22-variant Fe’lning tuzilish jihatdan turlari: sodda va qo`shma fe’llar. Juft fe’llarning o`ziga xos xususiyatlari

Biriktiruv bog`lovchilari uyushiq bo`laklarni va uyushiq gaplarni o`zaro biriktirib keluvchi bog`lvchilar hisoblanadi. Biriktiruv bog`lovchilariga va, hamda sof bog`lovchilari, bilan ko`makchi bog`lovchisi, -u,-yu, -da, ham yukama- bog`lovchilari mansubdir. –u, -yu, -da o`zi qo`shilayotgan so`zdan chiziqcha bilan ajratiladi, lekin vergul qo`yilmaydi.

Zidlov bog`lovchilari o`zaro zidlik munosabatida bo`lgan uyushiq bo`laklar yoki gaplarnibir-biriga bog`lab keladi. Ammo, lekin, biroq bog`lovchilari zidlov bog`lovchilaridir. . –u, -yu, -da yuklamalari,balki modal so`zi zidlov bog`lovchisi vazifasida qo`llaniladi.

O`zaro bog`lanayotgan bo`lak yoki gaplardanbirini boshqasidan ayirib ko`rsatuvchi bog`lovchilar ayruv bog`lovchilari hissoblanadi.

Uyushiq bo`lak va gaplarning inkor ma’nosini yuklagan na…na yordamchisi inkor bog`lovchi sanaladi. Bunda gapning kesimi tasdiq shakilda bo`ladi.

O`zaro tobe munosabatida bo`lgan gap bo`lagi va gaplarni bog`lash uchun ishlatiladigan bog`lovchilar ergashtiruvchi bog`lovchilar sanaladi.

N	Ergashtiruvchi bog`lovchilarning turlari	vazifasi	misollar
1	Aniqlov bog`lovchisi	Gap bo`laklarini va gaplarni tobelantirib bog`laydi	Ya’ni
2	Sabab bog`lovchisi	Gaplarni o`zaro tobelantirib bog`laydi	Chunki, negaki,zero,zeroki,zotan (deb, deya)
3	Shart bog`lovchisi (shart va to`siqsizlik bog`lovchisi)	Gap bo`laklari va gaplarni tobelantirib bog`laydi, ular o`rtasidagi shart ma’nosini ifodalaydi	Agar, agarda, gar, basharti, mabodo,garchi, garchand
4	Maqsad bog`lovchisi	Gaplarni o`zaro tobelantirib bog`laydi, ular o`rtasidagi maqsad ma’nosini ifodalaydi	Toki (deb, deya)
5	Qiyoslash-chog`ishtiruv bog`lovchisi	Gaplarni o`zaro tobelantirib bog`laydi, ular o`rtasidagi qiyoslash ma’nosini ifodalaydi	Go`yo, go`yoki, xuddi

Faqat bog`lovchi vazifasini bajaruvchi yordamchi so`zlar sof bog`lovchilar sanaladi. Bir o`rinda bog`lovchi, boshqa o`rinda ko`makchi, yuklama yoki modal so`z vazifasida keluvchi yordamchilarvazifadosh bog`lovchi sanaladi.

Bog`lovchilar q`llanishiga ko`ra yakka va takror bog`lovchilarga bo`linadi.

3.Sonning nomini, narsa-buyumning son-sanog`ini, tartibini bildirgan so`zlar turkumi son deb ataladi. Son necha?, qancha?, nechta?, nechanchi? kabi so`roqlarga javob bo`ladi. Sonning leksik xususiyatlari

1. Sonning nomini bildiradi: 3, 5, 7, 25.

2. Sanaladigan shaxs, narsa-buyumning son-sanog`ini bildiradi:

beshta kitob, yuz kishi…

SONLARNING MORFOLOGIK XUSUSIYATLARI

1. Sonlar juft, dona, metr, siqim kabi hisob so`zlari bilan qo`llana oladi;

2. Sintaktik shakl yasovchi qo`shimchalar sonning hamma turlariga ham qo`shilavermaydi : 1-shaxs birlikdagi egalik qo`shimchalari sonlarga deyarli qo`shilmaydi;

3. Boshqa so`z turkumlaridan son yasalmaydi lekin sondan boshqa turkumlarga oid so`zlar yasaladi. Miqdor sonlar bilan qo‘llanib, noaniq miqdor tushunchasini ifodalaydigan so‘zlar hisob so‘zlari (numеrativlar) dеb ataladi.

1) prеdmеtlarni yakkalab hisoblash uchun ishlatiladigan: dona, nusxa, tup, bosh, nafar; 2) butunning qismini hisoblash uchun: parcha, varaq, burda, og‘iz, luqma, siqim, tilim, chimdim, qultum, yutum, ho‘plam, tomchi, chaqmoq, nimta, to‘g‘ram, poy, toqa, bo‘lak, shingil; 3) to‘dalab ko‘rsatuvchi: gala, to‘p, guruh, to‘da, dasta, bog‘, quchoq, shoda, hovuch; 4) juftlab ifodalovchi: juft, para; 5) og‘irlikni o‘lchaydigan: gramm, kilogramm, sеntnеr, tonna, misqol, pud, botmon, qadoq, paysa; 6) uzunlik o‘lchovini bildiradigan: millimеtr, santimеtr, mеtr, kilomеtr, chaqirim, tosh (eskirgan), gaz, qarich, quloch, qadam; 7) yosh o‘lchovini bildiradigan: yashar, yoshlik, oylik, kunlik; 8) vaqt o‘lchovini bildiradigan: soniya..., soat, kun, oy, hafta, yil, asr; 9) qiymat o‘lchovini ifodalaydigan: so‘m, tiyin, tanga, miri, paqir. Bulardan tashqari, quyidagi hisob so‘zlari son va fе'l orasida kеlib, harakat miqdorini bildiradi: marta, navbatda, karra, bor, hissa, qatla, sidra, daf'a.

4.O`zbek tilida ravishlar, asosan, 2 xil usul, affiksatsiya va kompozitsiya usuli bilan yasaladi.

Affiksatsiya usuli bilan ravish yasashda so`z negiziga maxsus ravish yasovchi affikslarni qo`shish bilan ravish yasaladi. Ravishning bu usul bilan yasalishida ko`pincha ot, ba’zan sifat, son, olmosh, fe’lning sifatdosh va harakat nomi shakllari, shuningdek ravishning o`zi asos bo`ladi.

Ravish yasovchi affikslar quyidagilar:

-an: taxminan, rasman, tasodifan, majburan kabi. Bu affiks ot, sifat asosidan ravish yasaydi.

-cha: o`zbekcha, yangicha, boshqacha, o`zicha, istagancha, hozircha kabi. Bu affiks ot, sifat, olmosh, sifatdosh, ravish asosidan ravish yasaydi.

-incha: ko`pincha, aksincha kabi. Bu affiks ravish, sifat asosiga qo`shilib ravish yasaydi.

-larcha: o`rtoqlarcha, qarindoshlarcha, aybdorlarcha, vahshiylarcha kabi. Bu affiks ot, sifat asosiga qo`shilib ravish yasaydi.

-ligicha: tirikligicha, xomligicha, ozligicha, xo`lligicha kabi. Bu affiks sifat, ravish asosiga qo`shilib ravish yasaydi.

-lay: tiriklay, butunlay kabi. Bu affiks sifat va olmosh asosidan ravish yasaydi.

-ona: do`stona, fidokorona, g`olibona, qadimona kabi. Bu affiks ot, sifat, ravish asosidan ravish yasaydi.

-lab: haftalab, yaxshilab, bittalab, ko`plab kabi. Bu affiks ot, sifat, son, ravish asosiga qo`shilib ravish yasaydi.

-chasiga: dehqonchasiga, eskichasiga kabi. Bu affiks ot, sifat asosiga qo`shiladi.

-siga: tikkasiga, yappisiga kabi. Bu affiks sifat, olmosh asosiga qo`shilib ravish yasaydi.

-n (-in): ertan, kechin, yashirin kabi. Bu affiks ravish, fe’l asosiga qo`shilib ravish yasaydi.

-siz, be-: tinimsiz, to`xtovsiz, beto`xtov kabi. Bu affikslar omonim affiks sifatida sifatdan tashqari ot, harakat nomi asosidan ravish yasaydi.

-day (-dek): toshdek, gulday kabi. Bu affikslar ot asosiga qo`shilib ravish yasaydi.

Kompozitsiya usuliga ko`ra ikki so`z asosini ma’lum bir qolipda birikishi, tizilishi orqali harakatning bitta belgisini ifodalaydigan ravish yasaladi. Bu usul bilan qo`shma va juft ravishlar yasaladi.

Qo`shma ravish quyidagicha yasaladi:

1) har olmoshi bilan o`rin yoki payt ma’nosini bildiruvchi so`zlarni biriktirish bilan: har vaqt, har lahza, har on, har gal, har yoq, har zamon kabi;

2) ko`rsatish olmoshlariga yon, yer, yoq so`zlarini qo`shish bilan: shu yer, shu yoqqa, shu yonda, bu yerda, bu yoqqa, o`sha yoqda, o`sha yoqqa, u yerdan kabi;

3) bir soniga o`rin, payt, miqdor ma’nosini bildiruvchi so`zlarni yoki mustaqil ishlatilmaydigan so`zlarni qo`shish bilan: bir zum, bir lahza, bir zamon, bir yo`la, birmuncha, birvarakay, bir yoqqa, birato`la, bir oz kabi;

4) turli so`z turkumiga oid ikki so`z shaklining (o`z leksik ma’nosini saqlagan, ba’zan mustaqil ishlatilmaydigan so`z bilan) birikishi bilan: tez orada, hali zamon, shu zahoti, tunov kun, kuni kecha, qadim zamon, ozmuncha kabi.

Juft ravish ikki so`zning teng bog`lanishi bilan yasaladi.

Juft ravish quyidagicha yasaladi:

1) ma’nosi bir-biriga yaqin (sinonim) so`zlarning teng bog`lanishi bilan: asta-sekin, ochiq-oydin, eson-omon kabi;

2) qarama-qarshi ma’noli (antonim) so`zlarning teng bog`lanishi bilan: bugun-erta, yozin-qishin, nari-beri kabi;

3) –ma (-ba) elementlari, shuningdek, chiqish va jo`nalish (ba’zan bosh) kelishigi shaklini olgan so`zlarni takrorlash bilan: yuzma-yuz, yonma-yon, dam-badam, kundan-kunga, naridan-beri, kamdan-kam kabi;

4) turli fe’l shakllarining takrorlanishi hamda ularni bo`lishli va bo`lishsiz shaklda takrorlash bilan: qayta-qayta, sezilar-sezilmas, qo`yarda-qo`ymay, bilinar-bilinmas kabi.

Boshimga olma o'raydigan yog'och qirindisidan yostiq qilib rohat-rohat uyquga ketdim.

5.So`zlashuv jarayonida albatta, shubhasiz,ehtimol singari so`zlarni ko`p ishlatamiz, lekin bunday so`zlar borliqdagi narsa-hodisalar, belgi xususiyatlarini nomlamaydi. Shu bilan birgalikda, yordamchi so`zlarga o`xshab sof grammatik ma’no ham ifodalamaydi. Bunday so`zlar bildirayotgan axborotga so`zlovchining tasdiq, ishonch, gumon kabi munosabatlarini bildiradi.