25- мавзу. Бозор иқтисодиётига муҳолиф социалистик йўналиш моҳияти ва унинг тарихий тақдири

С
», айланма 
капитал «
V
», қўшимча қиммат «
С
» (Марксда «
m
») ҳарфлари билан 
белгиланса, ялпи миллий маҳсулот 
C + V + S
билан, соф миллий 
маҳсулот 
V + S
билан аниқланади. Қўшимча қиммат нормаси 
g = S / V
шаклида келтирилади. Капиталнинг органик тузилиши 
q = C / C + V
(
ёки 
V / C + V
) 
шаклида ифодаланган. Маркс иқтисодий таълимотининг 
асоси қўшимча қимматнинг пайдо бўлиши қуйидагилар билан 
тушунтирилади. Жамият аъзоларининг катта қисми мулкдан маҳрум 
этилган, бу мулк озчилик қўлида тўпланганлиги туфайли, кўпчилик 
ўзларининг меҳнат қувватларини сотиш ҳисобига тирикчилик қилишга 
мажбур. Ишчи кучи товар сифатида (бошқа товарлар каби) бозорда 
тўла баҳода сотилади ва сотиб олинади. Аммо бу ишчи кучи яратган 
қиммат ишчи кучи баҳосидан ортиқ бўлади. Ана шу фарқ (иш ҳақи 
тўланмаган меҳнат) қўшимча қимматдир.
Марксда халқ оммасининг абсолют ёки нисбий қашшоқлашуви 
масаласи ҳам муҳимдир. Лекин М.Блаугнинг маълумотларига кўра, 
Маркснинг юқоридаги ғояси, кичик ва ўртача корхоналарнинг йўқолиб 
бориши, фойда нормасининг пасайиб бориши тўғрисидаги фикрлари 
ҳатто назарий жиҳатдан ҳам исботланмайди (
Ўша китоб, 227-бет
).
Маркс 
ишчиларнинг 
реал 
иш 
ҳақлари 
ошиб 
бориши 
мумкинлигини инкор этмайди. Аммо меҳнат унумдорлигининг ортиши 
ҳар доим маошнинг ошишига олиб келмайди, бу абсолют 
қашшоқлашувдир. Капитализмнинг тарихий ривожланиши ҳар доим 
ҳам 
бу 
ғоянинг 
тўғри 
эканлигини 
исботламайди. 
Кўпгина 
мамлакатларда ишчилар синфининг аҳволи яхшиланиб борган. 
Марксча иқтисодий таълимотнинг асоси бўлган қўшимча қиймат 
назарияси ҳам ҳақиқатдан йироқ деб топилди. 
Хусусий мулкнинг инкор этилиши, умумхалқ мулкининг 
афзалликлари ҳам ҳаёт синовидан ўтмади. Барча турдаги 
мулкларнинг мавжудлиги, айниқса хусусий мулкдаги рағбатлантирувчи 
куч тарихда ва умуман иқтисодиётда муҳимдир.
Бу олимларнинг буюк хизматлари шуки, улар ижтимоий 
иқтисодий формациялар тўғрисидаги таълимотни, уни ташкил этувчи 
таркибий элементларини, формацияларнинг алмашув сабабларини, 
капитализмнинг 
ривожланиши 
қонунларини, 
унинг 
ички 
ҳаракатлантирувчи кучлари, ички қарама-қаршилиги, бу формациянинг 

---

ўткинчи характерини ифодалаб бердилар, такрор ишлаб чиқариш ва 
иқтисодий инқирозлар, ишлаб чиқариш баҳоси, меҳнатнинг товарда 
акс этган иккиёқлама характери, товар қарама-қаршилиги, қўшимча 
қиймат тўғрисидаги таълимотларни ишлаб чиқдилар; қиймат 
эволюциясининг ноёб таҳлили; абсолют рентанинг моҳияти очиб 
берилди; капиталистик эксплуатациянинг умумий характеристикаси 
берилган. 
Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, социалистик жамият қуриш 
борасида марксизмнинг асосий ғоялари догматик равишда бузиб 
қўлланилди. Асосий эътибор синфлар ўртасидаги антагонизмга қарши 
қаратилади. Жамиятни келажакда ривожлантириш тавсиялари иккинчи 
даражали деб қаралди. Капитализмни фақат эксплуататорлик 
жамияти эканлигига ортиқча урғу берилди. Капитализм эса шароит 
тақозоси туфайли адаптацияга мойиллигини намойиш этди.
Маркс ва Энгельснинг иқтисодий қарашлари улар ҳаётлиги 
давридаёқ қаттиқ танқидга учради. Социалистик ва коммунистик 
жамият тўғрисидаги ғоялар ҳам аҳамиятини йўқотиб бормоқда.