|
37-rasm. Ishchi asalarilar lichinkasi va g‘umbakining tuzilishi
A-yuqoridan ko‘rinishi,
B-yon tomondan ko‘rinishi,
G-g‘umbagi, 1-13-tana bo‘laklari, US-mo‘ylov murtagi, S2-murakkab ko‘zi, RP-og‘iz o‘simtasi, P1-P2-P3-oyoqlasalari oldingi o‘rta va orqa murtaklari. ZK-qanot murtaklari, J-nish apparati.
Qurtchalarning tanasi yupqa, pishiq xitin po‘sti bilan qoplangan. Qurtcha o‘sishi uchun, u doimo xitin po‘stini tashlab turishi kerak, chunki u tinmay oziqlanishi tufayli teriga sig‘may qoladi. Po‘st tashlashdan oldin eski teri tagida yangi yupqa teri hosil bo‘ladi. Bu jarayon tullash (linka) davri deb, bir bora po‘st tashlash esa qurtchani yoshi deb aytiladi. Qurtchalar hammasi bo‘lib to‘rt martta tullaydi.
Asalari qurtchasining tullash davri 30 minut atrofida davom etadi va har bir tullash tuxumdan chiqqandan so‘ng, qo‘yidagicha davom etadi. Birinchi tullash 12-18 soatdan keyin, ikkinchi tullash 36 soatdan, uchinchi tullash 60 soatdan va to‘rtinchi tullash esa 78-80 soatdan keyin boshlanishi aniqlangan. Albatta bu tullashlar qurtcha hajmini keskin o‘sishi natijasida vujudga keladi.
Tuxumdan chiqgan qurtchalar birinchi kuni mayda, katakchaning tagida sut moddasiga o‘ralgan holda yotadi. Bir necha bor tullashlar natijasida o‘sib, oltinchi kunga borganda butun katakchani to‘ldirib yotadi. Shundan keyin, ular tanasini rostlab turadi. Bu vaqtda asalarilar katakcha ustini gulchang va mum aralashmasidan tayyorlangan qopqoqchalar bilan berkitib qo‘yadi.
Mum qopqoqchalari tarkibida 58% mum, 40% gulchang zarrachalariga boy bo‘lgan qog‘ozsimon modda va 2% suv bo‘ladi. Shuning uchun ham mum qopqoqchalari havoni o‘tkazuvchan bo‘lib, kelajakda asalari g‘umbakchalariga qulay sharoit yaratishga zamin yaratiladi. Bunday qopqoqchalar orqali qurtchalarga kislorod bemalol kiradi va karbonat angidrid gazi esa tashqariga chiqib ketadi. Shu kundan boshlab asalari qurtchalari hayotida, muhim o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi.
Asalarilarning g‘umbak oldi va g‘umbaklik davri. Bu xilgi rivojlanish metaforfaza bosqichida, faqat to‘liq o‘zgaruvchi hasharotlarga xosdir. Ularning qurtchalari rivojlanib bo‘lgach, so‘ng oziqlanmaydi, harakatsiz holatga kelib, oxirgi marta po‘st tashlaydi va g‘umbakka aylanadi.
G‘umbaklikga kirishdan oldin rostlanib olgan qurtchaning o‘rta va orqa ichaklarini ajratib turuvchi to‘siq yorilib, to‘plangan oziq qoldiqlari katakcha tagiga tushadi. Shundan keyin qurtcha, yigiruv bezlari ishlab chiqaradigan suyuq moddalari yordamida o‘ziga pilla yasashga kirishadi. Qurtcha suyuqlik moddasi bilan pilla devorlarini va tagini suvab chiqadi. Havo ta’sirida bu suyuqlik tezda qotadi va pilla ichida yana bir qavat uyacha hosil qiladi.
Ba’zi bir ma’lumotlariga ko‘ra, pilla tarkibiga yuqorida aytib o‘tilgan suyuq moddalardan tashqari, qurtcha tanasi va malpigiy naychalari ajratadigan moddalar ham kiradi. Qurtchalarning pilla yigirish xususiyati, uning tashqi muhit o‘zgarishlarga moslanish vositalaridan biri hisoblanadi. Chunki qurtcha a’zolari o‘sish bosqichi eng ma’suliyatli davr bo‘lib, bu davrda ular tabiatning salbiy ta’siriga ko‘proq duchor bo‘lishi mumkin. Qurtcha pillasining biologik ahamiyati-rivojlanayotgan asalari avlodlarini g‘umbaklik bosqichida, tashqi ta’ssurotlardan saqlab qolishdan iborat.
Asalari katakcha ichida pilla o‘rayotgan davrida bir necha bor bosh qismini pastga tushurib va aksincha, aylanib turadi. Ana shu aylanishlarda 15 minutdan 30 minutgacha vaqt sarflaydi, qurtchalar g‘umbakka o‘ralish vaqtini ikki kunda tugatadi yoki tuxum qo‘yilgandan so‘ng 10-11- kunlarida boshlab tugallanadi.
Asalari qurtchalari g‘umbakka o‘ralib bo‘lgach, u katakcha ichiga yana rostlanib oladi va shu holda harakatsiz bo‘lib qoladi. Lekin faqat tashqi tomondan shunday ko‘rinadi, aslida esa, uning po‘stlog‘i tagida bir qator o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Asalari g‘umbaklari tanasi uch qismdan iborat, ularda bosh, ko‘krak va qorin qismlari alohida ko‘rinib turadi. Bosh qismida bir juft mo‘ylovchalari, ikkita murakkab va uchta odddiy ko‘zlari, og‘iz apparati, ko‘krak qismida uch juft oyoqchalari va ikki juft qanot paydo bo‘ladi. Qanotlari ensiz, nozik plastinkaga o‘xshaydi. Qurtchalarning aksari ichki a’zolari to‘la parchalanib, shu qadar gistoliz ro‘y beradiki, keyingi rivojlanishda, undan faqat oziq modda sifatida foydalaniladi. Qurtchaning ichki a’zolasalari ana shu gistolizida gemolimfaning fagotsitar hujayralari faol qatnashadi, bu hujayralar yemirilayotgan hujayralarning zararlarini tutib qoladi.
Asalari g‘umbakining ichki tuzilishida ham ko‘pgina o‘zgarishlar ro‘y beradi, oldingi qismida asal jig‘ildoni rivojlanadi. O‘rta ichak halqasimon ichakka kirib, qatlamli tuzilishda bo‘ladi, orqa ichak esa ikkiga, ya’ni ingichka va yo‘g‘on ichaklarga bo‘linadi. Oziq qoldiqlarini chiqarib tashlash vazifasini bajaruvchi malpigiy naychalari soni ham to‘rtta o‘rniga, 100 tadan oshib ketadi, (katta asalarilarda esa 150 ta). Markaziy asab sistemasi va yurak ko‘pincha saqlanib qoladi. Qon aylanish garchi o‘zgarsada g‘umbaklik davri davom etadi. Jinsiy bezlarning boshlang‘ich qismlari batamom saqlanib qoladi va yanada rivojlanadi. Har bir tuxumdonda 100 tadan ko‘p tuxum naychalari hosil bo‘ladi. Keyinchalik, ishchi asalari qurtchalari g‘umbakka aylanish bosqichida, tuxumdonlar emirilib, ular o‘rniga tuxum naychalari kam, (1 tadan 20 tagacha), bo‘lgan, yangi tuxumdonlar hosil bo‘ladi. Shundan so‘ng qurtchalarning ichki a’zolarida asosiy o‘zgarishlar bo‘lib, o‘tadigan g‘umbak oldi bosqichi faoliyati tugaydi, oxirida qurtchalar tullaydi va g‘umbaklik bosqichiga o‘tadi.
G‘umbaklik davrida bo‘ladigan o‘zgarishlar, uning shakli umuman voyaga etgan etuk asalarilarga o‘xshaydi. Ularning tanasi pigmentsiz oq rangli, qanotlari yoyilmagan burma holda, ko‘krak qismida joylashgan. G‘umbaklik bosqichini oxirida qurtchalar oxirgi 6-chi po‘stini tashlab tullaydi. Qon bosimini ortishi natijasida qanotlari yoyiladi. Keyinchalik qon qanot qismidan tanaga oqishi, qanotlasalari ustki va ostki plastinkalari bir-biriga jipslashib, yetuk shaklga kiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
