovatsiyalarga aylangan 6-versiyaning chiqarilishi bilan sezilarli darajada yutqazdi. Birinchisi, yo'qolgan kompyuterni topishga yordam berish, ikkinchisi - ijtimoiy tarmoqlardan foydalanish xavfsizligini ta'minlash. Afsuski, foydalanuvchilar ushbu xususiyatlarni qadrlamadilar. Bundan tashqari, xavfsizlik komponentlarini kuchaytirish NOD32-ning to'g'ri ishlashi uchun ehtiyotkorlik bilan sozlashni talab qildi, chunki standart sozlamalar ostida u juda tajovuzkor bo'lib, juda ko'p dasturlarning ishlashiga xalaqit berdi. Va endi u chiqadi ESETYO'Q32 Antivirus 7 , bu muammoni juda foydali bo'lgan yangi xususiyatlar bilan tubdan hal qiladi. Shunday qilib, antivirus yana foydalanuvchilarning mehrini qozondi.NOD32 7 oldingi versiyalarning barcha funktsiyalarining to'liq to'plamini o'z ichiga olgan edi, ammo yangilari asosiy kozoklarga aylandi. Kengaytirilgan operatsion xotirani skanerlash zararli qismlarni aniqlash uchun barcha darajalarda xotirani to'liq tekshirish uchun kuchli xususiyatdir. Bu antivirusga hatto eng etakchi xavfsizlik dasturlari uchun ham muammo bo'lgan juda ko'p miqdordagi viruslar bilan yaxshi kurashishga yordam berdi. Exploit Blocker - bu ekspluatatsiyani himoya qilish xususiyatining birinchi versiyasi. Bu zararli dasturlardan foydalana olmasligi uchun eng keng tarqalgan dasturiy ta'minotning zaif tomonlarini skanerlash va himoya qilishni anglatadi. Nod32 antivirus 7 uchun variantlarni rus tilida yuklab oling: sinov versiyasi: Hajmi: 68.5 Mb ESET NOD32 antivirus 7-ni yuklab oling (32-bitli versiya) Hajmi: 78.6 Mb ESET NOD32 antivirus 7-ni yuklab oling (64-bitli versiya) O'rtacha narxdagi antivirus nod32 antivirus 7 ning ushbu versiyasini keng foydalanuvchilar doirasiga taqdim etadi. Litsenziyani sotib olish uchun siz qilishingiz mumkin Sinov versiyasidan foydalanish mumkin 30 kun davomida shundan so'ng siz Nod32 uchun sotib olishingiz yoki yangi kalitlarni olishingiz va undan foydalanishingiz kerak.

260. Axborot tizimlarining umumiy modeli.

Axborot tizimining funksional modeli. Axborot tizimining funksional modelini quyidagicha tasavvur etish mumkin Mazkur modeldan kurinib turibdiki, axborot tizimining sohasi axborotobektlari majmuidan iborat axborot makonini ifodalaydi. Umuman olganda axborot makoni bir xilda emas, chunki unda axborotning yuzaga kelishi, tashkil etilishi va joylashtirilishi jihatidan farqlanuvchi axborot ob‘ektlarini o’zida saqlaydi. Tizim orqali barcha axborotlarning yuzaga kelishini quyidagi asosiy protseduralarga ajratish mumkin: saqlash, qidirish, qayta ishlash, kiritish va chiqarish. Birinchi uchtasi ichki bosqich sanaladi to’rtinchi va beshinchilari esa mazkur tizim bilan axborot manbai va tashqi muhit o’rtasidagi aloqani ta‘minlaydi.
261. “NOD 32” antivirusi bilan ishlash.
262. Elektron o’quv qo’llanmalarida animasiyadan foydalanish.
Adabiyotlarda siz elektron darslikning turli ta'riflarini ko'rishingiz mumkin. Eng keng tarqalgan ta'riflar quyidagilar:
. Elektron darslik grafik, matn, raqamli, nutq, musiqa, video, foto va boshqa ma’lumotlar, shuningdek, foydalanuvchining bosma hujjatlari to‘plamidir. Elektron nashr har qanday elektron tashuvchida bajarilishi mumkin - magnit (magnit lenta, magnit disk va boshqalar), optik (CD-ROM, DVD, CD-R, CD-1, CD+ va boshqalar), shuningdek, nashr etilishi mumkin. elektron kompyuter tarmoqlari.. Elektron darslik o‘quvchilar va o‘quvchilarning ushbu yo‘nalishdagi bilim, ko‘nikma va malakalarni ijodiy va faol o‘zlashtirishini ta’minlash uchun tegishli ilmiy-amaliy bilim sohasi bo‘yicha tizimlashtirilgan materialdir. O‘quv elektron qo‘llanma yuqori darajadagi ijro va badiiy dizayn, ma’lumotlarning to‘liqligi, uslubiy vositalar sifati, texnik ko‘rsatkichlar sifati, taqdimotning ravshanligi, mantiqiyligi va izchilligi bilan ajralib turishi kerak.
. Elektron darslik – davlat standarti va o‘quv rejasiga mos keladigan o‘quv fanining yoki uning bo‘limi, qismining tizimli taqdimotini o‘z ichiga olgan va ushbu turdagi nashr sifatida rasman tasdiqlangan o‘quv nashri.
. Elektron darslik – darslikni qisman yoki to‘liq almashtiruvchi yoki to‘ldiruvchi va ushbu nashr turi sifatida rasman tasdiqlangan elektron nashr.
Elektron darslik - bu elektron shaklda taqdim etilgan va keng qamrovli havolalar tizimi bilan jihozlangan matn bo'lib, u ma'lum bir fragment ierarxiyasiga muvofiq bir parchadan ikkinchisiga bir zumda o'tish imkonini beradi.
1.2 Elektron o'quv nashrlarining turlariO'quv jarayoni uchun o'quv nashrlari majmuasi qo'llaniladi. Yuqorida aytib o'tilganidek, materialni izchil assimilyatsiya qilish uchun o'quv dasturlari zarur. Bu o'quv va dasturiy nashr bo'lishi mumkin - ma'lum bir ta'lim muassasasi uchun taqdim etilgan o'quv fanlarini o'rganish tarkibi, hajmi, tartibi, muddatlarini tartibga soluvchi o'quv nashri. O'quv va dasturiy nashrlarning turlari quyidagilardir:
263. Elektron pochta bilan ishlash.
Elektron pochta – kompyuter tarmoqlari bo‘ylab elektron xatlar bilan almashish (qabul qilish va yuborish) imkonini beruvchi texnologiyadir. Elektron pochta tuzilishi va ishlash prinsipi jihati tomonidan oddiy (qog‘ozli) pochta tizimiga o‘xshab ketadi. Undagi terminlar (xat, konvert, banderol («посылка»), pochta quti, etkazib berish), unga xos bo‘lgan jihatlar – qulayliklar, xabarlarni jo‘natishdagi kechikishlar, yetarli darajadagi ishonchlilik va shu bilan birga etkazib berishning kafolatlanmasligi kabi xususiyatlar elektron pochtaga ham xos.
264. Axborot tizimlaridagi informasiyalarning ishonchliligini oshirish usullari.
265. “Page Maker” sahifalovchi dasturi bilan ishlash.
Kichik hajmdagi nashr matеriallari uchun Aldus Page Maker sistеmasidan, katta hajmdagi matеriallar (kitob va jurnallar) uchun Color Ventura sistеmalaridan foydalangan qulayroq. Quyida biz kеng tarqalgan ruscha va lotincha matnlar bilan ishlaydigan Word tahrirlagichi tavsifini kеltiram Page Maker dasturi Page Maker Aldus Corporation firmasi tomonidan yaratilgan keng imkoniyatli va qulay dasturdir. Uning ishlashi Microsoft Windows operasion sistemasining to’liq versiyasi bo’lishini talab qiladi. Page Maker dasturi fayl va kataloglar bilan ishlaydi. Fayl nomi esa .pub kegaytmasi yordamida yoziladi. Shuni ham aytib o’tish kerakki, nashriyot tizimlarining asosiy vazifasi nashrni tayyorlashda tez takrorlanuvchi amallarni iloji boricha ko’proq darajada avtomatlashtirishdir.
Ularning afzalligi esa nashr sahifasi va uning umumiy ko’rinishini tayyorlashdagi qulaylik hamda o’zgartirishlar kiritishning osonligi va vaqt tejalishidir. Nashr sahifasining umumiy ko’rinishini tayyorlashda xususiy kompyuterdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Asl nusxa maketini bosib chiqarish uchun esa lazerli yoki post skript printeridan foydalanish ma'quldir. Matn va suratlar kompyuter xotirasiga oldindan kiritilishi lozim. Nashr asosiy elementlarini kompyuterda
sarlashning asosiy afzalligi shundaki, matnni to’g’ridan-to’g’ri harf terish qurilmasiga berish mumkin, shunda matn bilan suratlarni mos joylarga qo’lda joylashtirishga ehtiyoj qolmaydi.
Page Maker
Page Maker Aldus Corporation firmasi tomonidan yaratilgan keng imkoniyatli, qulay nashriyot sistemasidir. AQSh firmasining Yevropa bo’limi 1989 yil sentyabr oyida Page Maker dasturining ruscha variantini e'lon qildi. Page Maker dasturining ishlashi uchun Microsoft Office dasturining to’liq versiyasi bo’lishi talab qilinadi. Shaxsiy kompyuterning operasion sistemasi bilan tanish bo’lgan foydalanuvchi diskning formatlash, fayl nusxasini hosil qilish, faylni o’chirish, uni bosib chiqarish yoki dasturni ishga tushirish buyruqlarini albatta bilishi kerak. Page Maker dasturi yordamida nashr sahifasini ekranda ko’rish va unga chop shgangunga qadar tegishli tuzatishlar kiritish mumkin, Barcha kerakli o’zgartirishlar kiritilagndan so’ng, asl nusxa maketi harf terish qurilmasiga uzatiladi yoki lazerli printerda bosib chiqariladi.
Har qanday hujjatni nashrga tayyorlashda quyidagi ishlarni bajarishga to’g’ri keladi:
Taxrirlangan qo’lyozma elementlarini oxirigacha tayyorlash;
Kerakli surat, belgi va chizmalarni yaratish va joylashtirish;
Original maket (asl nusxa) ni tayyorlash.

266. “Prompt” elektron tarjimoni bilan ishlash.

Rus tilidan ingliz tiliga va ingliz tilidan rus tiliga avtomatik tarjima qilish tizimlaridan Socrat va Stylus kabi dasturlar keng tarqalgan. Stylus, shubhasiz, tarjimada yana ham yuqori sifat va o’zgaruvchanlikni ta’minlaydi. Stylus dasturining so’nggi lahjasi o’z nomini o’zgartirdi va u endi Promt 98 deb ataldi.
Promt 98 tizimi universal, shu bilan birga ixtisoslashgan lug’atlardan iborat boy tarkiblarni o’z ichiga olib, ulardan foydalanishni boshqaruvchi vositalarni o’z ichiga oladi. Bironta ham lug’atga kirmagan so’zlar tarjimasini mustaqil ravishda aniqlab, iste’mol lug’atida saqlaydi. Bundan tashqari, Promt 98 dasturi xususiy ismlar va tarjima qilish talab etilmaydigan boshqa so’zlar, masalan, qisqartma so’zlar bilan ishlash qoidalarini ko’rsatish imkonini ham beradi.
Dasturning qo’shimcha imkoniyatlari fayllarning turkum tarjimalari, tekislanmagan matnlarning tezkor tarjimalari, shuningdek, Internetdagi Web sahifalarini sinxron tarjima qilish imkonini o’z ichiga oladi. Ushbu vositalar alohida ilova dasturlar sifatida amalda tatbiq etilgan.Promt 98 dasturining ishchi darchalari Promt 98 dasturi o’rnatilgandan so’ng bosh tavsiyanomada uni ishga tushirishga izn beruvchi punktlar paydo bo’ladi.
Promt 98 interfeysi Windows 9x (bunda X-95, 97, 98, 2000 larni bildiradi) amaliyot tizimi talablariga muvofiq amalga tatbiq etilgan (17.18-rasm).
Bevosita asboblar paneli ostida joylashgan qism ilova darchasining ishchi sohasi deb atalib, u bir necha sohachalarga bo’lingan. Ikkala asosiy zonalar boshlang’ich matn va uning tarjimasini o’z ichiga oladi.Ilova darchasining pastki qismida axborot paneli joylashgan. U foydalanilayotgan lug’atlarni aks ettirish va tanlash, tarjima qilinayotgan hujjatning dasturga noma’lum bo’lgan so’zlari ro’yxatini olish va tarjima qilish lozim bo’lmagan so’zlar ro’yxatini boshqarish uchun mo’ljallangan uchta qo’shimcha varaqadan iborat:Ilova darchasining pastki qismida tavsiyanoma satri ostida asboblar panelijoylashgan. Ular satrida hujjat bilan ishlash imkoniyatini beruvchi piktogrammalar ro’yxatidir.Promt 98 da ishni boshlash Promt 98 da ishlash uchun bu dastur xotiraga chaqiriladi va Создать piktogrammasi bosiladi (17.19-rasm):

Natijada quyidagi ekran – Направление перевода (tar¬ji¬ma yo’nalishi) hosil bo’ladi

267. Axborot tizimlarining umumiy modeli qanday?
Axborot tizimlari” fanini o„qitishdan maqsad - bo„lajak informatika
o„qituvchisining kasbiy sohasida egallashi lozim bo„lgan bilimlar va amalda qo„llash
uchun ko„nikma va makalalarni shaklantirish va rivojlantirishdan iborat. Unda har bir kasb egasining faoliyati kerak bo„lgan tayanch nazariy va amaliy ma‟lumotlarni o„z ichiga oladi. “Axborot tizimlari” fanining vazifasi: tizim, tizim va muhit munosabatlari, tizim tarkibiga kiruvchi elementlar, tizimlarning faoliyatini va rivojlanishini xarakterlovchi asosiy tushunchalar hakida bilimlar berish; - axborot tizimlari, axborot tizimlaridagi uchraydigan tushunchalar va ularning ishlatilishi haqidagi tasavurlarini kengaytirish; - texnologiya tushunchasi, axborot texnologiyalari va ularning turlari, ta‟minoti, vositalari haqidagi bilimlarni rivojlantirish; ta‟limda axborot va kommunikasiya texnologiyalari va ularning qullanilishi haqidagi dunyoqarashirin shakllantirish;
268. “Windows Media Player” bilan ishlash.
Oddiy Windows Media Player pleylistlari sizning musiqangizni tashkil qilish uchun ajoyibdir, lekin ular musiqiy kutubxonangizni muntazam ravishda yangilab tursangiz, juda statik bo'lishga moyil bo'ladi. Windows Media Player avtomatik ravishda oldindan belgilangan qoidalar asosida avtomatik ravishda yangilanadigan Avtomatik Ijro ro'yxatlarini yaratishga imkon beradi.
Misol uchun, ma'lum bir musiqa turiga ega bo'lgan pleylistni yaratmoqchi bo'lsangiz, musiqa kutubxonangizga ushbu turdagi qo'shimcha qo'shsangiz, Avtomatik ijro ro'yxati o'zini avtomatik ravishda yangilaydi. Avtomatik ijro ro'yxatlarini yaratish ajoyib o'zgaruvchan musiqa kutubxonasini o'ynash, yoqish va sinxronlashtirish uchun oddiy dasturlardan foydalanishingiz mumkin. Avtomatik ijro ro'yxati yaratish
Avvalgi Avto-ijro ro'yxatini ishga tushirish uchun Window Media Playe r-ning asosiy ekranidagi File menyusi yorlig'ini bosing va Avtomatik ijro ro'yxatini yaratish- ni tanlang.Avtomatik ijro ro'yxatiga mezonlarni qo'shish
Matn qutisidagi Avtomatik ijro ro'yxatiga nom yozing. Ekranning asosiy qismida avtomatik ijro ro'yxati uchun mezonlarni qo'shish uchun yashil "+" belgilarini ko'rasiz. Birinchi yashil belgi ustiga bosing va ochilgan menyudan biror variantni tanlang. Masalan, ma'lum bir janr yoki qo'shiqchini o'z ichiga olgan pleylistni yaratmoqchi bo'lsangiz, tegishli variantni tanlang. Endi uni sozlash uchun birinchi qoidaning yonida ko'prikni bosing ( [Belg-sh-ni bosing] . Uni o'zgartirish uchun mantiqiy ifodani ham bosishingiz mumkin. Qoidalarni qo'shib bo'lgach, OK tugmasini bosing.
Tasdiqlash Siz o'zingizning kriteriyalaringiz asosida avtomatik tarzda qo'shilgan musiqa treklari ro'yxatini ko'rishingiz kerak. Siz kutgan narsalar bilan to'ldirilganligini tekshirish uchun ushbu ro'yxatga qarang; agar bo'lmasa, Avtomatik ijro ro'yxatini o'ng tugmasini bosib, nozik xil sozlamalar uchun Tartibga solish -ni tanlang. Nihoyat, yangi Avto-ijro ro'yxatini ishga tushirish uchun treklarni o'ynashni boshlash uchun ustiga ikki marta bosing. Avto ijro ro'yxatining belgisi odatiy ijro ro'yxatidan farq qiladi, bu ikkisi o'rtasida farqni osonlashtiradi. Musiqani muntazam ijro ro'yxatiga o'xshab o'ynashingiz, yoqishingiz yoki sinxronlashingiz mumkin!
269. “WinRar” arxivlash vositasi va uning imkoniyatlari.
RAR qisqartmasi Roshal ARchive degan ma'noni anglatadi - fayl arxivi formatini ishlab chiqaruvchisi nomidan keyin. Ushbu siqish texnikasining afzalliklari ma'lumotlar hajmining sezilarli darajada qisqarishi, parollarni o'rnatish va katta fayllarni bir necha qismlarga bo'lish qobiliyatidir. Dasturlarning butun guruhi RAR formatidan ma'lumot olish muammosini hal qilishi mumkin:WinRAR arxivlar bilan ishlash uchun birinchi va eng funktsional dastur hisoblanadi. U RAR faylini yaratish va uni ochish uchun ishlatilishi mumkin. Biroq, siz foydalanish uchun to'lashingiz kerak bo'ladi - yoki vaqti-vaqti bilan arxivni ochganingizda to'lash kerakligi haqidagi xabarni kuzatib boring.
• PeaZip bepul Paskalda yozilgan bepul arxivlovchi va shu bilan birga boshqa shunga o'xshash ilovalar uchun grafik old qismdir.
• 7-Zip - bu xususiy 7z formatida yuqori siqishni va arxivlashni ta'minlovchi mashhur yordamchi dastur. U RAR fayllari va boshqa o'nlab arxiv kengaytmalari bilan ishlay oladi.
• FreeArc Windows va Linux uchun bepul arxivator boʻlib, dastlab 32-bitli tizimlar uchun yaratilgan, ammo 2017-yilda u 64-bitli uchun qoʻllab-quvvatlangan. dasturiy ta'minot va yangi siqish algoritmi.
• WinZip - umumiy dastur pullik ariza RAR faylini ochish va yangi arxiv yaratishning eng mashhur usullaridan biri

270. Access dasturiy vositasi va uning imkoniyatlari.

Microsoft Access dasturidan maʼlumotlar bazasini yaratishda foydalaniladi. Microsoft Office keng tarqalgan ofis ishlarini avtomatlashtiruvchi dasturlar paketidir. Uning tarkibiga kiruvchi Access nomli dasturlar majmuasi hozirda MOBT sifatida keng oʻrganilmoqda va qoʻllanilmoqda.
MOning dastlabki oynasi soddaligi va tushunarliligi bilan ajralib turadi. Undagi oltita ilova, dastur ishlaydigan olti obyektni tasvirlaydi. Bular jadvallar, soʻrovlar, shakllar, hisobotlar, makroslar va modullar
271. Amaliy dasturlar va ularning turlari, vazifalari.
Amaliy dastur – bu istalgan aniq bir dastur bo’lib, u qandaydir muammolisohasi doirasiga oid masalalarni yechishgan mo’ljallangan bo’ladi.Hisoblash texnikasini amaliyotda samarali tadbiq etishning shartlaridan biriamaliy dasturlarning ixtisoslashtirilgan paketlarini yaratishdir.Ularga kirishning osonligi va foydalanishning soddaligi ShKning muhandislikmehnatiga, ilmiy soha, iqtisodiyot, madaniyat, ta’limning aniq vazifalariniyechishda kengroq tadbiq etish uchun sharoitlar yaratadi.
Amaliy dasturlar paket (ADP) lari odatda maxsus tizimlar asosida quriladi va u keyin ham aniq yo’nalishlarda rivojla-nadi. Ular hisoblash vositalarining dasturli ta’minlanishi-da alohida yetkazib beriladi, o’zining hujjatlariga ega vaoperatsion tizimlarning tarkibiga kirmaydi. Ko’pgina paketlar integrasiyaning shaxsiy vositalariga ega.Amaliy dasturlar paketi. Aniq sinfga oid masalalarni yechishga oid o’zaro bog’langan dasturlar majmui.
1)Muammoli - yunaltirilgan. Boshqarish funksiyala-rida, strukturalashgan berilganlar va qayta ishlash algoritmlari kabi muammoli sohalarda qo’llaniladi.
2)Loyihalashni avtomatlashtirish. Chizma, sxema, diagrammalarni ishlab chiquvchi konstruktorlar va texnologlarlarning ishlarida qo’llaniladi.
3)Umumyo’naltirilgan. Matn muharrirlari va jadval prosessorlari, grafik muharrirlar, ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari kabi kompyuter texnologiyalarini qo’llab-quvvatlovchi tizimlar.
4) Ofisli. Ofisning tashkiliy faoliyatini boshqarishni ta’minlaydi. U o’zida organayzerlar (yozuv va telefon kitoblari, kalendarlar, taqdimotlar)ni, tarjimonlarni, matnni anglash kabi vositalarni mujassamlashtiradi.
5) Stol usti nashriyot tizimlari - funksional jihatidan birmuncha kuchli bo’lgan matn prosessorlari.
6) Su’niy intellekt tizimlari. U o’zida tabiiy tilda muloqat qilishni qo’llab quvvatlovchilarni; turli xil vaziyatlarda foydalanuvchilarga tavsiyalar bera oladigan ekspert tizimlarini; dasturlashtirishsiz amaliy masalalarni yechuvchi intellektual amaliy dasturlar paketlarini qamrab oladi.Shaxsiy kompyuterlar uchun mo’ljallab chiqarilgan amaliy dasturlar
paketlari uchun quyidagi tasniflarni aytib o’tish mumkin:• matn muharrirlari, matnli prosessorlar va noshirlik tizimlari;• grafika muharrirlari va tadbirkorlik grafika vositalari;• katta o’lchamli elektron jadvallar, jadval prosessorlari;• telekommunikasion tizimlarni boshqarish amaliy dasturlar paketlari;• berilganlar bazasini boshqarish tizimi;• ma’lumotli-qidirish tizimlari;• su’niy intellekt tizimlari, shu jumladan ekspert tizimlari;• avtomatlashtirilgan o’qitish tizimlari;• ma’lumotlarni statistik qayta ishlash paketlari;• matematik dasturlashtirish amaliy dasturlar paketlari;• avtomatlashtirilgan loyihalashtirish tizimlari;• tarkibiga muammoga mo’ljallangan paketlarning bir nechta turini oladigan integrallashgan amaliy dasturlar paketi.
Grafik muharrirlar — grafik axborotlarni ishlab chiqish uchun mo’ljallangan paketlardir. Ular rastrli va vektorli grafiklarni ishlab chiquvchi ADPga bo’linadi.
Vektorli grafika bilan ishlash uchun paketlar badiiy va texnik tasvirlar bilan keyinchalik rangli bosib chiqarish bilan bog’liq kasbiy ishlash uchun mo’ljallangan (masalan, dizaynerning ish joyi) loyihalashtirishni avtomatlashtirilgan tizimlari uchun va stol ustidagi nashriyot tizimlari o’rtasida oraliq joyni egallaydi. Ushbu sinfdagi paketlar hozirgi vaqtda grafik tasvirlarni murakkab aniq ishlab chiqilishini amalga oshirish uchun vazifaviy vositalarning ancha keng majmuiga ega va o’z ichiga quyidagilarni oladi:• grafik tasvirlarni yaratish uchun vositalar;• tekislash vositalari (asosiy chiziq va bet bo’yicha, kesishish katagi, eng yaqin nuqta bo’yicha);• obyektlar bilan manipulyasiya qilish vositalari;• paragraflarni rasmiylashtirish va zamonaviylashtirish, har xil shriftlar bilan ishlash qismida matnni ishlab chiqish vositalari;• turli xil formatlardagi grafik obyektlar (fayllar)ni import (eksport) kilish vositalari;• ekran tasvirini poligrafik bajarishga tegishli ravishda sozlash bilan bosmaga chiqarish vositalari;
272. Kompyuter viruslarini aniqlovchi va zararsizlantiruvchi vositalar (antiviruslar).
Kompyuter virusi - bu maxsus yozilgan kichik dastur bo'lib, u o'zini boshqa dasturlarga "tushirish" (ya'ni, ularni "yuqtirish"), shuningdek, keraksiz dasturlarni bajarishi mumkin. turli harakatlar kompyuterda. Virusni o'z ichiga olgan dastur "infektsiyalangan" deb nomlanadi. Bunday dastur ishlay boshlaganda, virus birinchi navbatda nazoratni oladi. Virus boshqa dasturlarni topadi va "yuqtiradi", shuningdek, ba'zi zararli harakatlarni amalga oshiradi (masalan, fayllarni yoki diskdagi fayllarni joylashtirish jadvalini buzadi, "tiqilib qoladi" Ram va hokazo.). Virusni maskalash uchun boshqa dasturlarni yuqtirish va zarar etkazish harakatlari har doim ham amalga oshirilmasligi mumkin, lekin aytaylik, muayyan shartlar bajarilganda. Virus o'ziga kerakli amallarni bajargandan so'ng boshqaruvni o'zi joylashgan dasturga o'tkazadi va u odatdagidek ishlaydi. Shunday qilib, tashqi tomondan, zararlangan dasturning ishlashi zararlanmagan dastur bilan bir xil ko'rinadi.
Ko'p turdagi viruslar shunday tuzilganki, zararlangan dastur ishga tushirilganda virus rezident bo'lib qoladi, ya'ni u qayta ishga tushirilgunga qadar. DOS , kompyuter xotirasida va vaqti-vaqti bilan dasturlarni zararlaydi va kompyuterda zararli harakatlarni amalga oshiradi.Shuni ta'kidlash kerakki, dastur va hujjatlar matnlari, ma'lumotlarsiz axborot fayllari, jadvallar, elektron jadvallar va boshqa shunga o'xshash fayllar virus bilan zararlanishi mumkin emas, faqat ularni buzishi mumkin.1.2. Kompyuter virusologiyasi tarixi va viruslarning kelib chiqish sabablari.Bugungi kunda kompyuter virusologiyasi tarixi doimiy "rahbar uchun poyga" bo'lib ko'rinadi va zamonaviy antivirus dasturlarining barcha kuchiga qaramay, aynan viruslar etakchi hisoblanadi.Birinchi kompyuter virusining paydo bo'lishi haqida juda ko'p turli xil fikrlar mavjud. Birinchi kompyuter ixtirochisi hisoblangan Charlz Bebbijning mashinasida u bo'lmagani aniq ma'lum. Univax 1108 va IBM 360/370, 1970-yillarning o'rtalarida ular allaqachon edi. Qizig'i shundaki, kompyuter viruslari g'oyasi shaxsiy kompyuterlarning o'zidan ancha oldin paydo bo'lgan. Dastlabki nuqta sifatida taniqli olim Jon fon Neymanning 1940-yillarda ma'lum bo'lgan o'z-o'zini takrorlaydigan matematik avtomatlarni o'rganish bo'yicha ishlarini ko'rish mumkin. 1951 yilda u bunday mashinalarni yaratish yo'lini taklif qildi. Va 1959 yilda jurnal Ilmiy amerikalik L.S.Penrozning o‘z-o‘zidan ko‘payadigan mexanik tuzilmalar haqidagi maqolasini chop etdi. U faollashtirish, ko'payish, mutatsiyalar va tutib olishga qodir bo'lgan o'z-o'zini qayta ishlab chiqaradigan mexanik tuzilmalarning eng oddiy ikki o'lchovli modeli tasvirlangan. Keyinchalik boshqa olim F.J.Stal bu modelni mashina kodidan foydalangan holda amaliyotga tatbiq etdi IBM 650.

273. Kompyuterga yangi antiviruslarni o’rnatish yoki ularning bazasini yangilash uslublari.Virus dasturi kompyuterdagi ma'lumotlar butunligini buzishga yoki ularni o'chirishga mo'ljallangan bo'ladi. Ilk bor virus dasturlari AQShda ishlab chiqarilgan, chunki aynan bu davlatda shaxsiy kompyuterlar keng tarqalgan edi. Ilk bor ishlab chiqarilgan virus dasturlari foydalanuvchini hotirjamligini buzishga va asabiga tegishga qaratilgan edi. Lekin keyinchalik ular zarar yetkazishni o'zining maqsadi sifatida qabul qilib oldi. Hozirgi paytda butun dunyo buyicha 200000 dan ortiq virus dasturlari mavjud. Ular kompyuter viruslari bo'lib, kompyuterdagi ma'lumotlarga zarar etkazadi yoki kompyuterning ishlash samaradorligini tushirib yuboradi.

Kompyuter virusi o'zi nima? Ular ma'naviy qashshoq, hayotdan va boshqalardan alamzada dasturchilar tomonidan g’arazli maqsadlarda yozilgan dastur. Ular odatda, ko'p martalab nusxalanadi va ijrochi fayllarga "yopishib oladi". Ularning "ishga tushishi" oqibatida goh displeyda turli yot yozuvlar paydo bo'lishi, goh disqdagi yozuvlar (fayllar) ni o'chirib yuborishi mumkin.
Odatda foydalanuvchiga virus dasturlarining nomigina ma'lum bo'lishi mumkin. Masalan, Black Hole (qora teshik), Black Friday (qora juma), Friday 13 (o'n uchinchi juma), "sekin ta'sir qiluvchi virus" va hokazo. Mazkur viruslar ekranning chap burchagidan qora teshik ochishi yoki 13 sana juma kunlari ishlayotgan fayllarni yo'qotishi, bundan tashqari har 5 minutda kompyuter ishini bir necha yuz marotalab sun'iy sekinlashtirib yuborishi mumkin.
Odatda TR-viruslar deb nomlanuvchi viruslar guruhi ajoyib xossaga ega. Zararlangan dasturni ko'rish chog'ida virus dasturi tuzatilgan dastur ichiga "suqilib" kirib oladi va o'zini namoyon etmaydi. Shunga o'xshash pokistoncha viruslar (Brain Ashet) ham zararlangan kompyuterlarda o'z "faoliyatini" ayyorlarcha olib boradi.
Keng tarqalgan viruslarni ikki guruhga bo'lish mumkin:
-fayllar uchun (SOM, YeXE va DLL ni zararlaydi);
-Boot-viruslar (disketlarni boshlang'ich yuklovchi sektorlari yoki MBR (Master Boot Record) qattiq diskning yuklovchi sohasini zararlaydi.
Tarmoqqa zarar keltiruvchi alohida viruslar ham mavjud. Ular replikatorlar deb atalib, tarmoqdagi barcha yoki ba'zi abonentlarni zararlaydi. Ulardan eng "taniqlisi" Morrisa nomlisidir. 1988 yilda ushbu virus Internet tarmog'idagi 30000 ta kompyuterdan 6000 tasiga zarar keltirib, "karomat" ko'rsatgan.

274. Amaliy dasturlar va ularning turlari.

275. Antivirus vositalar va ularning turlari, vazifalari.
Kompyuterda dasturlash bu – kompyuter mikroprotsessori uchun turli buyruqlar berish, qachon, qayerda nimani o'zgartirish va nimalarni kiritish yoki chiqarish haqida buyruqlar berishdir. Ushbu maqolada, qanday dasturlash tillari borligi, eng keng tarqalgan dasturlash tillari va ularning farqi. Hamda, Dasturlashni o'rganish yo'llari haqida suhbatlashamiz Kompyuter dunyosida ko'plab dasturlash tillari mavjud bo'lib, dasturlash va unga qiziquvchilar soni ortib bormoqda. Bir xil turdagi ishni bajaradigan dasturlarni Basic, Pascal, Ci va boshqa tillarda yozish mumkin. Pascal, Fortran va Kobol tillari universal tillar hisoblanadi, Ci va Assembler tillari mashi tiliga ancha yaqin tillar bo'lib, quyi yoki o'rta darajali tillardir. Algoritmik til inson tillariga qanchalik yaqin bo'lsa, u tilga yuqori darajali til deyiladi. Mashina tili esa eng pastki darajali tildir. Mashina tili bu sonlardan iboratdir, Masalan: 010110100010101 Dasturlash tillari 2 ta katta guruhlarga bo'linadi, Quyi va Yuqori darajali dasturlash tili. Quyi darajali dasturlash tili ancha murakkab bo'lib ular juda maxsus sohalarda ishlatiladi va ularning mutaxassislari ham juda kam. Chunki quyi dasturlash tillari (masalan: assembler) ko'pincha miktoprotsessorlar bilan ishlashda kerak bo'lishi mumkin. Odatda turli dasturlash ishlari uchun yuqori darajali dasturlash tilidan keng foydalaniladi. EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) endi yuzaga kelgan paytda programma tuzishda, faqat mashina tillarida, ya'ni sonlar yordamida EHM bajarishi kerak bo'lgan amallarning kodlarida kiritilgan. Bu holda mashina uchun tushinarli sanoq, sistemasi sifatida 2 lik, 6 lik, 8 lik sanoq sistemalari bo'lgan.

276. Antiviruslarni o’rnatish yoki ularning bazalarini yangilash algoritmi.

277. Arxivlash vositalari va ularning turlari, vazifalari.
278. Avtomatlashgan axborot tizimlari qanday tizimlardir (misollar keltiring)?
Hozirgi kunda axborot tizimi haqida kompyutеr tеxnikasi yordamida amalga oshirilgan tizim dеgan fikr yuzaga kеlgan. Axborot tеxnologiyalari kabi axborot tizimlari ham tеxnik vositalardan foydalanib va ularsiz ham faoliyat ko`rsatishi mumkin. Bu iqtisodiy jihatdan maqsadga muvoffiq masala.
Iqtisodiy ob'еkt axborot tizimida axborot hajmining o`sishi, uni yanada murakkab usullarda qayta ishlashni tеzlashtirish ehtiyoji axborot tizimining ishini avtomatlashtirish, ya'ni axborotlarni qayta ishlashni avtomatlashtirish zaruriyatini kеltirib chiqaradi.
Axborot tizimi tushunchasi ko`p qirrali, uning mazmuni va mohiyati axborot tеxnologiyasi qo`llanilayotgan ob'еktning o`ziga xos xususiyatlari, xossalari bilan bеlgilanadi. Axborot tizimini to`liq va har tomonlama bilish uchun uning o`ziga xos xususiyatlari tizimini aniqlash kеrak bo`ladi. Shu maqsadda quyida axborot tizimini har bir qator bеlgilariga ko`ra tasniflash variantlari ko`rib chiqiladi (5.1-jadval):
- avtomatlashtirish darajasi;
- boshqarish jarayonining turlari bo`yicha;
- qo`llanilish sohalari bo`yicha;
- boshqarish ob'еktining ishlash sohasi bo`yicha;
- qo`llanilish yo`nalishi bo`yicha;
- boshqaruv tizimidagi darajasi bo`yicha va hakazo.
Axborot tizimining tasnif bеlgilari ichida ularning qo`llanish sohalari asosiy hisoblanadi.
Avtomatlashtirish darajasiga ko`ra avtomatlashtirilgan, avtomatik va noavtomatlashtirilgan (an'anaviy) boshqarish tizimlari o`zaro farqlanadi. Avtomatlashtirilgan tizimlar kishilar bo`g`inini (opеratorlar, ma'muriy apparat) o`zining organik tarkibiy qismiga kiritadi. Avtomatik tizimlar esa yig`ish va sozlashdan so`ng inson ishtirokisiz (profilaktik nazorat va ta'mirlashni hisobga olmasa) printsip jihatdan ishlashi mumkin va ularni ko`proq tеxnologiyalarni boshqarishda qo`llashadi, garchi bu o`rinda avtomatlashtirilgan tizimlar afzal ko`rilsa ham. Tashkiliy boshqaruv tizimlariga kеlganda, ular bu spеtsifikasida kеlib chiqib avtomatik bo`lolmaydi.
279. Kompyuterga yangi qurilmalarni o’rnatish uslublari.
Kompyuterga qanday qurilmalarni ulash mumkin. Kompyuterga tashqi qurilmalarni ulash
2-3 ta shaxsiy kompyuter va / yoki noutbuk egalari keng tarqalgan. Ko'p foydalanuvchilar uchun asosiy kompyuter ish stantsiyasi vazifalarini bajaradi, ikkinchi kompyuter boshqa vazifalar bilan band, noutbuk esa Internetga yoki videoni tomosha qilishga bag'ishlangan. Bu vazifalarni taqsimlashning qulay usuli, lekin ikkita shaxsiy kompyuterni birlashtirganda ko'p foydalanuvchilar ulanishda qiynaladi. Ushbu maqola sizga ulanishning mashhur usullari va bosqichma-bosqich ko'rsatmalari bo'lgan ma'lumotlarni tushunishga yordam beradi.
Kompyuterni kompyuterga ulashning maqsadi va usullari
Ikkita shaxsiy kompyuterning ulanishi Internetni ikkinchi kompyuterga birinchisi yordamida etkazib berish uchun ishlatiladi. Shuningdek, tarmoqdagi hamkorlikdagi o'yinlar uchun. Ammo ko'pincha katta hajmdagi ma'lumotlarni uzatish uchun juftlashtirish zarur.
Ikki kompyuterni ulashning 5 usuli mavjud:
LAN kabeli bilan.
• Wi -Fi tarmoqlari
• USB ulagichidan foydalanish.
• Internet orqali - bulutli saqlash.
• Simsiz diskni ulash.
LAN kabeli varianti kompyuter va noutbukni, ikkita shaxsiy kompyuterni yoki ikkita noutbukni ulash uchun mos keladi. Ulanish ma'lumotni qaytarish uchun burmali, o'ralgan juft kabelni talab qiladi. Kompyuter va marshrutizatorni ulashda ishlatiladigan to'g'ri kabel ishlamaydi, chunki oxirgi juft simlar joylashuvi har xil. Shuning uchun, kerakli uzunlikdagi yoki siqilishdagi kabelni sotib olayotganda, siz maqsadni aniqlab olishingiz kerak - kompyuterlarni ulash.Wi-Fi orqali ulanish ikki yoki undan ortiq noutbukni o'rnatilgan modulli ulash uchun mo'ljallangan. Kompyuterni ulash uchun sizga anakartga o'rnatilgan yoki USB interfeysi orqali ulangan Wi -Fi adapteri kerak.USB ulagichi orqali ulanish LAN kabeli usuliga o'xshaydi, faqat u anakartdagi tarmoq ulagichi orqali bajarilmaydi. Bu usul ulanishdagi qiyinchiliklarga to'la, chunki oddiy USB kabeli ishlamaydi. Boshqaruvni amalga oshirish uchun qo'shimcha tekshirgichli sim kerak.Internetdan foydalanish usuli bulutli diskni ikki yoki undan ortiq kompyuterga ulashni o'z ichiga oladi. Bulutli xizmat mijozini o'rnatish, avtomatik sinxronizatsiyani yoqish va fayllarni yuborish kifoya, shundan so'ng ma'lumotlar boshqa shaxsiy kompyuterlarda paydo bo'ladi. Agar siz faqat fayllarni uzatishingiz kerak bo'lsa, bu eng oson va eng arzon variant.
Simsiz ulanishga ega disk bulutli xizmatga o'xshaydi, faqat virtual media o'rniga yo'riqchiga ulangan jismoniy ishlatiladi. Ma'lumotlar haydovchiga o'tkaziladi, shundan so'ng uni boshqa shaxsiy kompyuterlarda yuklab olish va ko'rish mumkin bo'ladi. Bu usul yuqori tezlikda va Internetsiz ma'lumot almashish imkonini beradi. Bunday holda, qo'shimcha uskunalar va xotira diskini sotib olish kerak.

280. Kompyuterlararo aloqa to’rlari, ularning turlari, vazifalari va rivojlanish tarixi.

281. Zamonaviy axborot texnologiyalarining dasturiy ta’minoti.
282. Zamonaviy axborot texnologiyalarining informatsion ta’minoti.
Axborot texnologiyalarining takomillashtirilishi jamiyatni axborotlashtirishda muhim omil hisoblnadi. Ma’lumki, axborot texnologiyalari informatika qonun – qoidalari asosida takomillashtiriladi. Yangi mavzuning bayoniga o’tishdan oldin demak, ba’zi bir savollarga javob olishimiz kerak. Axborot lotincha “nformation” so’zidan olingan bo’lib tushuntirish, biror narsani bayon etish yoki hodisa haqida ma’lumot ma’nosini anglatadi. Axborot a niq va amalda ishlatiladigan xabar. AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA ULARNING TURLARI Texnologiya so'zi grekchadan tarjima qilinganda san'at, ustalik, malaka ma'nosini anglatadi. Texnikada texnologiya deganda ma'lum kerakli material mahsulotni hosil qilish uchun usullar, metodlar va vositalar yig'indisidan foydalanadigan jarayon tushuniladi. Texnologiya ob'ektining dastlabki, boshlang'ich holatini o'zgartirib, yangi, oldindan belgilangan talabga javob beradigan holatga keltiradi. Misol uchun sutdan turli texnologiyalar orqali qatiq, tvorog, smetana, yog' va boshqa sut mahsulotlarini olish mumkin. Agar boshlang'ich xom ashyo sifatida axborot olinsa, ushbu axborotga ishlov berish natijasida axborot mahsulotinigina olish mumkin. Ushbu holda ham "texnologiya" tushunchasining ma'nosi saqlanib qolinadi. Faqat unga "axborot" so'zini qo'shish mumkin. Bu narsa axborotni qayta ishlash natijasida moddiy mahsulotni emas, balki axborotnigina olish mumkinligini aniqlab turadi. Texnologiyani quyidagicha ta'riflash mumkin. Texnologiya - bu sun'iy ob'ektlarni yaratishga yo'naltirilgan jarayonlarni boshqarishdir. Kerakli jarayonlarni kerakli yo'nalishda borishini ta'minlash uchun yaratilgan shart-sharoitlar qanchalik yaxshi tashkil etilganligi texnologiyaning samaradorligini bildiradi. Bu erda tabiiy jarayonlar nafaqat moddaning tarkibi, tuzilishi va shaklini o'zgartirish maqsadida, balki axborotni qayta ishlash va yangi axborot hosil qilish maqsadida ham boshqariladi. Shuning uchun axborot texnologiyasini quyidagicha ta'riflash mumkin. Axborot texnologiyasi - bu axboriy ma'lumotni bir ko'rinishdan ikkinchi, sifat jihatidan yangi ko'rinishga keltirish, axborotni yig'ish, qayta ishlash va uzatishning usul va vositalari majmuasidan foydalanish jarayonidir. Axborot oqimlari bilan ishlash.Elektron axborot oqimlari. Zamonaviy telefon vositasining funksiyalari ko’p: avtojavob beruvchi, qo’ng’iroq qilayotgan abonentning raqamini aniqlovchi, telefon raqamini bilib olishdan щimoyalash va x.k.z,… Qog’ozli xujjatning normativ qiymati-adolatning muxim tarkibiy qismidir. Qog’ozli xabarlarni
uzatish vositalari ko’p. Bunda oddiy telegraf aloqasi teletayp aloqasiga aylangan. Rivojlangan vositalardan biri-telefaks aloqasidir.
Faks (lotincha - faxsimile, uxshashini yarat) - xujjat originalini xuddi uziday aks ettiradi. Bunda, uzatishda xabar elementlarini skanerlash yuli bilan uzgartiriladi. Kabul kilish apparati katordagi ketma-ket signallarni kabul kilib, kogozdagi tasvirga aylantiradi. Matnni kogozli tashuvchidan ajratib olish uchun ukish kurilmasi ishlatiladi.Ofisdagi xujjatlarni kseroks yordamida nusxalash ommaviy tusga kirdi. “Telematn” axborot tizimi foydalanuvchilarning kup guruxlari uchun doimo kizikarli
bulgan dolzarb axborotni uzatish uchun yaratilgandir. “Telematn” - bu gazeta, jurnal, agentlik
xizmatlaridan olingan matn varaklarini uzluksiz utkazib beradigan “elektron gazeta” yoki
“elektronbyulleten”. Butizimning xususiyatlari: axborot varaklarini uzluksiz va ketma - ket ravishda utkazuvchi stansiya tomonidan tuplanadi, efirga oddiy televizor signallari bilan yoki kabel orkali uzatiladi; “telematn” axboroti uzluksiz yangilanib boriladi; kerakli axborotning varagini belgilash uchun televizorga kushimcha kurilma kerak; 158 foydalanuvchi elektron gazeta varaklarini varaklash, bulimlardan sakrab utishi, ukigan varaklarga kaytib borish, videomagnitofonga yozib olishi mumkin. Lekin u matn mazmunini uzgartira olmaydi. “Videomatn” axborot tizimi. Bu axborot tizimi axborot kabul kilish va tanlash erkinligi imkoniyatini kengaytiradi, amda telefon, kompyuter, televizor imkoniyatlarini birlashtiradi. Telefon chakirigi tufayli telefon tarmogiga ulangan kompyuter va televizor orasida aloka urnatiladi. Ma’lumotlar bazasi menyusi va bu ma’lumotlarni ishlov berish algoritmlari orkali foydalanuvchi (boshka kompyuterga) birovning axborotini shakllantirish, uzining telepristavkasi xotirasiga kuchirish buyrugini beradi. Foydalanuvchilar telematn menyusiga boglab kuyilgan emas.
283. Kompyuterlashtirilgan ma’lumotlar bazasi va ulardan foydalanish usullari.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT)ning keng rivojlanishi keyingi o‘n yilliklarda jahon taraqqiyotining global tendensiyasi hisoblanadi. Jadal rivojlanayotgan hozirgi dunyoda AKT iqtisodiy taraqqiyotni olg‘a harakatlantiruvchi asosiy omil bo‘lib, mamlakatga investitsiyalarning jalb etilishiga, yangi ish o‘rinlarining yaratilishiga, ishlab chiqarishda va boshqaruvda ilg‘or texnologiyalarni joriy etishga ko‘maklashadi, bozor ishtirokchilari o‘rtasida axborotlar almashtirishda, bitishuvlarni amalga oshirishda xarajatlarni qisqartirish vositasiga aylanmoqda.
Shuni hisobga olib, O‘zbekiston Hukumati mazkur yo‘nalishga iqtisodiy rivojlanish va aholining turmush darajasini oshirishning strategik ustuvor yo‘nalishi sifatida qaramoqda.
284. Avtomatlashgan boshqarish tizimlari, ularning vazifalari, texnikaviy va qurilmaviy ta’minoti.
285. Avtomatlashgan boshqarish tizimlari, ularning vazifalari, umumiy modeli, texnikaviy va qurilmaviy ta’minoti.
286. Avtomatlashgan boshqarish tizimlari, ularning vazifalari.
287. Avtomatlashgan boshqarish tizimlari, umumiy modeli.
Avtomatlashtirishning asosiy tushunchalari, tamoyillari va usullari Umumiy shaklda avtomatlashtirish - bu ishlab chiqarish jarayonining muayyan funktsiyasini amalga oshirishda ishtirok etish darajasini pasaytirish yoki shaxsning bevosita ishtirokini butunlay istisno qilish imkonini beradigan texnik, tashkiliy va iqtisodiy xarakterdagi harakatlar va tadbirlar majmui. , boshqaruv jarayoni. Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari (AIT) - bu kompyuter texnologiyalari va aloqa vositalaridan foydalanish asosida ma'lumotlarni yig'ish, uzatish, to'plash, saqlash, qidirish va qayta ishlash usullari va usullari majmuidir. Tashkiliy boshqaruvning zamonaviy axborot texnologiyalarining asosiy vazifasi mutaxassislar va menejerlarga asoslangan boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun ishonchli, kerakli hajmdagi ma'lumotlarni o'z vaqtida taqdim etishdir. kompyuter ma'lumotlarini avtomatlashtirish Avtomatlashtirilgan axborot tizimi (AIS) - bu mutaxassislarning axborot xizmati uchun zarur bo'lgan natijaviy ma'lumotlarni olish va inson faoliyatining turli sohalarida boshqaruv jarayonini optimallashtirish uchun avtomatlashtirilgan texnologiyaga ega inson-mashina tizimi. Iqtisodiy xizmatlar ishini avtomatlashtirishni amalga oshirish AIS asosida ma'lum avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimini qurishni nazarda tutadi. Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi (AKS) - hisoblash texnikasi, iqtisodiy-matematik usullar va axborot texnologiyalaridan foydalanish asosida qurilgan boshqaruv tizimi. AISning massiv dizayni yagona nazariy qoidalarni, ularni yaratish va faoliyat yuritishning uslubiy yondashuvlarini ishlab chiqishni talab qildi, ularsiz turli xil iqtisodiy ob'ektlarning o'zaro ta'siri, ularning murakkab xalq xo'jaligi majmuasida normal ishlashi mumkin emas. Hozirgi vaqtda avtomatlashtirilgan tizimlarni loyihalash bo'yicha ilmiy-uslubiy qoidalar va amaliy tavsiyalar AISni yaratishning asosiy tamoyillari sifatida paydo bo'ldi: izchillik, ishlab chiqish, muvofiqlik, standartlashtirish va unifikatsiya qilish, samaradorlik. AISni yaratish, ishlatish va rivojlantirishda izchillik tamoyili eng muhim hisoblanadi. U tekshirilayotgan ob'ektga bir butun sifatida yondashish imkonini beradi; shu asosda tizimning yaxlitligini ta'minlovchi strukturaviy elementlar o'rtasidagi har xil turdagi bog'lanishlarni aniqlash; tizimning ishlab chiqarish-xo'jalik faoliyati yo'nalishlarini va u tomonidan amalga oshiriladigan aniq funktsiyalarni belgilash. Tizimli yondashuv makro va mikro yondashuvlar deb ataladigan ikki tomonlama tahlilni o'z ichiga oladi. Makroanalizda tizim yoki uning elementi yuqori tartibli tizimning bir qismi sifatida qaraladi. Axborot aloqalariga alohida e'tibor beriladi: ularning soni aniqlanadi, tizimni o'rganish maqsadiga bog'liq bo'lgan havolalar aniqlanadi va tahlil qilinadi, so'ngra berilgan maqsad funktsiyasini amalga oshiradigan eng maqbullari tanlanadi. Mikroanalizda ob'ektning tuzilishi o'rganiladi, uni tashkil etuvchi elementlar boshqa elementlar va tashqi muhit bilan bog'lanish orqali namoyon bo'ladigan funksional xususiyatlari nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. AISni loyihalash jarayonida tizimli yondashuv funksionallikning matematik tavsifidan foydalanishga, alohida elementlarning va umuman tizimning turli xususiyatlarini o'rganishga, yangi yaratilgan tizimlarning ishlashini tahlil qilish uchun o'rganilayotgan jarayonlarni taqlid qilishga imkon beradi. . AIS boshqaruvi vertikal bo'ysunuvchi elementlar (quyi tizimlar) bilan ko'p darajali ierarxiya bilan tavsiflanadi. Ierarxik tuzilmalarning afzalliklari ularning boshqaruv tizimlarida keng qo'llanilishiga yordam berdi. Shunday qilib, ierarxik tuzilma tizimning har bir darajasi uchun alohida elementlarga nisbatan harakatning nisbiy erkinligini va mahalliy optimallik mezonlarining butun tizim optimalligining global mezoni bilan turli xil kombinatsiyasi imkoniyatini yaratadi. Bu boshqaruv tizimining nisbatan moslashuvchanligini va o'zgaruvchan sharoitlarga moslashish qobiliyatini ta'minlaydi; elementar ortiqchalikni joriy qilish, axborot oqimlarining yo'nalishlarini tartibga solish imkoniyati tufayli ishonchlilikni oshiradi. Tizimli yondashuv va modellashtirishning amaliy ahamiyati shundaki, u tahlil qilish uchun qulay shaklda nafaqat tizim yaratuvchisini qiziqtirgan hamma narsani aks ettirishga, balki tizimning xatti-harakatlarini o'rganish uchun kompyuterdan foydalanishga imkon beradi. muayyan, berilgan sharoitlarda. Shu sababli, AISni yaratish hozirgi vaqtda tizimli yondashuvga asoslangan modellashtirish usuliga asoslanadi, bu esa topishga imkon beradi. eng yaxshi variant tizimning tuzilishi va shu bilan uning faoliyatining eng yuqori samaradorligini ta'minlayd

288. Belgilarni optik tanish vositalari va ularning imkoniyatlari.

289. Biologik kibernetika va uning sohalari, vazifalari.
290. Biologik kibernetika vazifalari.
Kibernetika (yun. kybernetile - boshqarish sanʼati) — axborotni qabul qilish, saqlash, uni qayta ishlash hamda undan turli jarayonlarni boshqarishda foydalanish bilan shugʻullanadigan fan. Avtomatik boshqarish, hisoblash texnikasi, neyrofiziologiya va matematik mantiklarning nazariya hamda amaliyotlarining rivojlanish natijalari sifatida vujudga kelgan. K.ning texnik asosini elektron hisoblash mashinalari (EHM) tashkil qiladi. Ular inson tafakkuriga oid masalalarni hal qilishga keng imkoniyatlar ochib beradi. "Kibernetika" terminini birinchi marta yunon faylasufi Platon tilga olgan. 17-asrdayoq B. Paskal (Fransiya) oddiy mexaniq arifmometrni ixtiro qilgan edi. Faqat 19-asrga kelib, Ch. Bebbij (Angliya) hozirgi zamon EHM ga oʻxshash raqamli avtomatik hisoblash mashinasi yaratishga urinib koʻrdi. 20-asr boshida elektromexaniq analitik-hisoblash mashinasi yaratildi. 1938 y.da K. Shennon (AQSH), 1941 y.da V.I.Shestakov (Rossiya) mantiqiy matematik apparatning rele kontakt sxemasidan sintez va analiz uchun foydalanish mumkinligini koʻrsatishdi. Shular asosida avtomatlar nazariyasi rivojlana boshladi. 20-asr 40-y.larida J. Fon Neyman (Germaniya) va b. tomonidan yaratilgan EHM K.ning shakllanishida hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻldi. Bularning hammasini umumlashtirib, N.Viner (AQSH) oʻzining , "Kibernetika" kitobini yezdi (1947). U K.ni "tirik mavjudot va mashinadagi aloqalar hamda boshqarish haqidagi fan" deb atashni tavsiya qildi. Zamonaviy K. bir qator mustaqil ilmiy yoʻnalishlarga ega boʻlgan boʻlimlardan iborat. K.ning nazariy oʻzagi: informatsiya (axborot), kodlash, algoritmlash, avtomatlar, umumiy va muqobil tizimlar, qiyofalarni aniqlash, formal tillar nazariyalari. Bu yoʻnalishlar natijasida K. keng koʻlamda qoʻllanila boshlab iqtisodiy K., biologik K., tibbiyot K.si, texnik K., matematik lingvistika va b. mustaqil ilmiy sohalar vujudga keldi. K.ning shakllanishida mat. va fizika muvaffaqiyatlari, ishlab chiqaruvchi kuchlarning taraqqiyot etishi va i. ch.ni avtomatlashtirishning zarurligi asosiy om il boʻldi
Axborotni murakkab texnik oʻzgartkichlaridan biri EHM hisoblanadi. Zamonaviy EHM ning strukturasi inson miyasi strukturasidan tubdan farq qilsa ham, faqat shu strukturalarga xos muhim xususiyatga ega: ular axborotlarning universal oʻzgartkichlari hisoblanadi. Bu esa har qanday boshqa kibernetik tizimning strukturasini xotirada saqlab prinsip jihatdan axborotlarni oʻzgartkich sifatida uning funksiyasini bajara oladi. EHM ning ana shu xususiyati ularning asosiy texnik vosita ekanligini bildiradi va ular yordamida K. istalgan tabiatdagi kibernetik tizimni modellaydi va uni oʻrganadi. Kibernetik tizimni boshqarishda oʻzaro taʼsirlashuvchi ikki obʼyekt — boshqarish obʼyekti va boshkaruvchi tizim mavjud. Boshqaruvchi tizim toʻgʻri aloqa kanalidan bir necha effektor (ijro etuvchi mexanizm) vositasida boshqarish obʼyektiga taʼsir uzatadi. Boshqarish obʼyektining holati haqidagi axborot retseptor (datchik) yordamida qabul qilinadi va teskari aloqa kanalidan boshqaruvchi sistemaga uzatiladi. Boshqarish tizimining vazifasi u yoki bu boshqarish maqsadlariga erishishni taʼminlaydigan boshqaruv taʼsirini uzatishdan iborat. Bu maqsadlarning tasnifiga muvofiq boshqarishning turli xili vujudga keladi.
K. asosida axborot tushunchasi yotadi. Axborotni qabul qilish, saqlash, uzatish va tiklash protsesslari K.da aloqa deb, qabul qilingan axborotni mashinalarning ishi va tirik organizmlarning faoliyatini yoʻlga solib turish uchun kayta ishlash boshqarish deb ataladi. Agar mashina ishi yoki tirik organizm faoliyatining natijalari haqidagi axborotni qabul qilish va undan foydalanish mumkin boʻlsa, ular teskari aloqa deb, bunday axborotni mashina yoki tirik organizmning ishiga tuzatish kiritish uchun qaytaishlash nazorat yokirostlash deb ataladi.
291. BIOS va uning turlari, vazifalari.
BIOS(Basic Input/Output System) — asosiy kiritish-chiqarish tizimi bo‘lib, motherboard(materinskaya plata)’da alohida chip sifatida ishlaydi. Bu chipning vazifasi kompyuter va operatsion tizimni bir-biriga bog‘lashdan iborat. Har safar kompyuter yoqilganda dastlab BIOS ishlaydi, kompyuter uskunalari parametrlarini tekshiradi va operatsion tizim yuklanuvchi fayliga(dasturiga) o‘z ishini beradi(NTLDR, bootmgr).Kompyuter yongandagi har xil yozuvlar va tovushning chiqishi, ROM(Read Only Memory) xotirada yozilgan BIOS’ning ishi.BIOS quyidagi vazifalarni bajaradi:— kompyuterni faollashtirish, barcha elementlarini boshlang‘ich holatga keltirish;— kompyuter qurilmalarini dastlabki tekshiruvini amalga oshiradi(POST-test);— kompyuter qurilma qismini dastlabki sozlash ishlarini amalga oshiradi;— tizim resurslarini taqsimlaydi;— PCI qurilmalarini ro‘yxatdan o‘tkazish va sozlash;— operatsion tizimni dastlabki yuklanishini amalga oshiradi(bootmgr);— qurilmalarni bir-biri bilan moslashuvini tekshiradi;— elektr ta’minotini boshqarish, kompyuterni o‘chirish, uxlash holatiga o‘tkazish.BIOS’ni to‘g‘ri sozlash, kompyuter ishlashiga ta’sir ko‘rsatadi, shuning uchun dastlab shu dasturchani yaxshi o‘rganib olish lozim. Har xil turdagi motherboar’lar har xil BIOS turlarini ishlatishadi, shuning uchun bitta yagona qo‘llanma qilishning iloji yo‘q, lekin asosi baribir bir xil. Protsessorlarning turi rivojlangan sari, BIOS sozlashlari ham qiyinlashib bormoqda. Bu esa, qo‘shimcha qiyinchiliklar tug‘dirmoqda.BIOS dasturini asosan quyidagi firmalar ishlab chiqishadi:— American Megatrends (AMI);— Award Software;— Phoenix Technologies.BIOS turiga qarab, uning ko‘rinishi ham o‘zgarib boradi, uning turidan tashqari bir necha versiyalari ham mavjud, bu versiyalar ham yangilanib borishi lozim.
Maqolalarda Award Software tomonidan ishlab chiqilgan BIOS dasturlarini misol qilib olaman, chunki eng ommalashgan turi shu. Sal tushunarli bo‘lishi uchun BIOS’ning ba’zi versiyalarini rasmda ko‘rsatib o‘taman.Award BIOS versii 4.51 PG

292. Boshqarish nima?

293. Boshqarish tizimlari va ularning turlari.
Boshqarish tizimining ta'rifi juda oddiy bo'lib chiqadi; chunki ular shunchaki boshqa tizimlarni boshqarish maqsadiga ega bo'lgan mashinalar to'plamidan iborat. Odatda, boshqaruv tizimlari elektr zanjirlaridan iborat bo'lib, ular o'zlarining qaramog'idagi tizimlarni boshqarish uchun dasturlashtirilgan.Ushbu mashinalar inson mehnatiga nisbatan juda ko'p fazilatlarga ega, asosiysi bu yuqori muvaffaqiyat darajasi; chunki, agar boshqaruv tizimi to'g'ri dasturlashtirilgan bo'lsa, siz har qanday xatoga yo'l qo'ymaysiz.Boshqarish tizimlarining turlari Boshqarish tizimlarining turlari haqida gapirganda, asosan ikkita tasnif mavjud bo'lishi muhimdir; ochiq tsikl va yopiq tsikl deb ataladi. Ushbu farq tizimni boshqarish uchun o'zgaruvchiga ta'sir qilish usuli asosida amalga oshiriladi.

294. Boshqarishdagi informasiyalar qanday turlarga bo’linadi?

295. Boshqarishdan maqsad nima?
Maqsadlar Boshqarish tizimi haqida gapirganda; biz uning maqsadi dasturlashtirilgan aniq vazifani bajarish ekanligini aniqlaymiz. Ushbu maqsadga erishish imkoniyatlari uchta o'zgaruvchiga bog'liq bo'ladi; birinchidan, vazifani bajarish qanchalik qiyin, uning boshqarish imkoniyatlari va nihoyat, dasturlash qanday.Ammo, qanday bo'lishidan qat'i nazar, boshqaruv tizimlariga asosiy maqsadga erishish uchun ikkita vazifani bajarish kerak bo'ladi; bu vazifalar:Barqaror va buzilmas bo'ling: boshqaruv tizimlari ularni katta barqarorlik bilan dasturlashni talab qiladi; bu sizning hujjatlaringiz qandaydir xatoga yo'l qo'ygan bo'lsa, uni buzilishiga yoki ta'sirlanishiga yo'l qo'ymaydi. Bu shunday bo'lishi kerak, chunki tizim zaif bo'lsa, xato yuz berganda u sustlashadi va vazifani yarim yo'lda qoldiradi.Ular samarali bo'lishi kerak: odamni mashina bilan "taqlid qilish" ning asosiy sababi; ular ishni ancha samaraliroq bajarishlari kerakligi. Shuning uchun boshqaruv tizimlari shunday bo'lmasligi kerakki, shunday qilib dasturlashtirilishi kerak yugurish sizning ishingizga to'sqinlik qiladigan ba'zi bir keskin harakatlar; boshqacha qilib aytganda, ular o'zlarining maqsadlariga erishishni osonlashtiradigan harakatlarni tanlay olishlari kerak.
296. Boshqarishning qanday turlarini bilasiz?Ochiq halqa Bunday holda, biz "chiqish" tizimga hech qanday ta'sir ko'rsatmaydigan boshqaruv tizimlarini topamiz; boshqacha qilib aytganda, ushbu tizimlar boshqaruvchi o'z funktsiyalarini to'g'ri bajarishi uchun chiqishi uchun hech qanday teskari aloqa talab qilmaydi.Misol tariqasida, avtomatik kir yuvish mashinalari yuvish davrlarini amalga oshirishda foydalaniladigan ochiq tsiklni boshqarish tizimi bo'lishi mumkin; chunki ular tizimni boshqarish uchun vaqtni hisobga oladilar va har qanday mulohazalarga ehtiyoj sezmaydilar; oxirida bo'lishi mumkin bo'lgan kiyimlar toza bo'lishi mumkin tsikl.

297. Brauzerlar, ularning vazifalari va turlari.

Veb yorituvchi yoki bráuzer (ingl. Web browserdan) — qidirish, veb-saytlarni koʻrib chiqish (asosan WWWdan), ular bilan ishlash, kiritish va bir sahifadan ikkinchisiga oʻtish uchun moʻlgalllangam programma taʼminoti.Mashhur brauzerlar Mozilla Firefox

298. CD-ROM diskovodlari va ularning asosiy texnik-iktisodiy kursatkichlari.

CD-ROM (faqat o'qish uchun ixcham disk) - faqat ulardan ma'lumot o'qish uchun saqlash moslamalari;
CD-WORM (Ko'p o'qing bir marta yozing) - ma'lumotni o'qish va yozish uchun saqlash moslamalari;CD-R (CD-Recordable) - ma'lumotni o'qish va qayta yozish uchun saqlash moslamalari
Umumjahon dekoder - bu CD dan o'qilgan signallarni qayta ishlash uchun protsessor. Bunga ikkita dekoder, tasodifiy kirish xotirasi va dekoderni boshqarish tekshiruvi kiradi. Ikki marta dekodlashdan foydalanish yo'qolgan ma'lumotni 500 baytgacha bo'lgan hajmda tiklashga imkon beradi. Tasodifiy kirish xotirasi bufer xotira vazifasini bajaradi va tekshiruvchi xatolarni tuzatish rejimlarini boshqaradi.
Interfeys bloki raqamli-analogli konvertordan, past chastotali filtrdan va kompyuter bilan aloqa qilish interfeysidan iborat. Ovozli ma'lumotni o'ynatganda DAC kodlangan ma'lumotni analog signalga aylantiradi, u faol past chastotali filtrli kuchaytirgichga, so'ngra naushnik yoki karnayga ulangan ovoz kartasiga uzatiladi

299. Dastlabki kompyuter tarmoqlari qachon va qayerda tashkil qilingan? Ularning xizmat ko’rsatish hududlari qanday?

Internet — katta (global) va kichik (lokal) kompyuter tarmoqlarini oʻzaro bogʻlovchi butunjahon kompyuter tizimi. Unda geografik oʻrni, zamon va makondan qatʼiy nazar, ayrim kompyuter va mayda tarmoqlar oʻzaro hamkorlikda global informatsiya infratuzilmasini tashkil etadi. Qaydnomalar tizimi bilan boshqariladigan barcha hosila tarmoqlar hamkorlikda isteʼmolchilarga ma'lumotni saqlash, eʼlon qilish, joʻnatish, qabul qilish, izlash va maʼlum boʻlgan barcha variantlar (matn, tovush, videotasvir, fotosurat, grafika, musiqa tarzida va b. koʻrinishlar) da axborot almashinishga imkon yaratadi.
Internet tizimi 20-asr. 60-yillarida paydo boʻldi. Oʻsha paytlarda Amerika mudofaa departamenti tashabbusi bilan kompyuterlar telefon tarmoqlariga ulana boshladi. Dastlab, bunday faoliyat takomillashtirilgan loyihalar agentligi (AKRA) tadqiqotlari doirasida olib borildi. Bu tadqiqotlar sovuq urush avj olgan davrga toʻgʻri keldi. AQSH mudofaa departamenti urush boʻlib qolgan taqdirda oddiy kommunikatsiya vositalari ishdan chiqqudek boʻlsa, oʻrniga yangi qoʻshimcha kommunikatsiya vositalarini izlash bilan faol shugʻullandi. 60-yillar oxiri va 70-yillarda Internet tarmogʻi uncha keng rivojlanmadi. Dastlabki oʻn yillik xalqaro tarmoq, asosan, harbiylar va yirik olimlarning shaxsiy elektron liniyalari faoliyati doirasi bilan cheklandi. Internetning beqiyos rivojlanish surʼati davlat, taʼlim, akademik va ijtimoiy tuzilmalarning oʻziga xos umumiy moliyaviy va intellektual ulushiga bogʻliq boʻldi.
20-asr 70-yillarida turli tarqoq kompyuterlar tarmoqlari orasida informatsiyani uzatish va almashinish qoidalari tizimi ishlab chiqildi. Bular oʻzaro hamkorlikka doir qaydnomalar – Internetworking protocols (IP) boʻlib, global tarmoqni takomillashtirish uchun qulay muhit yaratdi. IP oʻrnatgan tartibga koʻra, har qanday alohida tarmoq informatsiyani koʻp tarmoqlar orqali "birinchi punktdan to oxirgi punktgacha" yetib borishini nazorat qilishi lozim. Shuning uchun Internet negizini tashkil qiladigan qaydnomalar tizimi, xususan, Transmission Control Protocol (TCP), File Transfer Protocol (FTP) ichida IP muhim qaydnomalardan biri hisoblanadi.

300. Dasturiy komplekslar, ularning vazifalari, tarkibi va imkoniyatlari

Kompyuterda dasturlash bu – kompyuter mikroprotsessori uchun turli buyruqlar berish, qachon, qayerda nimani o'zgartirish va nimalarni kiritish yoki chiqarish haqida buyruqlar berishdir. Ushbu maqolada, qanday dasturlash tillari borligi, eng keng tarqalgan dasturlash tillari va ularning farqi. Hamda, Dasturlashni o'rganish yo'llari haqida suhbatlashamiz Kompyuter dunyosida ko'plab dasturlash tillari mavjud bo'lib, dasturlash va unga qiziquvchilar soni ortib bormoqda. Bir xil turdagi ishni bajaradigan dasturlarni Basic, Pascal, Ci va boshqa tillarda yozish mumkin. Pascal, Fortran va Kobol tillari universal tillar hisoblanadi, Ci va Assembler tillari mashi tiliga ancha yaqin tillar bo'lib, quyi yoki o'rta darajali tillardir. Algoritmik til inson tillariga qanchalik yaqin bo'lsa, u tilga yuqori darajali til deyiladi. Mashina tili esa eng pastki darajali tildir. Mashina tili bu sonlardan iboratdir, Masalan: 010110100010101 Dasturlash tillari 2 ta katta guruhlarga bo'linadi, Quyi va Yuqori darajali dasturlash tili. Quyi darajali dasturlash tili ancha murakkab bo'lib ular juda maxsus sohalarda ishlatiladi va ularning mutaxassislari ham juda kam. Chunki quyi dasturlash tillari (masalan: assembler) ko'pincha miktoprotsessorlar bilan ishlashda kerak bo'lishi mumkin. Odatda turli dasturlash ishlari uchun yuqori darajali dasturlash tilidan keng foydalaniladi. EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) endi yuzaga kelgan paytda programma tuzishda, faqat mashina tillarida, ya'ni sonlar yordamida EHM bajarishi kerak bo'lgan amallarning kodlarida kiritilgan. Bu holda mashina uchun tushinarli sanoq, sistemasi sifatida 2 lik, 6 lik, 8 lik sanoq sistemalari bo'lgan. Programma mazkur sanoq sistemasidagi sonlar vositasida kiritilgan. Yuqori darajali dasturlashda, mashina tillariga qaraganda mashinaga moslashgan (yo'naltirilgan) belgili kodlardagi tillar hisoblanadi. Belgilar kodlashtirilgan tillarning asosiy tamoyillari shundaki, unda mashina kodlari ularga mos belgilar bilan belgilanadi, hamda xotirani avtomatik taqsimlash va xatolarni tashhis qilish kiritilgan. Bunday mashina moslashgan til - ASSEMBLER tili nomini oldi. Odatda dasturlash yuqori saviyali dasturlash tillari (Delphi, Java, C++, Python) vositasida amalga oshiriladi. Bu dasturlash tillarining semantikasi odam tiliga yaqinligi tufayli dastur tuzish jarayoni ancha oson kechadi. Ko'p ishlatiladigan dasturlash tillari. Biz hozir biladigan va ishlatadigan tillarning barchasi shu guruhga mansub. Ular insonga "tushunarli" tilda yoziladi. Ingliz tilini yaxshi biluvchilar programma kodini qiynalmasdan tushunishlari mumkin. Bu guruhga Fortran, Algol, C, Pascal, Cobol va h.k. tillar kiradi(kopchiligi hozirda deyarli qo`llanilmaydi).
51. Elektron o’quv qo’llanmalari, ularni yaratish vositalari, animasiya (masofaviy ukitish,HTML, grafika).
Elektron darslik (ETA) yaratish uchun universal texnologiya mavjud emas. Har bir ishlab chiqaruvchi o'z texnologiyasidan foydalanadi. Ushbu bo'limda har qanday turdagi elektron ta'lim vositalarini yaratish uchun moslashtirilishi mumkin bo'lgan ba'zi ko'rsatmalar mavjud.
Elektron ta’lim vositasini yaratish moliyalashtirish manbasi, didaktik maqsad, jamoa tajribasi, fan bo‘yicha bilim, fan turi (texnika gumanitar fanlardan juda farq qiladi), mavjud vositalar va boshqalarga bog‘liq.
EUPni yaratishda ularni yaratish metodologiyasi bo'yicha ikkita qutbli fikrga duch kelish kerak. Ulardan birinchisi, muallifga kerakli materiallarni to'g'ri tayyorlash kifoya va ularni kompyuter shakliga aylantirish alohida muammo bo'lmaydi. Ikkinchi fikrga ko'ra, malakali dasturchi har qanday an'anaviy darslikni olib, uning muallifi yordamisiz uni samarali o'qitish vositasiga aylantirishi mumkin. Birinchi holda, substantiv qism absolyutlashtiriladi, ikkinchisida? uning dasturiy ta'minotini amalga oshirish.
52. Elektron pochta orqali ma’lumotlarni qabul qilish, jo’natish va elektron adresni yaratish (Internet, e-mail, elektron adres).
Elektron pochta (e-mail) — maʼlumotlarni uzatish tarmogʻi orqali axborotlarni bir foydalanuvchi elektron qutisidan boshqasinikiga joʻnatish, qabul qilish va maʼlum vaqtgacha saqlanishini taʼminlovchi dasturiytexnik vositalar toʻplami. E-Mail axborotlarni tarmoqning bir punktidan boshqasiga tezkor uzatishni taʼminlaydi. E-Mailda maxsus shlyuzlar orqali har xil elektron axborot tizimlari vositasida axborotlar dunyoning istalgan burchagiga uzatiladi. E-Maildan uzluksiz ravishda yoki maʼlum vaqt (seans)larda foydalanish mumkin. E-Mail 20-asrning 60-yillarida "katta" hisoblash mashinalarida "koʻp foydalanuvchilar tartibi" dasturining ishlatilishidan boshlangan. 1989-yilda birinchi marta tijorat pochta xizmatlari bilan internet oʻrtasida aloqa oʻrnatildi.
Oʻzbekiston hududida E-Mail xizmati 1990—91 yillarda maʼlumot uzatish tarmogʻi operatorlari tomonidan taqsim etila boshlandi. 1997-yilda Toshkent pochtamti korxonasida "Ke1sot" tarmogʻi orqali E-Mail xizmatlari punkti ishga tushirildi. Hozir Oʻzbekistonda fuqarolar, korxonalar, xonadonlar internet tizimiga ulangan kompyuterlar va "Internet kafe"lar orqali E-Maildan foydalanadilar. Internetga chiqish imkoniyati boʻlmagan mijozlar uchun "Oʻzbekiston pochtasi" aksiyadorlik tarmogʻi orqali E-Mail va gibrid pochta (pochtani qabul qilish, ishlov berish va yetkazish jarayonida E-Mail va anʼanaviy pochta resurslari ishlatiladi) xizmatlarini yoʻlga qoʻyish ishlari olib borilmoqda. Gibrid pochta orqali korxona, tashkilotlar va oʻquv muassasalaridan olingan axborot, xabar, reklama, taklifnoma, chaqiruv qogʻozlari va boshqalar pochta xodimlari tomonidan oluvchilarning manzillariga yetkazilib beriladi.
Elektron pochta (inglizcha: E-mail yoki email, electronic maildan qisqartma) — kompyuter tarmoqlarida informatsiyani uzatish usullaridan biri. FidoNet tarmogʻida elektron pochtaning analogi Netmail deb ataladi.
Elektron pochtaning asosiy hususiyatlaridan biri u toʻgʻridan toʻgʻri pochtani oluvchiga emas, balkim oraliq boʻgʻin orqali yuboradi. Bu oraliq boʻgʻinnig nomi - pochta yashigi bo'lib, u serverda joydir, habarlar odatda usha erda saqlanadi va odatda unga faqat parol bilan yoʻl qoʻyiladi.
Pochta serverlariga pochta bilan ishlovchi programmalar orqali yoki veb interfeys orqali kirish mumkin.
Elektron pochtani yuboruvchidan qabul qilib olishigacha qadamma-qadam yoʻli (relay serversiz):
53. Elektron pochta xizmati, uning vazifasi va imkoniyatlari (tarmoq, INTERNET, e-mail).
Elektron pochta (e-mail-electronic mail) oddiy pochta vazifasini bajaradi.U bir manzildan ikkinchisiga ma’lumotlar jo’natilishini ta’minlaydi. Uning asosiy afzalligi vaqtga bog’liq emasligida. Elektron xatlar jo’natilgan zahotiyoq manzilga boradi va egasi olguniga qadar uning pochta qutisida saqlanadi. Matnli xat, grafikli va tovushli fayllarni, programm fayllarni o’z ichiga olishi mumkin. Elektron xatlar bir vaqtning o’zida bir necha adreslar bo’yicha jo’natilishi mumkin. Internet foydalanuvchisi elektron pochta orqali tarmoqning turli xizmatlaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladi, chunki Internetning asosiy xizmat programmalari bilan interfeysga ega. Bunday yondashuvning mohiyati shundaki, xost-kompyuterga talab elektron xat ko’rinishida jo’natiladi. Xat matni zarur funksiyalarga kirishni ta’minlovchi standart yozuvlar to’plamidan tuziladi. Bunday axborotni kompyuter komanda sifatida qabul qiladi va bajaradi.
Elektron pochta xizmatidan foydalanish.
Internet elektron pochta xizmatini ko’rsatadi. Elektron pochta nima? Elektron pochta maxsus programma bo’lib, uning yordamida siz dunyoning ixtiyoriy joyidagi elektron adresga xat, hujjat, va umuman ixtiyoriy faylni jo’natishingiz va qabul qilib olishingiz mumkin. Eng asosiysi xay bir zumda manzilga yetib boradi. Lekin undan foydalanish uchun siz maxsus pochta tarmog’i yoki Internet tarmog’iga bog’langan bo’lishingiz va elektron adresga ega bo’lishingiz kerak. Elektron adresni provayder beradi. Yoki Internetda bepul elektron pochta xizmatlari mavjud. Ular yordamida o’zingizga elektron adres ochishingiz mumkin. Quyidagi rasm orqali http://www.mail.ru sistemasi orqali pochta ochilishini ko`rishingiz mumkin. Uning uchun biz avval registrasiyadan o`tishimiz lozim. http://www.mail.ru sistemasi orqali "Регистрация в почте" bosamiz. natijada quyidagi anketalarni tuldirish lozim bo`ladi:
54. Fayllarni arxivlash vositalari, ularning imkoniyatlari va asosiy xususiyatlari (Winrar, Zip, Arj).
Arxiv fayli bir nechta fayllar to'plamidir (bitta fayl) bitta faylga joylashtiriladi, ulardan agar kerak bo'lsa, ular asl shaklda olib tashlanishi mumkin. Arxiv faylida tarkibida qaysi fayllarni arxivda mavjudligini bilib olishga imkon beradigan tarkib mavjud.