22-mavzu Viruslar diagnostikasi Reja

7) Virus DNK sini sitologik usullar orqali. Virus bilan kasallangan hujayrada DNK ni joylashishi (lokalizatsiyasi)ni o’rganiladi. Hujayra DNK si asosan yadroda joylashgan bo’ladi, sitoplazmada DNK miqdorini oshishiga qarab virus DNK si sintezini ko’rsatadi. Bu yangi sintezlangan DNK ni o’rganish gistoximiya va avtoradiografiya usullarida amalga oshiriladi. Bu asosan hayvon va odam viruslarida yaxshi natija beradi.
Virus DNK si sintezining substratlari
Viruslarni foydali maqsadlarda ishlatish 20 asrdan boshlandi. Quyon miksomatozini Avstraliyada quyonlarni tez ko’payishiga qarshi ishlatildi. Kelajakda genetikaning muvaffaqiyatlari natijasida sun’iy viruslarga kerakli genlarni kiritib sog’ hujayralarga tegmasdan faqat kasal hujayralarnigina nobud qiladigan yoki davolaydigan viruslarni ishlatish fikrlari mavjud.
Chechak virusi o’limga olib keladigan viruslar qatoriga kiradi. Shu sababli terroristlar bu virusni biologik qurol sifatida ishlatishi mumkin. Bu virusni o’ta havfli yekanligi bibliya zamonidan ma’lum.Eng dah+shatli yepidemiyalar 17-18 asrlarda Yevropa !) millionlab odamlarni kasallantirgan va 18 asrni oxiriga kelib 150 millioncha odam nobud bo’ 1796 yilda E. Djennerom tomonidan vaktsina ishlab chiqilgandan so’ng unga qarshi aktiv kurash boshlandi va uni butunlay engildi. Odamzod tarixida shu virusni birinchi marta to’la engish imkoniyati bo’ldi. 20 asrga kelib vaktsina yordamida Yevropa, Shimoliy Amerika va sobiq SSSRda chechak chechakni to’la engildi. 1977 yilda bu virusni Somalida oxirgi bir marta xisobga olindi xolos. 1980 yilda VOZ tomonidan chechakni to’la yo’qotilgani xabar qilindi. Virus faqat ikki mamlakatda Amerika va Rossiyada laboratoriya sharoitida ishlatish maqsadida saqlanmoqda. Ammo virusni sovu vaqtida ko’milgan murdalardan reanimatsiya qilib olish imkoni bari bir saqlanadi. Chunki bu virus tashqi sharoitga chidamli virus hisoblanadi.
Viruslarni bioterrorizm maqsadlarida ishlatish mumkinligi ustida olimlarda har hil fikrlar mavjud. Masalan, Butun dunyo taniqli olimlari Taras Shevchenko nomidagi Kiev shahridagi Milliy universitetida NATO ilmiy fondining qo’llab quvvatlashigatayangan xolda bu masalani atroflicha muhokama qilindi va bu muammoning ijobiy va salbiy tomonlari ko’rsatib o’tildi. Frantsiya o’simliklarni himoya qilish institutining professori Erve Lekok o’simlik viruslarini biologik qurol sifatida ishlatish ancha mushkul ish bo’lsa kerak, degan fikrni bildirdi. Chunki o’simlik viruslari hasharotlar vositasida tarqalib butun yer sharini aylanib yana o’sha virus tarqatilgan xududga qaytib kelishi va o’ziga zarar keltirishi mumkin. Lekin bioqurol sifatida toksin ishlab chiqadigan qilib “o’rgatilgan” virusni (genetik modifikatsiya qilingan) virusnigina ishlatish mumkin. Ammo bunday ishlar birnecha yillardangina keyin amalga oshishi mumkin. Chunki hozircha virus genetik apparatiga sun’iy ravishda kiritilgan gen virus genomida uzoq vaqt saqlanib qolmayabti, har bir keyingi reproduktsiyada virus toksini sintezlash qobiliyati yo’qolib borayapti. Valensiya shahri universitetining professori Mariano Kambra virusdan tashqari ham o’simliklarga zarar keltirishni boshqa yo’llari borligini, ya’ni masalan, sug’orish sistemasida zararli kimyoviy moddalarni qo’llash mumkin, viruslar esa shundoq ham hasharotlar va urug’ orqali tarqalib faqat qishloq ho’jalik o’simliklaridagina yemas balki ularni yovvoyi turlarida ham yepidemiyaga sabab bo’lishi mumkin. “Yaxshi” virus xuddi qishloq ho’jaligida ishlatiladigan har xil toksinlar kabi yoki insektitsidlardek ta’sir qilishi mumkin. Oregon universitetining professori Valerian Dolya zararli viruslarni foydali viruslarga aylantirish ustida ish olib borayotganliklari haqida fikr bildirdi. Viruslar hujayraga kirgandan so’ng hujayrani yangi virus zarralarini sintez qilishga majbur qiladi. Ammo biz uni boshqatdan tarbiyalaymiz. M., papilloma virusi so’gal hosil qiladi. Ayollarda esa rak hosil qiladi. Biz bu virusdan bitta gen olib o’simlik virusinig geniga joylashtiramiz va bu yangi virus bilan o’simliklarni kasalllantiramiz. Natijada bizga kerakli virus ko’payadi va o’simlikda papilloma virusining oqsili to’planaboshlaydi. Bu oqsilni tozalab vaktsina tayyorlash mumkin. Demak, o’simlik vaktsina ishlab chiqaradigan fabrikaga aylanadi. Bu texnologiyani potentsial terroristik maqsadlarda ham ishlatish mumkin. Odamlarda kasallik qo’zg’atadigan yangi virus paydo bo’lsa, uni avvalo identifikatsiya qilinadi va unda qanday genlar mavjudligi aniqlanadi, so’ngra xuddi yuqorida aytilgan texnologiyadan foydalanib, ya’ni yangi virusni qandaydir bizni qiziqtiradigan (foydali yoki zararli maqsadlarda ishlatish mumkin bo’ladigan) geni olinadi va uni o’simlik virusining genomiiga joylashtiriladi va mazkur virus ko’payishi jarayonida ko’p miqdorda vaktsinatsiya qilishda ishlatiladigan oqsil sintezlanadi va uni oliib vaktsinatsiya qilishda ishlatiladi. Bu ishga birnecha oygina ketadi, xolos. Shuning uchun ko’p virusologlar yangi viruslarni o’ta tez topish va aniqlash hamda qishloq ho’jaligida oson ishlatiladigan o’simlik urug’larini yoki yangi nav o’simliklarni yaratish ustida ish olib borishadi. Albatta o’simlikni o’zi ham tashqi agressor viruslardan himoyalanish qobiliyatiga yega. O’simlik “agressor” virusni nuklein kislotasini (genetik materialini) tanish qobiliyatiga yega. O’simlik o’z nuklein kislotasini saqlagan holda begona nuklein qislotani yo’q qiladi. Shuning uchun o’simlik viruslarini havfli yekanligini yoddan chiqarmaslik zarur. O’simlik viruslarini ishlatib m’alum davlatga iqtisodiy zarar yetkazish mumkin. Bu zarar xuddi tabiiy ofatdek tuyulishi mumkin.Aslida nazariy jihatdan qaraganda biror zararkunandalik maqsadini ko’zlab qilinishi yehtimoldan holi bo’lmasligi mumkin.
Yana bir nazariy havf mavjud. O’simlik virusilarning genetik va molekulyar xususiyatlari ularga yaqin bo’lgan odam va xayvonlar viruslariga o’xshashdir. Organizmlarni “okkupatsiya” qilishda ularga o’xshash h+ujayra strukturalaridan foydalaniladi. Shuning uchun ko’p olimlar o’simlik viruslarini odam va boshqa organizm xujaylarini o’zini muh+ofaza qilishda qanday ishlashini bilish uchun model sifatida ishlatishadi. Chunki hujayralar strukturalari har xil bo’lsa ham ularni tashkil qilinish tizimi juda o’xshashdir. Ayniqsa ko’p o’simlik viruslarini yaqin qarindoshlari odamni ham kasalantiradi. Ehtimoldan holi yemas o’simlik viruslarini ozgina modifikatsiya qilib to’g’ridan-to’g’ri odamlarni hech kimda birorta yomon fikr uyg’otmasdan hafli virus bilan kasalantirish mumkin.
Taras Shevchenko nomli Kiev universitetining professori Valeriy Polishuk viruslarni tarqalshi jiddiy muammolar keltirib chiqarishi mumkinligini aytadi. Ammo bunda hech kim bu zararni bo’lishida virus ishlatilgan deb isbot qilmagan bo’lsa ham, ammo bunga bilvosta isbotlar etarlicha qo’p, ayniqsa sovuq urish vaqtlarida.O’simlik viruslari terrorist uchun havfsiz bo’lib havfdan maxsus muhofaza qilish zarur yemas, faqat laboratoriya va issiqxona bo’lsa ularni virulent va agressiv shakllarini modifikatsiya qilib yaratish mumkin. Shuning uchun ham kichik xududda o’stirilgan o’simliklar ancha nozik bo’ladilar, ayniqsa issiqxona o’simliklari. Ko’p issiqxonada yetishtiriladigan o’simliklar boshqa davlatlarga uzoq masofalarga yangi yig’ilgan holatda jo’natiladi. Modifikatsiya qilingan zararli komponentga yega bo’lgan latent holatdagi infektsiya toksik va allergen mahsulot hosil bo’lishiga olib keladi. Masalan, biror kishi qo’shnisigning dalasiga zarar yetkazmoqchi bo’lsa kartoshka virusini agressiv shtammini bahorda qo’shnining yeriga sepib yuborishi mumkin va uch yil mobaynida uni yerida kartoshka kasallanish oqibatida hosil olaolmasligi mumkin. hozirgi kunda biz bexavotir yurganimiz bilan viruslarni “o’zgaruvchan” shtammlarini tayyorlash texnologiyasini rivojlanishi bilan qo’shni davlatlar orasidagi munosabatlar darajasiga qarab o’simlik viruslari katta havf tug’dirishi “odamzodni oziq-ovqat bazasini” qo’porishi mumkin. Bu faqat iqtisodiy yo’qotishdan tashqari mahalliy regionlarda ocharchilikga sabab bo’lishi mumkin. Kuba mustaqilliging dastlabki yillarida dalalarga shakarqamish virusi yuqtirilgan hasharotni tashlashgan. Natijada Kuba 50 poyiz asosiy yeksport qiladigan mahsuloti hosilini yo’qotgan edi. Albatta u vaqtda buni isbotlash mushkul edi, ammo hozir isbotlash ancha osondir. Uning uchun shu virus izolyatini ajratiladi va uni avval bu yerda umuman bo’lmaganligini ko’rsatiladi. Xo’sh bu qaerdan keldi va bunday katta kontsentratsiyada. hozirgi kunda virusologlar bunday patogen viruslarni identifikatsiya qilish va ularga karshi kurashishborasida katta tajribag bor. Masalan, Yevropa mamlakatlarini oladigan bo’lsak Gollandiyada yekish materiallarini kasallanganlik darajasi bir poyizdan oshmaydi, chunki ularda kerakli standartlar ishlab chiqilgan. Ammo Ukrainada esa bu ko’rsatkich qoniqarsiz darajadadir. Oxirgi yillarda h+ar bir kolxoz arzon import yekish materiallarini olishga h+arakat qilishdi. Natijada G’arbiy Yevropa o’zining yo’qotishga mo’ljallangan yekish materiallarini arzimas pulga sotadi. Chunki Ukrainaning Karantin xizmati maxsus tekshirish imkoniyatiga yega bo’lmaganligidan eng havfli patogenlar yekish materiallari bilan o’tib kelaveradi. Endi hozirgi kunda Odessa mutassadi shaxslari diagnostika qilish uchun maxsus diagnostika asbob uskunalarini sotib olishdi. Ma’lum viruslarga sertifikati bo’lmagan materiallar orqasiga qaytarib yuborildi. Virus kasalliklarini hozirgi kunda davolanilmaydi. Virusni turini aniq bilgandan so’ng kontr choralar tayyorlanadi yoki keyingi yilda paydo bo’ladigan kasallik o’choqlarini bu yildayoq chegaralanib qo’yiladi. Kuzgi bug’doyni yekib qo’yildi va uni yangi yildan oldin virusga tekshiruvlar o’tkazildi. haqiqatdan ham bug’doy ancha yerta yekilgan va shu bug’doyda ovqatlanadigan hasharotlar yovvoyi rezervator o’simliklardan uchib kelishib bug’doyda ovqatlanib ko’plab viruslarni kuzgi bug’doyga yuqtirib ulgurgan. Demak bug’doy qishlab chiqqandan so’ng birinchi yetilish fazasiga kirishi, shiralarni yangi populyatsiyasini chiqish vaqtiga to’g’ri keladi, natijada kasallanganish oqibatida hosilni ko’p qismi yo’qotiladi. Demak shiralarni tuxumidan chiqish davridagi qisqa vaqt ichida insektitsid bilan zarba berib yepidemik zanjirni uzish kerak. Viruslarga qarshi kurash choralaridan yana biri ularni vaktsinatsiya qilishdir. Ammo bu ish qimmatbaxo o’simliklargagina amalga oshiriladi, masalan pomidorchalarga kichkina shprits orqali vaktsina yuboriladi. Bu albatta odamlardagi vaktsinatsiya yemas, balki o’simlikni himoya kuchini oshirishdir. Qo’l mehnati bo’lganligi uchun ancha qimmatga tushadi. Shuning uchun G’arb olimlari transgen o’simliklar yetkazishni afzal deb biladi.