2023yil pedagogika va psixologiya fakulteti 202 pp- guruh talabasi omurullayeva Dilnura ning

I.BOB.O’SMIRLIK YOSH DAVRIDA O’QUVCHILARNING IJODIY QOBILIYATLARI RIVOJLANISHI MUAMMOSINING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK MANBALARDA O’RGANILISHI
1.1.Ijodiy qobiliyatlar muammosining olimlar tomonidan psixologik nazariyalar orqali yoritilishi

Ijodiy qobiliyat- insonning ijodiy qarorlar qabul qilish, tushunish, qabul

qilish va tubdan yangi g’oyalarni yaratish qobiliyati.
Kundalik hayotda ijodkorlik zukkolik orqali maqsadlarga erishish, atrof-muhit, ob’ektlar va vaziyatlardan g’ayrioddiy tarzda foydalanib, umidsizdek tuyulgan vaziyatdan chiqish yo’lini topish qobiliyati sifatida namoyon bo’ladi.
Tor ma’noda, muammoni aniq va mohirona hal qilish tushuniladi. Bu, shuningdek, muammolarni turli xil tomondan, nostandart yechimlar qobiliyatiga ishora qiladi.
Ijodiy qobiliyatlar bilimlar, ko‘nikmalarda emas, balki ularni egallagan dinamikasida ya’ni bilim, ko‘nikmalar qanday sharoitda tez, chuqur va oson egallanishida namoyon bo‘ladi. Bu tushunchadan bugungi kunda ham foydalaniladi. Va nihoyat, yana bir tushunchani ko‘rib chiqamiz. “Ijodiy qobiliyat – bu bilim ko‘nikma va malakalarni namoyon bo‘lishi emas, balki ularni tez o‘zlashtirilishi va uni amaliyotda samarali qo‘llanilishidir”. Ushbu tushunchada ijodiy qobiliyatlar bilim, ko‘nikma va malakalarga tenglashtirilmay, ularga nisbatan insonning munosabati, bilim, malaka va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish yengilligi, tezligi va chuqurligi, hamda ularni ma’lum bir faoliyatini yengil o‘zlashtirishda va shu faoliyatning muvaffaqiyatli bajarishda namoyon bo‘ladi.
Hozirgi paytda iste’dod nishonalarini miyaning va sezgi organlarining mikrostrukturasi bilan bog‘laydigan nazariya eng maxsuldor hisoblanadi. Miya xujayralarini chuqur o‘rganish iste’dodli kishining nerv turkumalarini ko‘rsatadigan morfologik va funksional xususiyatlarida farq borligini aniqlash imkoniyatidadir deb taxmin qilish mumkin. Shuningdek, iste’dod nishonalarini nerv jarayonlarining ayrim differensial xususiyatlari bilan (nerv kuchi, muvozanatlashuvi va xarakatchanligi u o’rtasidagi farqlarga qarab) va shu bilan oliy nerv faoliyati turlari bilan bog‘lovchi gipoteza ham haqiqatga yaqinroqdir.
Shunday qilib, qarama–qarshiliklarni yengish hamda haqiqatni izlash oqibatida olimlar quyidagi xulosaga keldilar, “Ijodiy qobiliyatlar – shaxsning individual psixologik xususiyati bo‘lib, unga bilimlar, ko‘nikmalar va malakalarni o‘zlashtirilishining to‘liqligi, yengilligi, chuqurligi, hamda turli faoliyatni o‘zlashtirish va uni muvaffaqiyatli bajarishga bog‘liq” bu tushunchani psixologiyaga yirik Rossiya olimi B.M.Teplov (1896-1965) kiritgan bo‘lib, u bugungi kunda keng tarqalgandir.
Yuqorida aytib o’tilgandek B.M.Teplov qobiliyatlarning umumiy nazariyasini ishlab chiqishiga o‘z xissasini qo’shgan B.M.Teplovning fikricha “Qobiliyatlar” tushunchasi o‘z ichiga uch g‘oyani qamrab oldi: “birinchidan, qobiliyatlar deganda bir odamni boshqasidan ajratib turadigan individual psixologik xususiyatlar tushuniladi.
Ikkinchidan, qobiliyat deganda har qanday individual psixologik xususiyatni emas biror bir faoliyatni muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlovchi xususiyat tushuniladi.
Uchinchidan, “Qobiliyatlar” odamning bilimlari, ko‘nikmlari va malakalariga tenglashtirimasligi lozim”.
B.M.Teplovning fikricha qobiliyatlar doimiy rivojlanishdagina mavjud bo‘lishi mumkin. Rivojlanmagan, amaliyotda qo‘llanilmaydigan qobiliyat vaqt o‘tishi bilan yo‘qoladi.

• 
  Axborot texnologiyalari asrida va ayniqsa, o’smirlar misolida
  
• 
  O‘quvchilarning ijodkorlik qobiliyatini baholashning iqtisodiy samarali usuli – kompyuterdan foydalanish metodikasi.
  

Ijodiy qobiliyatlarning paydo bo’lishi haqida bir qancha farazlar mavjud. Birinchisiga ko’ra, ijodiy qobiliyatlar homo sapiensda asta-sekin, uzoq vaqt davomida paydo bo’lgan va insoniyatdagi madaniy va demografik o’zgarishlar, xususan, aholi sonining ko’payishi, eng aqlli va qobiliyatlilarning qobiliyatlarini qo’shish natijasida yuzaga kelgan deb ishoniladi. Populyatsiyadagi individlar, keyinchalik bu xususiyatlarning nasllarda mustahkamlanishi bilan paydo bo’lgan.
2002 yilda Stenford universitetidan antropolog Richard Klayn tomonidan ilgari surilgan ikkinchi gipotezaga ko’ra, taxminan 50 ming yil oldin to’satdan genetik mutatsiya natijasida paydo bo’lgan [¹¹].
Ijodkorlik mezonlari:
1.ravonlik – vaqt birligida yuzaga keladigan g’oyalar soni;
2.o’ziga xoslik – umumiy qabul qilinganlardan farq qiladigan g’ayrioddiy g’oyalarni ishlab chiqarish qobiliyati;
3.moslashuvchanlik. Ranko ta’kidlaganidek, bu parametrning ahamiyati ikki holatga bog’liq: birinchidan, bu parametr muammoni hal qilish jarayonida moslashuvchanlikni ko’rsatadigan shaxslarni, ikkinchidan ularni hal qilishda qat’iylik ko’rsatadigan shaxslarni ajratishga imkon beradi.
4.retseptivlik – g’ayrioddiy tafsilotlarga, qarama-qarshiliklarga va noaniqlikka sezgirlik, bir fikrdan ikkinchisiga tezda o’tishga tayyorlik;
5.metaforik – bilimning ba’zi sohalarini boshqalarning tilida va usulida tasvirlash, bilim va g’oyalarni bir sohadan ikkinchisiga o’tkazish, bilimning ba’zi sohalarida fikrlash, odatda yangi yaratilgan, boshqalari orqali. Mutlaqo g’ayrioddiy kontekstda ishlashga tayyorlik, ramziy, assotsiativ fikrlashga moyillik, murakkabni oddiyda ko’rish, murakkabni soddalashtirish qobiliyati.
6 Qoniqish – bu vazifa hal qilinganligini anglash hissi, ijodkorlikning namoyon bo’lishi natijasi. [⁹]
Torrens tomonidan ijodkorlik mezonlari quyidagi ajratiladi.
1.Ravonlik – ko’p sonli g’oyalarni ishlab chiqarish qobiliyati;
2.Moslashuvchanlik – muammolarni hal qilishda turli xil strategiyalarni qo’llash qobiliyati;
3.O’ziga xoslik – noodatiy, nostandart g’oyalarni ishlab chiqarish qobiliyati;
4.Ishlab chiqish – yuzaga kelgan g’oyalarni batafsil ishlab chiqish qobiliyati.[¹⁰].
Ko’rib turganimizdek ijodkorlik mezonlarini ham turli olimlar turlicha bo’lib berishgan. Torrens tomonidan belgilangan ijodkorlik mezonlari 4 ta bo’lsa, ijodkorlik mezonlarining o’zi 6 ta hisoblanadi. Mezondan joy olgan atamalarning nomi bir xil bo’lsada, lekin ta’riflar turlicha keltirib o’tilgan.
Ilmiy adabiyotlarda ijodkorlik tushunchasiga turlicha yondashuvlar mavjud.
Rossiya Fanlar akademiyasi Falsafa institutining Yangi falsafiy entsiklopediyasida ijodkorlik quyidagicha ta’riflangan: “Ijodkorlik – bu shaxsga xos bo’lgan qobiliyatlarning ierarxik tuzilgan birligi bo’lib, u o’zgarishlarga moslashishga qaratilgan aqliy jarayonlarning darajasi va sifatini belgilaydi va sensorimotor, vizual, operatsion-faoliyat va mantiqiy-nazariy noma’lum sharoitlar shakllari deb qaraladi. Ijodkorlik ham shaxs rivojlanishining yuqori intellektual darajaga o’tish bilan bog’liq bo’lgan ma’lum bir jihatidir” [¹²].
Demak, Rassiya fanlar akademiyasi Falsafa fanlar institutining Yangi falsafiy ensiklopediyasida ijodkorlik qobiliyati bu har bir shaxsda namoyon bo’luvchi bir iearxik tuzilmasi hisoblanadi, u turli xil o’zgarishlarga moslashishga qaratilgan va aqlning darajasini, sifatini belgilab beruvchi vosita sifatida qaralgan.
Psixologik lug’at ijodkorlikni “insonning amaliy yoki nazariy faoliyati” deb talqin qiladi, unda yangi (hech bo’lmaganda faoliyat sub’ekti uchun) natijalar (bilimlar, qarorlar, harakat usullari) vujudga keladi.[¹³].
Pedagogik entsiklopediyada ijodkorlik “inson faoliyati va mustaqil faoliyatining oliy shaklidir. Ijod uning ijtimoiy ahamiyati va o‘ziga xosligi bilan baholanadi (yangilik)” .Mashhur kishilar hayotini olib qarasak, ular ijodiyotida eng muhim o‘rinni ishg‘ol qilgan narsa ularning tinimsiz ishlash qobiliyatiga ega bo‘lganliklari, belgilangan maqsad yo‘lida oylab, yillab, o‘n yillab ishlay bilishlari va charchamay unga erishish yo‘llarini izlashlari bo‘lgandir. Ma’lumki, maktabdagi o‘quvchilar orasida darslardan ulgurmaydigan bolalar ham uchraydi. Bunday o‘quvchilarning darslarga ulgurmasdan orqada qolish sababini sinchiklab tekshirish shuni ko‘rsatadiki, ularda o‘qishga moyillik bo‘lmaydi yoki ular dars tayyorlash yo‘llarini bilmaydilar. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, ularda o‘qishga bo‘lgan qiziqish va istak tug‘dirish, shuningdek, ularda dars tayyorlash malakasini hosil qilish ularning darsga ulgurib borishlariga imkoniyat beradi. Shuning uchun ta’lim-tarbiya jarayonida har bir pedagog o‘quvchilarga muayyan fanlardan bilimlar berish, malaka hosil qilish, ularning his va irodasiga ta’sir etish bilan bir qatorda, ularning har birini jamiyatning munosib quruvchilari bo‘lib yetishishlari uchun tinmay o‘z ustilarida ishlash lozim ekanligini ular ongiga singdirish kerak.O‘quvchilarning kelajak mehnat faoliyatlaridagi muvaffaqiyatlari faqat ularning maktabda oladigan bilim va malakalariga bog‘liq bo‘lmay, balki, asosan, o‘zlarining bundan keyingi o‘z ustilarida tinimsiz ishlashlari orqali yangi bilimlar hosil qilib borishlariga bog‘liq ekanligini ularga tushuntirish orqali biz ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga ega bo‘lamiz.[¹⁴]
Shunday qilib biz psixologik va pedagogik jihatdan ijodkorlik ya’ni ijodiy qobiliyat atamasiga turlicha talqin ko’rdik. Psixologiyada bu ijodkorlik ham amaliy ham nazariy faoliyat hamda mana shu faoliyatni olib borishda turli xil bilimlarni egallash orqali ijodiylik vujudga keladi deyilgan bo’lsa, Pedagogikada esa ijodkorlik bu inson mustaqil faoliyatining oliy shaklidir va ijod insonning ijtimoiy ahamiyatini belgilab beradi deb ta’riflab o’tilgan. Bundan shunday xulosaga kelsak bo’ladi, Pedagogik va Psixologik jihatdan ham olib qarasak insonda ijodkorlik vujudga kelishi, uni yanada rivojlanishi uchun u ijtimoiy muhitda ma’lum bir faoliyat turi bilan shug’ullanishi kerak bo’ladi.
Ijodkorlikning yaxlit kontseptsiyasi 18-asr oxirida paydo bo’ldi. Uning yaratuvchisi I. Kant edi. I.Kant Ijodkorlik – hissiy taassurotlar va aql o’rtasidagi bog’liqlik deb ta’riflaydi. I. Kant tasavvur ostida ongli va ongsiz faoliyatning birligini tushuntiradi.
Ekzistensializmda (A. Kamyu, J.P. Sartr va boshqalar) ijodning subyekti va obyekti dunyoni intuitiv biladigan erkin shaxsdir deb ta’riflaydilar. Shaxsiy, tabiiy, ijtimoiy chegaralardan tashqariga chiqish-bu ijodkorlikdir. [¹⁵].
N. A. Berdyaev ijodkorlikni shaxs erkinligi deb ta’riflaydi. Ijod insonni poklaydi, yuksaltiradi. Ijodkorlik har doim ijobiy tajriba, o’zlikni oshkor qilish, chuqur tajribava o’zini-o’zi yengishdir [¹⁶].
Z.Freyd ijodkorlikni shaxsning unda vujudga keladigan faoliyatining energiyasini qayta yo’naltirish orqali ichki stressni bartaraf etish jarayoni ijtimoiy jihatdan maqbul maqsadlarga erishish deb talqin qilgan. Bu energiya o’tish tadqiqotchisining Sublimatsiyasi deb ataladi.
Gumanistik psixologiya vakillarining ijodini tushunishga qarashlar ko’pchilik mahalliy psixologlarning ijodkorlikni o’rganish fikriga eng yaqin bo’lib chiqdi. A.Maslou, K.Rojers ijodkorlik – bu o’z tajribasini chuqur anglay olish qobiliyati, bu o’z-o’zini amalga oshirish, o’zini namoyon qilishdir, deb hisoblaydi[¹⁵].
D. B. Bogoyavlenskaya, V. A. Petrovskiy, S. V. Maksimovalar ijodkorlikni – moslashuvchan bo’lmagan faoliyatning namoyon bo’lishi (chegaradan tashqariga chiqish istagi, o’ziga xos kognitiv vazifalarni qo’yish zarurati, ichki potentsiallarni ishga tushurish) deb tushuntiradilar.[¹⁷-¹⁸].
Ijodkorlik shaxsni rivojlantirishning zaruriy sharti bo’lib, u yangi g’oyalar paydo bo’lishiga olib keladigan va sub’ektning o’zida va allaqachon mavjud madaniyat shakllarida yangi narsalarni kashf etishga olib keladigan ijodiy faoliyatdir. Ijodiy jarayonni shaxsning kognitiv qobiliyatlari, uning motivatsion va qadriyat sohalari ishtirokisiz amalga oshirish mumkin emas deb hisoblaydi.
Shu o’rinda ijodkorlik tushunchasiga o’z fikrimizni bayon etadigan bo’lsak, ijodkorlik qobiliyati- bu har bir insonning yaratuvchanligi, yangilikka intilishi, o’z-o’zini turli xil ijodiy mashqlar orqali yanada rivojlantirishi, turli xil bilimlarni egallashni ham yangicha metodlarini topa olishi hisoblanadi.
Keling, “qobiliyat” tushunchasiga murojaat qilaylik.
“Qobiliyat” tushunchasiga turli xil ta’riflar mavjud. S. L.Rubinshteyn, faoliyatning falsafiy va psixologik nazariyasining asoschisi, qobiliyatni bir qator psixologik xususiyatlarni o’z ichiga olgan murakkab shakllanish sifatida ta’riflagan. Shaxs qobiliyatlarsiz biron bir muayyan faoliyatga qodir bo’lmaydi.
“Qobiliyatlar – bu shaxsda mustahkamlangan umumlashtirilgan aqliy faoliyat tizimi. Ko’nikmalardan farqli o’laroq, qobiliyatlar harakat usullarini emas, balki aqliy jarayonlarni (“faoliyat”) belgilash natijalari
^{bo’lib, ular orqali harakatlar va} faoliyat tartibga solinadi”. ^{Qobiliyat masalasidagi markaziy muammo uning irsiyligi, tug‘maligidir. Platon inson qobiliyatlari tug‘ma ekanligini aytgan va inson bilgan barcha narsa uning ideal bilimlar dunyosida bo‘lgan paytidan xotiralar bo‘lib hisoblanadi, deb taxmin qilgan. Mashxur tabiatshunos olim Charlz Darvinning amakivachchasi Frensis Galton o‘zining birinchi kitobi «Talantning tug‘maligi, uning qonuniyatlari va oqibatlari» (1869), shuningdek, boshqa kitoblarida ta’kidlaishcha, buyuklik va iste’dod avloddan avlodga beriladi, tashqi muhit omili esa bunda sezilarli rol o‘ynamaydi.} [¹⁹].
Keling, ijodiy qobiliyatlarning paydo bo’lishining mohiyati va mexanizmini aniqlaylik.
Ko’pgina tadqiqotchilar ijodkorlikni ijodiy qobiliyat bilan, ijodkorlikni esa ijodiy bo’lish qobiliyati bilan aniqlaydilar.
XX asr boshlarida ijodkorlikning psixoanalitik nazariyasi vujudga keldi, uning asoschisi Z.Freyd edi. Unga ko’ra, ijodkorlik jinsiy energiyani ijodiy faoliyatga o’tkazishdir. Bostirilgan intilishlar va kechinmalar, sublimatsiya deb ataladigan narsa ijodkorlikda mujassamlanadi. Imkoniyatlar, ijodiy qobiliyatlar ego tuzilishiga kiritilgan individual tug’ma xususiyatlar sifatida qaraladi. Ongli ijodkorlik ongning asosiy manbaidir.
K.Yung ijodkorlikni o‘z-o‘zini namoyon qilish jarayoni, shaxsni o‘zgartirish ishi sifatida tushuntiradi [¹⁵].
Geshtalt psixologiyasining asoschilaridan biri M. Vertgeymer ijodkorlikni vaziyatga eng munosib qurish uchun mavjud gestalt jarayon sifatida tasvirlaydi. Ijodkorlik u tomonidan psixologik xususiyatlar sifatida muvozanatga erishishga qaratilgan shaxslar tushuntiriladi[²⁰].
Shaxs konstruksiyalari nazariyasi muallifi J. Kelli har bir shaxsda tadqiqotchini ko‘radi va ijodkorlikni balandllikka muqobil deb hisoblaydi [²¹].
E.Fromm ijodiy qobiliyatlarni har bir insonda uxlab yotgan tug’ma potentsial qobiliyatlar deb hisoblaydi. L.Turston ta’kidlaydiki, ijodiy qobiliyatlarning rivojlanishiga temperamentning o’ziga xos xususiyatlari, tez o’zlashtirish va g’oyalarni yaratish qobiliyati yordam beradi. Ijodiy yechimlar dam olish, tarqalish vaqtida keladi.
Kognitiv psixologiya tarafdori S.Gerbert ijodiy qobiliyatlar hech qanday o’ziga xoslikni o’z ichiga olmaydi va boshqa kognitiv jarayonlar qobiliyatlardan farq qilmaydi, deb hisoblaydi. [²²].
J. Gilford ijodkorlikni universal kognitiv ijodiy qobiliyat deb hisoblaydi. Ijodkorlik divergent fikrlashga asoslanadi, bu muammoga bir nechta yechim topishni maqsad qilib qo’yadi va mavjud standartlar undan tashqariga chiqadi . D.J.Gilford tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, iqtidorli bolalar o‘zlarining iqtidorini tengdoshlaridan yashirishga, buning natijasida ularda og‘ir kechuvchi depressiya holati kelib chiqishi kuzatilgan. Ta’limda differensial yondashuvining tadbiq etilmaganligi natijasida, o‘rtacha o‘quvchiga nisbatan olingan talablar natijasida, ularga nisbatan boshqa tengdoshlari tomonidan salbiy munosabatlarni shakllanishi sabab 80-yillarning boshlarida iqtidorli bolalarning iqtidor va xususiyatlarini o‘rganish, rivojlantirish va kelajakdagi imkoniyatlarini tahmin qilish maqsadida yirik xalqaro loyiha ishlab chiqilgan. AQSHda iqtidorli bolalarni liderlik sifatlarini tarbiyalash maxsus o‘quv kurslari tashkil etilgan.[²³]
G. Ayzenk ijodkorlikni “insonga yordam beradigan qobiliyat” deb ta’riflagan. Uning fikricha, ijodkorlik umumiy iqtidorlilik psixikaning tarkibiy qismidir . Gans Ayzenk o‘zining ko‘p yillik tadqiqotlari natijasida shunday xulosaga keladi: “Talant muvaffaqiyati tizimida genetik omillar 80 foizni tashkil etadi. Nutqiy qobiliyatlar, xotira, tasavvur, hisobga olish qobiliyatlari genetik asosga ega. 20 foizi ijtimoiy shart-sharoitlarga bog‘liq, ularga oiladagi, maktabdagi sharoit, omad va baxtli tasodiflar kiradi. Genetik va ijtimoiy omillarning bu munosabatini tajribaviy yo‘l bilan tekshirib ko‘rish mushkul.”
(1892-yil) Galton yuqorida eslatilgan kitobida ijodning bir yoki boshqa turi bo‘yicha qobiliyatlar avloddan-avlodga o‘tgan ba’zi oilalarni misol keltiradi. Xususan, Bax avlodlarida musiqiy iqtidor ilk bor 1550 yilda kuzatilgan va besh avloddan so‘nggina I.S.Bax dahosida bir muncha kuchliroq namoyon bo‘ldi. Baxlar oilasida 60 ga yaqin musiqachi bo‘lgan; ularning 20 ga yaqini mashxur deb tan olingan. Motsart ajdodlari orasida 5 nafar, Gaydnda esa ikkita musiqachi bo‘lgan.[²²]