24-mavzu. Iqtisodiy o’sish va milliy boylik reja: Iqtisodiy o’sishning mazmini, mezonlari va ko’rsatgichlari Iqtisodiy o’sish modellari

 
 
 
3-chizma
Tarmoqlararo balans chizmasi
 
I SH L A B CH I Q A R I SH 
 
iste’molchi tarmoqlar 
n 
pirovard iste’mol 
Jami: 
foyda-
lanish 
bo’yicha 
YAIM 
X
 
A
 
R
 
A
 
J
 
A
 
T
 
L
 
A
 
R
 
Ishla
b 
chiqar
uvi 
tar
moql
ar
n 3 2 
1
a
11 
a
12
a
13
a
1n 
S
1 
I
1 
G
1 
X
1 
Y
1 
a
21
a
22
a
23
a
2n
S
2 
I
2 
G
2 
X
2 
Y
2 
a
31
a
32
a
33
a
3n
 
I 
oraliq 
II 

---

qiymat 
an
1 
an
2
an
3
a
nn
S
n 
I
n 
G
n 
X
n 
Y
n 
Qo’
shil
ga
n 
qiym
at
IV 
I + II
W
1 
W
2 
W
n 
P
1 
P
2 
P
n 
III 
Im-port 
M
1 
M
2 
M
n 
= 
I + III 
Jami: 
xara-
jatlar 
bo’yicha 
YAIM 
Y
1 
Y
2 
Y
n 
II kvadrantda – S – (shaxsiy iste’mol); I – (investitsiyalar); G – (davlat xaridi); X (eksport).
III kvadrantda – W – ish haqi; 
P – foyda;
M – import. 
 
«Xarajatlar – natijalar» tarmoqlararo balansi usuli nafaqat iqtisodiyot turli tarmoqlari 
o’rtasidagi o’zaro aloqalarni o’rganishga, balki mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishini, uning 
tarmoqlar tuzilmasining o’zgarishi va iqtisodiy o’sish sur’atlarini bashoratlashga imkon yaratadi. 
Iqtisodiy o’sish modellari to’g’risida so’z yuritiganda «nol darajadagi iqtisodiy o’sish» 
kontseptsiyasiga to’xtalib o’tish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Mazkur kontseptsiyaga XX 
asrning 70-yillarida asos solingan. Bu kontseptsiya tarafdorlarining fikricha texnika taraqqiyoti va 
iqtisodiy o’sish atrof-muhitning ifloslanishi, tabiatga zaharli moddalarning chiqarilishi, shahar 
qiyofasining yomonlashuvi va boshka shu kabi ko’plab salbiy holatlarni keltirib chiqarishi 
mumkin. Aholi sonining tezlik bilan ko’payib borishi, ishlab chiqarish mikyoslarining kengayishi 
natijasida ishlab chiqarish, ayniqsa tabiiy resurslarning kamayib borishi pirovardida iqtisodiy 
o’sish chegaralarini cheklab qo’yadi. Buning oqibatida ocharchilik, atrof-muhitning buzilishi, 
resurslarning tugashi ro’y berib, tez orada aholi soni va sanoat ishlab chiqarish hajmi keskin 
qisqara boshlaydi. SHunga ko’ra, «nol darajadagi iqtisodiy o’sish» kontseptsiyasi tarafdorlari 
iqtisodiy o’sishni maqsadga muvofiq ravishda ma’lum chegarada ushlab turish zarur, deb 
hisoblaydilar. Ular iqtisodiy o’sish tovar va xizmatlar hajmining ko’payishini ta’minlashini tan 
olsalarda, bu o’sish bir vaqtning o’zida turmush darajasining yuqori sifatini ta’minlay olmasligini 
ta’kidlaydilar. 
O’z navbatida, mazkur kontseptsiya muholiflari iqtisodiy o’sishning yuqori darajasini 
yoqlab, uning o’zi cheksiz ehtiyojlar va cheklangan resurslar o’rtasidagi ziddiyatni yumshatishini, 
aynan yuqori darajadagi o’sish sharoitida jamiyatning ijtimoiy zaif qatlamlarini qo’llab-quvvatlash 
imkoniyati vujudga kelishini ko’rsatadilar. Atrof-muhitning ifloslanishi esa iqtisodiy o’sish 
oqibati bo’lmay, u tabiiy resurslardan foydalanishdagi narx shakllanish tizimining noto’g’riligidan 
kelib chiqadi. SHunga ko’ra, mazkur muammolarni hal etish uchun tabiiy resurslardan 
foydalanishda qonuniy cheklovlar yoki maxsus soliqlarni kiritish, ifloslantirish huquqi bozorini 
shakllantirish lozimligini ta’kidlaydilar.