22-Ma’ruza milliy hisobchilik va makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tizimi

22-Ma’ruza
	MILLIY HISOBCHILIK VA MAKROIQTISODIY KO’RSATKICHLAR TIZIMI
REJA:
22.1	Milliy hisoblar tizimi to’g’risida tushuncha
22.2	Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar hisoblash uslubiyati va o’zaro bog’liqligi
12.3	Yalpi ichki mahsulot – milliy hisoblar tizimining markaziy ko’rsatkichi
12.4	Yalpi ichki mahsulotni ishlab chiqarish usulida hisoblash
12.5	Yalpi ichki mahsulotni harajatlar usulida hisoblash
12.6	YAIMni daromadlar usulida hisoblash
12.7	YAIM va narxlar darajasi

Tayanch so’z va iboralar. Milliy hisoblar tizimi, ikki yoqlama yozuv, schyotlar, yalpi ichki mahsulot


12.1.Milliy hisoblar tizimi to’g’risida tushuncha
Milliy hisoblar tizimi - bu iqtisodiy faoliyat natijalarini makrodarajada qayd etish va tahlil qilish uchun foydalanadigan o‘zaro bog‘liq ko‘rsatkichlar, klassifikatsiyalar va schetlar tizimidir.
MHT ma’lumotlarining asosiy iste’molchilarini birinchi galda davlat boshqaruvi organlari tashkil etadi. Sababi, bozor iqtisodiyoti davrida davlat siyosatini ishlab chiqishda, ya’ni soliq va byudjet siyosati pul massasi, foiz qanday bo‘lish kerak, inflyatsiyaga qarshi kurash choralari, aholini ish bilan ta’minlash va davlat boshqaruvi organlari tomonidan ijtimoiy himoyalash, daromadni taqsimlash, tashqi savdo siyosati va boshqa makroiqtisodiy muammolarni echishda foydalaniladi.
Yana asosiy iste’molchilardan biri korxonalar menejerlari, korparatsiyalar rahbarlari va biznes rahbarlar ishlarida foydalanadi, ya’ni, ular korxona uchun investitsiya, ishlab chiqarishni kengaytirish, iqtisodiy kon’yunkturani tahlil qilish maqsadida foydalanadilar. Albatta yuqoridagi ma’lumotlarni hisobga olgan holda ishlash sovodxonlikni bildiradi.
Uchinchi iste’molchi bu ilmiy tekshirish institutlari bo‘lib, ular iqtisodiyotni tahlil qilishda, kelajakni bashorat qilishda, hamda iqtisodiy modellar yaratishda foydalanadi. To‘rtinchi foydalanuvchi bu oliy o‘quv yurtlari.
Eng asosiy iste’molchilar xalqaro tashkilotlardir: Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT), Xalqaro valyuta fondi (XVF) va boshqalar. Ular MHTga tegishli metodologiyani rivojlantirish, shu bilan birga o‘z tashkilotlari badallarini aniqlash, kredit berishni asoslash va rivojlanayotgan davlatlarga o‘zaro yordam berishida foydalanadilar.
Shunday qilib, MHT orqali iqtisodchilar, davlat rahbarlari, olim-iqtisodchilar, statistiklar o‘zaro birlashadi.
XVII asr oxirida iqtisodiy rivojlangan davlatlardan Angliya, Gollandiya va Frantsiyada o‘zlarining milliy daromadlari va boyliklarini hisoblab, shu boylikka asosan armiya saqlashgan. Bu davrda ko‘zga ko‘ringan iqtisodchilardan Angliyada V.Petti (1665-1676 y.y.), King (1696 y.) va Frantsiyada Voban (1707 y.) milliy daromadni hisoblashgan va shu asosda milliy soliq tizimini tuzishgan.
XVIII asrga kelib, iqtisodiyot fanida asosan ishlab chiqarishga e’tibor berilib, undan olingan daromadlarni hisoblashgan. Xizmatlarni ishlab chiqarish hajmiga kiritganlardan Frantsiyalik iqtisodchisi A.Smitdir. 1930 yilga kelib, AQShda yalpi ichki mahsulot (YaIM)ni hisoblash kontseptsiyasi paydo bo‘lgan.
Chet mamlakatlar statistikasida balans tizimlari tajribasi V.Leontev tomonidan AQShning 1929-1938 yil ma’lumotlari asosida tuzildi. Bu balans xarajatlar-ishlab chiqarish jadvali shaklida bo‘lib, uning asosida ikki yoklama yozuvli shaxmat jadvali metodi asos bo‘lgan.
1951 yilda Parijda Evropa iqtisodiy hamjamiyatining Milliy hisoblar bo‘yicha konferentsiyasi bo‘lib, unda Evropa iqtisodiy hamjamiyatiga a’zo bo‘lgan mamlakatlar uchun Milliy hisoblar tizimining standart loyihasi qabul qilindi. Bu loyiha angliyalik bir gypyh iqtisodchilar tomonidan ishlab chiqildi.
1952 yilda bir gypyh ekspert-statistiklar BMTning Statistika byurosi topshirig‘a binoan «Milliy hisoblar va uzatuvchi jadvallar» deb nomlangan metodologiyani tayyorladilar. Bunga Angliya va AQShning milliy hisoblar bo‘yicha asosiy ishlari negiz qilib olindi.
1953 yilda dastlabki MHT qabul qilingandan so‘ng, BMTning statistika organlari tomonidan milliy hisoblarning nazariy va metodologik asoslari takomillashtirildi va rivojlatirildi. Bu ishlar 1968 yilda qabul qilingan MHTning xalqaro standarti 25 yil, toki 1993 yilning fevraliga qadar xizmat qildi.
1993 yil fevral oyida BMTning N’yu-Yorkdagi Statistika komissiyasining navbatdagi sessiyada MHTning yangi standarti qabul qilindi.
1993-yilda MHT tubdan yangilanganidan keyin BMT Statistika qoʻmitasi kichik, lekin tez-tez yangiliklar kiritishning maqsadga muvofiqligi toʻgʻrisida qaror qabul qildi, lekin bu qaror amalga oshirilmadi va shuning uchun boshqa yirik yangilashni amalga oshirish zarurati tugʻildi. 1993-yilgi MHTni yangilash jarayoni 2008 yilning mart oyida nihoyasiga yetdi, uni yangilangan versiyasi BMT statistika qoʻmitasi tomonidan ma’qullandi. Unga “2008-yilgi Milliy hisoblar tizimi” (MHT-2008) nomi berildi.
1968 yildan to 1993 yilgacha MHTda qo‘lga kiritilgan yutuq va tajribalar bu yangi standartga asos qilib olindi.
Shunday qilib, MHTning qisqacha tarixiy ma’lumotining xulosasi kuydagicha:

Yillar	Asosiy e’tibor	Natijasi
1950-1750	Daromadlar	-milliy daromadni hisoblash -hisoblashdan maqsad, soliqlarni to‘g‘ri hisoblashdir.
1700-1900	Ishlab chiqarish	YaIM hisoblash -ishlab chiqarishni chegarasini aniqlash
1940…	Makroiqtisodiyot	Hozirgi amaliyotdagi MHT

Iqtisodiy jarayonlarni amaliyotga asoslangan holatda MHT orqali tavsiflash uchun siyosiy-iqtisodiy qonuniyatlarga suyanishi kerak. Ana shunday kontseptsiyalardan biri ishlab chiqarish chegarasi va tarkibiy qismidir. Shuni qayd qilish kerakki, iqtisodiy ishlab chiqarish kontseptsiyasi, ilmiy iqtisodiyot fani asosidir. Bu kontseptsiyaning o‘z tarixi mavjud. Ishlab chiqarish kuchlari va jamiyatning rivojlanishi o‘zaro bog‘liq holda o‘zgarib tyrdi. Masalan, fiziokrat Fransua Kenening fikricha, iqtisodiy ishlab chiqarish faqat tog‘-kon sanoatida jamlashgandir, chunki iqtisodiyotga bu sohalar tabiatdan ajratib olingan. Qolgan tarmoqlar esa, tog‘-kon sanoatida ishlab chiqarilgan mahsulolarning ko‘rinishi bir-xolatdan boshqa xolatga aylantirgan.

Fiziokratlarning bu nazariyasi o‘sha davrda, tog‘-kon sanoati juda rivojlangan davrga to‘g‘ri kelgan, keyinchalik boshqa tarmoqlar bilan birga sanoat ham rivojlana boshlagan. Bu kontseptsiyani juda to‘g‘ri emasligini A.Smit o‘zining moddiy ishlab chiqarish kontseptsiyasida asoslagan, ya’ni muayayan ishlab chiqarish sohasiga hamma ishlab chiqaruvchi tarmoqlar kirishini aytgan. A.Smit fikriga ko‘ra xizmat sohasi ishlab chiqarish tarkibiga kiritilgan. K. Marks hamda sovet siyosiy iqtisodchilari xizmatlarni ishlab chiqarish tarkibiga kiritmagan, shu sababli bu soha yaxshi rivojlanmay qolgan. Shuni aytish kerakki bundan 300 yil ilgari ingliz iqtisodchisi V.Petti yashagan davrda iqtisodiyotni rivojida xizmat sohasi katta o‘rinni tashkil qilgan. Shuning uchun V. Petti xizmatlarni ham ishlab chiqarishga kiritgan, ana shu kontseptsiya MHT uchun asos bo‘lgan. Faqatgina uy xo‘jaligidagi uy bekalarining xizmati hisobga olinmagan. Hozirgi MHTda uy xizmatkorining xizmati ishlab chiqarish tarkibiga kiradi. Agarda siz uy xizmatchingizga uylansangiz, YaIM qiymati uy xizmatkorining daromadi miqdoriga kamayadi.
MHT yangi nusxasining MHT-1993 kontseptsiyasida uy xo‘jaligida uy bekalarining xizmatini hisoblash tavsiya qilinadi. Shu bilan birga narkotik modda ishlab chiqarish va tarqatish, yashirin ishlab chiqarish sohalarini ham hisobga olish tavsiya kilinadi. Shu kungacha ko‘pgina davlatlar buni hisobga olgani yuq. Ishlab chiqarish aktivini ushlab turganda inflyatsiya tufayli ularning oshgan qiymatlari, tabbiy o‘sgan o‘simliklar va yovoyi xayvonlar mahsulotlari esa ishlab chiqarishga kiritilmaydi.