2021 Ўзбекистон маданияти ва санъати тарихи

Назорат топшириқлари:
1.Ўрта асрларда Ўрта Осиёнинг маданият ва санъат тараққиёти.
2.Сомонийлар, Қорахонийлар, Ғазнавийлар ва Хоразмшоҳлар даврида моддий маданият тараққиёти.
Мустақил иш топшириқлари:
1.Ўрта Осиё мусулмон шарқи уйғониш даври маданияти.


12-Мавзу. XVI-ХIX асрларда Ўзбек хонликлари даври маданият ва санъати


Режа.
1.ХV аср бошларига келиб Дашти қипчокдаги қабилалар.
2.Мустақил давлат тузиш ҳаракатларининг бошланиши.
3.Шайбонийлар даврида маданияти ва меъморчилик.
4.Ҳаттотлик санъатининг ривожланиши.
5.Китоб безаш ҳамда миниатюра ишлаш борасидаги ютуқлар.
6.Аштархонийлар даврида меъморчилик санъати

Шайбонийхон (1451 — 1510) қушинларининг Марказий Осиё худудини босиб олиши учун қулайлик туғдирди. Муҳаммад Сҳайбонийхон кқчманчи қабилаларни бирлаштирган, ихтидорли илмли шаҳзода бқлган. У Самарқанд, Бухоро, Ясси, Астрахан каби шаҳарларда булиб, уз даврининг яхши маълумотли киши ҳисобланган. У турк ва форс тилларини мукаммал билган. Олд Осиё ва Марказий Осиёнинг ички вазиятини яхши билган сиёсатчи бқлиб, темурийлар давридаёқ ру — ҳонийларнинг вакиллари орасида юксак мартабали ҳомийларга эга бқлган.Мовароуннаҳрнинг куплаб шаҳар задогонлари Шайбонийхонни—

бонийхонни куллаб қувватлаган. Чунки улар турли
босқинчилик урушлари, бебош бекларнинг ўз бошимчаликларидан безор бқлган едилар. Унинг тарафдорлари мана шу тартибсизликларни йққотиш учун кучли хон ҳокимиятини қрнатилишидан манфаатдор эди. Ёзма манбаларда таъкидлашича, темурийлар давлатини забт этишда Сҳайбонийхон тева — рагида жиспслашган бир қатор уруг"лар, паймонлар, уйгурлар, дқрмонлар, манг"итлар, минглар, ққнг"иротлар, жалойирлар, қурлавутлар, ичкилар, қиётлар, бурқутлар, ёбуг"улар, шунқорлилар иштирок этган. Шайбонийхоннинг Марказий Осиёни босиб олишдан олдин деҳқончилик маданияти ва ҳунармандчилик марказлари бқлган. Янги эрларни эгаллаш кқчманчи задогонларга катта даромад келтирилиши кқзда тутилган эди.
Шайбонийхон кучманчиларнинг жанговор анъаналари билан Урта Осиё шаҳарларининг маданий ютуқларини бирлаштира олди. Бу эса истилочилик юришларини муваффақиятли чиқишини таъминлади.
ХVI асрнинг биринчи ун йиллигидаёқ Шайбонийлар Марказий Осиёнинг Бухоро, Самарқанд, Шош, Кеш, Урганч, Насаф, Ҳисор, Термиз, Балх, Ҳирот каби йирик савдо ҳунамандчилик ва маданий марказларини эгаллади.
Сиёсий низолар ва урушлар натижасида мамлакатнинг иқтисоди издан чиққан, савдо, товар —пул муносабатлари ёмон аҳволда эди. Ҳунармандлар ва деҳқонлар қз ишларини ташлаб кетган, шаҳар ва қишлоқлар ҳаёти инқироз жараёнини уз бошидан кечираётган эди. Шайбонийлар томонидан мамлакат иқтисодиётини оёққа тургазиш учун утказилган чора тадбирлар
ХVI асрнинг 30 —йилларига келиб уз натижаларини берди. Шайбонийлар узларининг салкам 100 йиллик ҳукмронлиги даврида 3 марта пул ислоҳоти қтказилди. Сҳунинг учун Муҳаммад Шайбонийхон (1501~1510й) Убайдулла Султон (1533-1539й) Абдуллахон (1557-1598й) давр-ларида мамлакатнинг иқтисодий ва маданий ҳаётида юксалиш даври булди. Айниқса Абдуллахон даврида марказлаштириш сиёсати охирига етказилиб, хон ҳокимияти чекланмаган ҳуқуққа эга булди. Бухоро хонлигига асос солинди.
Мамлакат куп қонли урушлар ва қирғинлар эвазига марказлаштирилди. Масалан Абдуллахон узининг уругига мансуб барча эркакларни қириб юборди. Ундан қолган биргина меросхур Абдумумин ҳам 5 ой ҳукмдорлик қилди. Абдумумин Бу эса халқни олдида ва давлат ичида Абулфайзхонни обрқйини пасайиб кетишига олиб келди. Энди тахтни Чингизийлар авлоди қрнини кучли мавқейга эга бқлган мангитлар сулоласининг бошлиғи Мухаммад Раҳимбий
егаллади. У Чингизхон авлоди бқлмаганлиги учун амир деб эълон қилинди.
Бу сулола ХВИИ асрнинг 50 — йилларидан 1920 йилгача ҳукмронлик қилган. Улар фақатгина Бухоро хонлиги ёки амирлиги териториясини бошқарадилар. Бухоро хонлигидан ташқари Марказий Осиёнинг шимолий ва шимоли — г"арбий қисмида Хива ва қққон хонликлари ташкил топди. Хонликлар қртасидаги қрушлар қққон хонлиги Жиззах, Оратепа, Хқжанд ва Тошкент шаҳарларини эгаллади.
1710 йилда Фарғона водийсида қққон хонлиги ташкил топди. Унинг пойтахти қққон шаҳри эди. Хонликни минглар уругига оид сулола бошқарари. Хонликлар бир — бири билан доимо душманлик муносабатида бқлиб келдилар.Уларнинг шаҳарлари, бозорлари обод бқлса —да, қзаро низолар савдо алоқалари ва маданиятни тараққи — ёти учун тқсқинлик қиларди. Лекин улар қзига хос ма — даний марказларга эга бқлди. Савдо— сотиқнинг риво — жланишини ва қлкада меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви натижасида товар —пул муносабатлари тобора ривожлана бошлайди.
ХИХ асрнинг биринчи ярмида Бухоро ва қққон ша —
ҳарлари ип — газлама матолари ишлаб чиқарувчи
марказларга айланди. Самарқанд ва қққонда қоғоз
ишлаб чиқарилар эди. Маъдан маҳсулотлари Наманган
ва Ҳисорда, қурол —ярог" ишлаб чиқариларди. Товар пул
муносабатларининг ривожланиши хонликда солиқ тизимининг
қзгаришида ҳам қз ифодасини топди —хонлар аца —
секин ққл оцидаги аҳолидан ундириладиган солиқнинг
пул тартибига қта бошладилар.
Бироқ натурал солиқлар ҳали қз кучини сақлаб қолган эди. Сугориш шахобчалари, тқғонлар,йқллар ва ицеҳкомлар қуриш ва таъмирлаш билан бог"лиқ деҳ — қонларнинг моддий мажбуриятлари ҳам катта қрин эгалларди. Мамлакатда деҳқончилик ва чорвачилик билан шуг"улланувчи аҳоли ишлаб
чиқарувчи куч бқлиб қолаверди. ХВИ —ХИХ асрларда қрта Осиёда табиий фанларда ҳам юксак ютуқ ва тажрибалар ққлга кирилди.Илгарги даврда яшаб ижод қилган математика, ацро — ном, файласуфларни асарларига шарҳлар ёзилиб изоҳлар берилди. Муҳаммад Ал Хоразмий, Ибн Сино, Беруний, Форобий, Улуг"бек, Румий, Али қушчи яратган асарлар қайтадан о"рганилди. қнлаб асарларга шарҳлар ёзилиб, камдан —кам янги ғоялар таклиф этилди. Математика соҳасида Мухаммад ал Ходи Тож ас Саъдий (вафоти 1568й) "Шамсиддин ас Самарқандий асаридаги Румий шарҳига (ХИИИ аср) изоҳ" , " Айлана тартибидаги синус", " Таъсис этиш йқли" каби асарлари, Латиф Мухаммад ибн Бобо Самарқандий қзининг "Ҳисоб ҳақидаги рисола", "Васийнинг тқрт қисми". Абдусамат қози Мухаммад Акбархон Эрон олими Баҳовуддин Олимийнинг "Ҳисоб ҳақида хулоса" асарига шарҳ ёзган.
Бухоро хони Аштархоний Субхонқулихон "Бахтли соатни билишда ой фаслининг моҳияти" номли ацрологик асари билан, Аҳмад ибн Носир Дониш қзининг "Юлдузлари назорати" сари билан ацрономик тақвим тузди., "қуёшнинг бурж оцига кириши" , "Курра фозонинг тузилиши ҳақида"рисола, "қуёш чиқиши ва ботиши вақтларининг жадваҳ" каби асрлари билан Мусурмон шаҳри қрта Осиё мутафаккирларининг қаторидан му — носиб қрин эгалладилар.
Бу даврда бир қатор географик асрлар яратилди. Масалан Низомиддин Абдували Биржондий (1525 й вафот этган) қзининг "Ажойиботлар мамлакати" номли асари қрта Осиёнинг "етти иқлими" эри, денгизлари, тоглари, дарёлари шунингдек Самарқанд, Бухоро ва Хоразм каби йирик шаҳарлари ҳақида ҳикоя қилади.
Заҳриддин Мухаммад Бобурнинг "Бобурнома" асари ҳам Фарг"она водийси, Бухоро, Тошкент, Ҳисор, Термиз, Ҳирот, қобул каби шаҳарларнинг географияси. Арабис — тон, Эронжроқ, Озарбайжон, Хитой, қошг"ар каби юрт — ларнинг табиати, қсимликлари, ҳайвонот олами ва аҳолиси ҳақида муҳим маълумотлами қзида мужассам этган. Ҳофиз Таниш Бухорийнинг "Сҳоҳлами шарфловчи ки — тоб"(Сҳарофномаи шоҳий) асарида Мовароуннаҳрнинг йирик шаҳарларини тарихий географияси талқин этилади. Асли Андижонлик Балх китобдори Махмуд ибн Валининг ("Бахр ул асрор фи маноқиб ал аҳёр") "Олижаноб ки — шиларнинг жасорати хақида сирлар денгизи" номли асари асрларга оид шаҳарлари маданияти ацрономия, география, минералогия ва ботаника фанларига оид маълумотларни қзида мужассам этган.
Хива хони тарихчи Абулг"озихон қзининг "Сҳажараи турк" ва"Сҳажараи таржима" асарларида Хитойдан Мисргача бқлган ҳудудларда яшовчи халқлари турмуши, қабила уруғлари, айниқса қрта Осиёдаги турк қавмлари ва уларнинг маданияти ҳақида тқлиқ малумот беради. Тиббиёт соҳасида Юсуф ибн Харави 1511 йил ёзган "Фойдали маслаҳатлар тқплами" Султон Али "Давлолаш дастури"(Дацур ал— илож) асарлари касалликлами олдини олиш йқлларини қргатади. Мулла Мухаммад Юсуф қаҳҳол (Абдулатифхонни шахсий табиби) қзининг "Безгакни қрганиш"асарида даволаш услубларини таклиф этади. "қаҳҳоллар (кқз касали шифокорлари) нинг асарларининг мағзи" асарида кқз хацаликларини даволаш усулларини баён этади. ХВИ —ХИХ асрларда Бухоро, Хива ва қққон хонликларида адабиёт соҳасида мукаммал мактаблар вужудга келди. ХВИ асрнинг йирик маданий ва адабий маркази Самарқанд ва Бухоро шаҳарлари эди. Адабиёт соҳасида, ижтимоий —фалсафий қарашларни қзида мужассам этган бир қатор асарлар яратилди. Масъуд ибн Усмон Кқҳицоннинг "Абулхайрон тарихи", номалум муаллиф (кейинги малумотларга кқра Сҳайбонийхон) нинг "Таварихи гузудан нусрном Камолиддин Биноийн — инг "Сҳайбонийнома" ,
Фазлуллоҳ ибн Рузбекхоннинг "Меҳмонномаи Бухоро", ҳофиз Таниш Бухорийнинг "Абдулланома", Гулбадан — бегимнинг " Ҳумоюннома", Мухаммад Ҳайдарнинг "Тарихи Рашидий" ва бошқалар. Бу даврдаги адабиёт қарама — қарши икки йқналишл) феодал — диний — бадиий, яъни хон ҳокимияти ва руҳонийлар, бой задогонларни манфаат ва эҳтиёжларини қзида акс эттирган оқим. 2) халқ адабиёти — ҳақиқий халқчил, ижтимоий —фалсафий қарашларини қзида мужассам этган оқимлар тараққиёт этди.
Феодал диний —бадиий адабиёт феодал тузуми ва ҳукмрон синфини манфаатини ҳимоя қилди. Бу оқимнинг Сҳайбоний, Убайдий, Азизий, Ҳазирий, Абулфайз, Сулай — мон, Мулла Сҳоди ва бошқалар каби вакиллари мавжуд эди. Бу даврдаги ижодкорлар қз асарларида тор доирадаги задогонларнинг қизиқишини акс эттиради. Халқ адабиёти эса инсон ва унинг моҳияти, дунёқараши, диний ва дунёвий камолоти, жамиятнинг салбий томонларини очиб берадиган йқналиш эди.
Бу оқимнинг Бобур, Мухаммад Солиҳ, Мажлисий, Хқжа кабилар эди. Бу даврдаги адабиёт қрта Осиё чегарасидан чиқиб, Туркия, Ҳиндицон, Озарбайжон ва бошқа мамлакатларга тарқалди. Бобурнинг "Бобур — нома" асари қз даврининг ижтимоий —сиёсий, иқтисодий ва маданий хаёти ҳақида ҳар томонлама чуқур тасаввурларни беради.
Бобур шахси қарама — қарши қарашларга эга эди. Бир томон қз юртини севувчи ва мусофирликнинг азобини тортган, инсонпарварликни куйловчи шоир бқлса, бошқа томондан Темурий ҳукмдор бо*либ, қзаро феодал урушларини олиб борарди. Бобурнома қзбек тилидаги мқъжизавий асар, угқзал халқчи атамалар, айтишувлар ва сўз бойликларини намойиш қилади. Ўз даврининг машҳур шоири, тарихчи ва давлат арбоби Мухаммад Солиҳ Хоразм ҳукмдори Нур Сайидбек оиласида дунёга келди. У Ҳиротда Абдураҳмон Жомий ққлида таҳсил олган. У Хуросонда Ҳусайхи Бойқаро, Бухоро ва Самарқанд Темурийлари саройида, Бобур ва Сҳайбоний саройларида хизмат қилиб, амир — ул — умаро (амирлар амири) "ма — миуш — шуаро" (шоирлар подшоси) унвонларига эга бўлган. Унинг "Шайбонийнома" асари реалицик характерга эга. Тилнинг равонлиги, қзининг юксак бадиий жи — ҳати билан асар ажралиб туради. Асар 76 боблик доцон бқлиб, 5 — 6 йиллик воқеалами қз ичига олади. Унда Темурийларнинг Сҳайбонийлар билан кураши, халқ аҳ — волининг оғирлашганлиги қйловсиз олиб борилган урушлар кқплаб шаҳар ва қишлоқларни, суг"ориш иншоатларини вайрон этганлиги ҳақида, ҳамда қша даврда қурилган мадраса ва мақбаралар ҳақида муҳим маълумотлар мавжуд. Асардаги кқплаб уруг" ва қабилаларнинг, шаҳар ва қишлоқларнинг номи, ҳамда географик терминларининг қўлланилиши ўқувчида қизиқиш уйғотади.
Хоразм ҳукмдори Абулғозихон (1603—1664й) йирик тарихчи олим бқлиб, у ҳам турк, ҳам форс — тожик тилида асарлар битган. Унинг "Сҳажараи — Тарокима" ва "Сҳажараи турк" номли қрта Осиё ва турк халқларининг маданияти ва тарихи ҳақидаги асарлари мавжуд. Биринчи асар ажнавий Турк ҳукмдори қг"узхон ва унинг авлодлари, туркман қабилалари ҳақида бқлса, иккинчи асар Чингизхон ва унинг авлоди, хусусан Сҳайбонийлар ҳақида ҳикоя қилади. Муаллиф тарихий воқеалар, афсона ва бошқа ривоятлар орқали қз сулоласининг ва бошқа ҳукмдорлар сулоласининг келиб чиқишини таърифлайди. ХВИИИ асрнинг таниқли туркман шоири Нурмухаммад қариб Андалиб(1710— 1776й) доцонларнинг муаллифидир. Унинг "Сад Ваққос", "Зайнул араб", "Юсуф ва Зу — лайҳо", "Лайли ва Мажнун" каби асарлари майжуд. Унинг камол топишида Навоий ва Фузулий ижодининг роли беқи — ёсдир.
Унинг асарлари хақчил бқлиб, ҳаётий ва ишқий саргузаштларни ҳам қз ичига олган.
Бу даврда каллиграф (ҳаттот) Юсуф Рожий, Бобожон Саноий, Худойберган Муҳркан, Мухаммад Ёқуб Девон Хоразмий, Мухаммад Ризо Охундлар сарой — ларда, кутубхоналарда хизмат қилиб, бадиий асарларни жилдларини янгилаш, кқпайтириш ва кенг тарқатиш учун ижод қилганлар. Бир китобни таёрлаш учун қоғоз кесадиган киши, хаттот— котиб, музаҳҳиб (қу — лёзмани безайдиган), лаwаҳ (китоб бобларини ва расмларни жойлаштирадиган), мусаwир, саҳҳоф (муқовалайдиган) кишилар қатнашганлар. Каллиграфияни урганиш муҳим ва қийин булган.Шермуҳаммад Мунис "Саводи таълим" асарини ёш ҳаттотлар учун дарслик қилиб яратган. Комил Хоразмий
(1825—1899й) шоир, бастакор, ҳаттот, мусаввир булган.
Унинг мусиқага аталган "Хоразм нотаси" номли асари
мавжуд. Куқон хонлигидаги адабий муҳит ҳам узига
хос мактаб булди. Бу даврдаги адабиёт ҳақида ХVIII
асрнинг охири —ХIХ асрнинг бошларида Абдулкарим
Фазлий томонидан ёзилган(1821й) "Мажмуаи шоирон"
номли шеърият антологияси муҳим малумотларни
беради. Фаргона водийсининг машҳур шоири Бобораҳим
Машраб (1640—17ИИй) адабиётининг прогрессиф йуналишини тараққиётида муҳим рол уйнади. Унинг асарлари Урта Осиё буйлаб кенг тарқалди. Чунки у халқ дарди, ситами, қайгу — аламига шерик бқлди. Хонликдаги ёмон илатлами қоралади. Эркинлик, ҳурфикрлиликни куйлади. шунинг учун уни Балхда дин — дорларнинг игвоси билан 1711 —йилда осиб қлдирдилар. ХVIII асрнинг машҳур шоири Турди Фарог"ийдир. Шоирнинг турли қзбек қабилаларини ва уруғларини қзаро муросага чақирувчи "тор кунгиллик беклар" деб аталувчи шеъри халқни бирликка чақирган. Куқоннинг ХVIII асрдаги машҳур ҳажвиётчиси Махмур узининг "Ҳапалак", "Итбоқар қози", "Хожи Ниёз", "Каримқул Меҳтар" каби шеърларида амалдорларнинг ярамас, бузуқ, хулқ -атвори ва разил ҳаракатларини фош қилади.
У "Ҳапалак" шеърида оч яланғоч халққа солинган "тилла солиги бахтсизлик келтиришини изтироб ва қайгу билан тасвирлайди.
Сунгги урта асрлар архитектураси туртта даврга булинган. Биринчи давр ХVI аср бошларидан ХVII асрнинг 60 — йилларигача уз ичига олиб, темурийлар даври қурилишини давом эттириш ва шаҳар учун интилишини кучай ганлиги билан ҳарактерланади. Бизгача саноқли қурилиш иншоатлари этиб келган булсада, Бухоро қурилиш мактабининг узига хос хусусиятини курсатади. Бухоро Х асрда урта Осиёнинг қурилиш ва санъатида марказий уринни эгаллади. Чунки Бухоро давлатнинг марказига айланди. 1514 йил Бухоронинг марказий майдонида Калон (катта) Жума масжиди қурилди.
1535-1536 йилларда унинг қаршисида Мир-Араб мадрасаси қад кутарди. Бундан ташқари аҳоли зич яшайдиган гузарларда Хужа Зайниддин хонақоси ва Баланд масжиди каби иншоатлар барпо этилди.
Иккинчи даври эса ХV асрнинг 60 -йилларидан ХVI асрнинг охиригача булган даврни уз ичига олади. Абдуллахон II (1557 —1598й) даврида мамлакатда сиёсий ва иқтисодий барқарорлик ҳукм суриб, архитектура ва санъат ривожланади. Бухоро марказ бқлганлиги учун Самарқанд, Тошкент, Термиз каби шаҳарларга нис — батан тез ривожлана бошлади. Лекин шунга қарамай Тошкентда Бароқхон ва Кқкалдош, Деновда Сайид Оталиқ мадрасиси, Термизда Султон — Саодат (некрапол) давиналар мақбараси қад кқтарди. қарши чқлларида ва қузор Келиф савдо карвонлари йқлида Абдуллахон работ деб аталувчи карвон саройлари қурилди. Бу давр қурилишида жамоат иншоатлари ва шаҳар ва халқаро савдо сотигини ривожланиши учун йуллар, карвонсаройлар, сардобалар қурилиши етакчи урин эгаллайди. Биргина Абдуллахон даврида бундай иншоатларнинг сони 500 дан ошиб кетди. Бухорони узида қурилган Модарихон ва Абдуллахон ансамблини уз ичига олувчи "қуш мадраса", Говкушон ва Хужа мадрасалари узининг кенг майдонлари билан кишиларни диққатини узига жалб этди. Шаҳарнинг савдо расталари орасидан утадиган йул кенгайтирилиб, асосий савдо йқлига туташтирилди. Бухоронинг шарқий рабодида ҳам йирик Кукалдош мадрасаси бунёд этилди.
Шаҳар ташқарисида муҳим ибодатхоналардан бири Номозгоҳ мажиди қад кутарди. Учинчи даври ХVII асрни уз ичига олиб, биноларни сирти тез бузиладиган қопламалар билан безалди.
Лекин Бухоро ва Самарқанд регицондаги қурилишлар бундан ицисодир. Бухородаги Лаби ховуз Девонбеги хонақоси ва мадрасаси уртасида қурилди.
(1619— 1622й) Самарқанддаги Регистон майдонида Улуғбек хонақоси урнида (1636й) Шердор, 1647-1660 йиллар Тиллақори мадрасалари қурилиб, Мирзои деб аталувчи илгариги карвон сарой урнини ишгол қилди. Бу қурилишлар узининг ҳажми, салобати ва маҳобати билан ХV аср архитектурасини давом еттирилиши эди. Суннги феодал даври архитектурасининг янги 4 —босқичи ХVIII —ХIХ асрларни қамраб олади. Бу даврнинг мероси деярли қурилган Самарқанд шаҳрининг Челак мавзесидаги мақбара худди шу анъаналаримизни қайта тикланганлигини намунаси булди.
Бу даврда туқимачилик ҳам ривожланди. Ипак, тилло ипакли мато, қогоз ва жун матодан атлас, шойи, кимхоб ва бошқалар таёрланар эди. Кийимлар чоддор, ҳам,боз,карбос, митқол, алача, занданачи каби матолардан
ҳам тққилар эди. Таниқли тққувчилар уцод Жон Али ва унинг қгТи Назар Муҳаммад қосим, Мулла Жамол Читгар, Лохурий читгарлар— Самарқандда, Поёндойи алачи, Алачабоф, Алашох, Алачабоф кабилар Бухорода
фаолият курсатганлар.
Бу даврда зардузлик, (чеканкачилик) мисгарчилик,кулолчилик ноятда яхши ривожланди.Зардузчиликда Бухоро ва Самарқанднинг дуппилари,камзуллар, салла, румол, аёллар куйлаклари, қимматбаҳо кийимлар зар жиякли қилиб туқиладиган булди.
Тақинчоқлар купайди. Заргарлар нозигардон, зебигардон, халқа, сирға, хафабанд, тиллақош, томоқлов каби тақинчоқларни ишлаган.
Бронза, мис, ва кумушдан идишлар ясаш кенг тарқалган. Идишлар қсимлик новдалари ва гуллар тасвири билан безалган. Самарқандлик Ҳусайн Мисгар, Бухоролик Ёр Ҳасан Рихтагарлар машҳур мисгарлар ҳисобланган.
ХVI —ХVII асрларда кулолчилик ҳам тараққиёт этди. Кулоллар сирсиз, буёқсиз хумлар, кузалар, ангобли безалган, қалин ва тиниқ рангда сирланган коса, лаган, тувакларни турли шаклларини ишлаб чиқарганлар. Идишлар геометрик ва қсимлик гули тасвири билан безатилган. Идишлар зангори, фируза ва яшил, сариқ рангларда бқялган.
Бухорода Ҳужа Мироқи Косагар, Мац Али Косагар, Султон Муҳаммад Косагар каби машҳур кулоллар бқлган. Сҳундай қилиб амалий санъат тараққиётида анъанавий услуб этакчи урин эгаллаганлиги учун иқтисодий ва сиёсий ҳаётидаги инқирозни ҳали енгиб, кишиларнинг манфаат ва эҳтиёжларини акс эттирди.
ХVI —ХVII асрларда Самарқанд ва Бухоро бутун урта Шарқнинг мусиқа марказларидан бирига айланган эди. ХVI аср бошларида Ҳиротдан ва Хуросоннинг бошқа шаҳарларидан Мовароуннаҳрга куплаб мусиқачилар кучиб келган. Бухорога келган Ҳусайн Удий, Гулом Шоди ва бошқалар мусиқа назариётчилари булган. Бу эса Самарқанд, Бухоро каби Урта Осиё шаҳарларида маҳаллий мусиқа ва унинг назариясини кучайишига сабаб булди. Шаҳарларда мусиқа маданиятини тараққиёти учун ижтимоий муҳит яхши эди. Мусиқа ва шеърият билан жамиятнинг кенг қатлами қизиқиб, кишиларни уйларида, мажлисларда мушоира ва мусиқа кечалари уюштирилиб турилган. Бу даврда узбек ва тожик халқларининг шашмақоми вужудга келди.
Бу даврда ғижжак, сато, қубуз, думбира, дутор, танбур, рубоб, чанг каби симторли асбоблар, сибизиқ, гажимай, най, қушнай, сурнай, карнай каби чаладиган, доира, ноғора, сафан, қослиуқ каби уриб чаладиган мусиқа асбоблари кенг тарқалди.
ХVI асрнинг йирик мусиқашунос олими Нажмиддин Кавнаби Бухорий узининг "Рисолайи мусиқа" номли асари билан машҳур бқлди. У Сҳарқдаги буюк мусиқашунос олимларни асарларини тқплади. Унинг асарида Абу Наср Форобий, Сайфиддин Урмавий, Амулий, Адулқодир, Мароғий ва бошқаларни асарлари ва мусиқада яратган услубларига таъриф берилган. ХВИ — ХВИИИ асрларда қрта Осиёнинг йирик шаҳарлари Бухоро, Хива, Оққонда театр артицлари бқлганлиги манбаларда еслатилади. Бухоро, Хивада масхара — масхарабозлик, Куқонда қизиқчилик театрлари мавжуд эди. Театрнинг бу шакллари Хоразмда қадимдан сақланиб келган. Хоразм шаҳарларининг саройидаги театр саҳнасида масхарабозларнинг "Хатарли уйин" деб номланган комедияси ижро этилиб келган. Артистларнинг чиқишлари албатта мусиқа журлиги остида булган.
ХVIII асрнинг охири ХIХ асрда Бухорода Сайфулла Масхара, Эргаш масхара ва бошқа актёрлар ишти — рокида "Раис", "Табиб", "Кқҳицонлик домла", "Мураб — боши", "Судхқрнинг қлими" номли комедиялар саҳ — налардан тушмай ижро этилиб келинган.
ХVIII аср бошларида қуқон хонлигида қизиқчи театри фаолият курсатган. Театрда "Мударрис", "Ернинг булиниши", "Муқаддас жой ва донишманд", "Болаларни тугилиши ҳақида ибодат" ва бошқа комедиялар ижро этилган.
Актёрладан Бидиёршум, Баҳром қизиқ, Мқмин қизиқ, Усмон қизиқ кабилар машҳур комик артистлар ҳисобланган. Шундай қилиб, Урта Осиё халқлари санъати тараққиёти маҳаллий халқ орасидан етишиб чиққан ижодкорларнинг фаолияти билан боғлиқ эди. Санъаткорлар, ҳунармандлар, илгор фикрли фозил кишилар, файласуфлар уз асарлари ва ижодий фаолиятларида халқимизнинг моддий ва маънавий қадриятларини акс эттирувчи асори атиқалар яратдики, бу маданий мерослар ҳозирги Узбекистон халқларини Мустақиллик маданиятини яратиш ва қадриятларимизни тикланишида узига хос пойдевор вазифасини утамоқда.