2021-yil 25-noyabr 2021-yil

Тадқиқот ишининг методологияси.
Имом Абу Мансур ал-Мотуридий ва 
мотуридийлик таълимоти билан боғлиқ турк тилидаги академик ишлар ва улар-
нинг натижалари илмий жиҳатдан баҳоланар экан, ислом олами тарихида чуқур 
из қолдирган мотурудийлик таълимотининг Туркияга кириб келиши ҳамда 
туркларнинг мусулмон бўлишида катта туртки вазифасини ўтаганлиги алоҳида 
эътиборга молик ҳодисадир. 
Мотуридийлик таълимотини турк халқи нафақат таълимот балки ундан-да 
юксак мақомга эга бўлган мазҳаб сифатида қадрлайдилар. Турк олимларининг 
фикрига кўра, Мотурудийлик таълимотининг асосчиси Абу Мансур ал-Мо-
турудийнинг ҳаёти, асарлари, диний қарашлари ҳамда илмий ғоялари, ўзидан 
кейинги авлодларга қолдирган илмий мероси ҳамда уларнинг шахс маънавияти, 
имони ва эътиқодини шакллантиришга кўрсатадиган таъсири бугунги кунга қа-
дар исломшунос олимлар томонидан етарли даражада ўрганилмаган. Шу боис, 
сўнгги пайтларда Туркия давлатида Абу Мансур ал-Мотуридий ва мотуридий-
лик таълимотининг ислом оламида тутган ўрни, ақида илми ва унинг ўзига хос 
ҳусусиятлари, Абу Мансур ал-Мотуридий томонидан тафсир қилинган сунний 
ақидалар ва уларнинг моҳиятини ўрганиш бўйича муҳим илмий изланишлар 
амалга оширилмоқда. 
Туркия давлати ўз мустақиллигини қўлга киритган даврдан бошлаб, дин ва 
диний эътиқод каби тушунчаларга давлат сиёсати даражасида эркинлик яратиб 
бера бошлади. Хусусан, дин йўлида хизмат қилган буюк олиму уламоларнинг 
100 
И.А.Каримов “Юксак маънавият-енгилмас куч” Т; “Маънавият” нашриёти 2008 й. 39-бет

---

330
ҳаёти ва илмий фаолиятларини назарий жиҳатдан тадқиқ этиш ҳамда амалиётга 
тўғри тадбиқ этиш мақсадида мустақил изланувчилар учун илмий тадқиқот инс-
титутларида кенг имкониятлар эшиги очиб берилди. 
Абу Мансур ал-Мотуридий ва мотуридийлик таълимоти билан боғлиқ 
дастлабки тадқиқот иши Шерафеддин Яткая томонидан олиб борилган ва 1932 
йилда Истанбулда «Дорул-Фунун» илоҳиёт факультетининг илмий журна-
лида нашр этилган.
101
Навбатдаги илмий тадқиқот иши эса, Юсуф Зия Ёрукан 
томонидан олиб борилди ва 1953 йилда Aнқара университетининг илоҳиёт 
факультети тасарруфидаги илмий журналда нашр этилди.
102
Учинчи тадқиқот 
иши Муҳаммад Танжи томонидан ўрганилиб, 1955 йилда Aнқара университе-
тининг илоҳиёт факультети тасарруфидаги илмий журналида чоп этилди.
103
Бу 
тадқиқотларнинг ҳар қайсиси ўзининг илмий салоҳияти бўйича ўз даври учун 
қимматли тадқиқот ишлар ҳисобланган. 
1956 йилдан то 1970 йилгача Туркияда Абу Мансур ал-Мотуридий ва мо-
туридийлик таълимотини ўрганиш бўйича муҳим тадқиқотлар амалга оширил-
маган. Кейинчалик, 1973 йилда Aҳмет Веҳби Эжернинг “Aбу Мансур Aл-Моту-
ридий” номли мақоласи ва 1978 йилда эса Абу Мансур ал-Мотуридий ва моту-
ридийлик таълимотини ўрганишга бағишланган бир қанча асарлар, жумладан 
“Буюк Турк олими Мотуридий” номли китоб нашр этилди.
104
Мазкур тадқиқот-
лар натижасида Абу Мансур ал-Мотуридий ва мотуридийлик таълимоти но-
мининг танилишига ва алломанинг қарашларини ўз асарлари орқали танишиб 
олиш имкониятининг вужудга келиши сабаб бўлди.
Абу Мансур ал-Мотуридийнинг ислом оламида жуда нозик ҳисобланган 
“Китоб ат-Тавҳид” – асари 1970 йилда Фатҳуллоҳ Хулайф томонидан Байрутда 
нашр этилган. Ҳозирда у Англиядаги қўлёзма фондларининг бирида сақлана-
ди.
105
Ушбу асарнинг 1979 йилда Истанбулда нашр этилиши Туркияда Абу Ман-
сур ал-Мотуридий ва мотуридийлик таълимотини ўрганиш борасидаги илмий 
тадқиқот ишларининг кенг доирада силжишига туртки бўлди.
Кейинчалик, туркиялик олимлар томонидан “Таъвилот ул-Қуръон” асари-
нинг ҳам ўрганилиши ва тематик тадқиқотлар устида изланишлар олиб борили-
ши бу соҳани тадқиқ этувчилар сонининг сезиларли даражада кўпайишига са-
баб бўлди. «Таъвилоту аҳлис-Сунна» ёки «Таъвилот ул-Қуръон» асари саккиз 
101
M. Şerafeddin Yaltkaya, “Ebu Mansûr Mâturîdî”, Dâru’l-Fünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, İstanbul, 1932, c.5, 
sy. 23, s. 7-12.
102
Y. Ziya Yörükân, “İslam Akaid Sisteminde Gelişmeler İmam-Azam Ebû Hanife ve İmam Ebû Mansûr-i Mâturîdî” 
AÜİFD (Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi), Ankara, 1953, c.2, sy. 2-3, s. 127-142.
103 
Muhammed b. Tavît Tanci, “Abû Mansûr al-Mâturîdî”, AÜİFD, Ankara, 1955, c.4, sy. 1-2, s. 1-12. 5
104
A. Vehbi Ecer, “Ebû Mansûr el-Mâturîdî”, İslam Medeniyeti Dergisi, 1973, sy. 29, s. 10–14; Türk Din Bilgini 
Mâturîdî, Ankara 1978; A. Vehbi Ecer’in diğer çalışmaları için bkz., Kutlu, “Ebû Mansur el-Mâturîdî ve Mâturîdî Kültür 
Çevresiyle İlgili Bibliyografya”, İmam Mâturîdî ve Maturidilik, Haz. Sönmez Kutlu, Otto Yayınları, 6. Baskı, Ankara 2016, 
s. 491, 492. 
105 
Зиёдов Ш.Ал-Абу Мансур ал-Мотуридий ҳаёти ва мероси, А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти 
Т; 2000 й. 13 б

---

331
мужалладдан иборат бу асар Қуръони Каримнинг тафсири бўлиб, унда асосан, 
исломий ақидага нисбатан турли карашлар баён этилиб, мотуридия ақидаси 
асосида уларга баҳо берилган. Тафсирни Абу Мансур ал-Мотуридийнинг шоҳ 
асари деб аташ мумкин. Унинг кўлёзма нусҳалари Миср, Макка, Дамашқ, Ҳин-
дистон, Туркия ва Тошкент кутубхоналарида сақланмоқда. Тошкент нусҳалари 
тақрибан 700 йил бурун кўчирилган. Асарнинг биринчи жилди Мисрда нашр 
этилган. Тафсирга Алоуддин Абу Бакр Муҳаммад ибн Аҳмад ас-Самарқандий 
шарҳ ёзган. Бу шарҳ кўлёзмаси ҳануз чоп этилмаган”
106
. Ф.Сезгин ўзининг “Араб 
қўлёзмалари тарихи” асарида “Таъвилот аҳл ас-сунна” асарининг дунё фондида-
ги нусхалари ҳақида қимматли маълумот беради. Бу эса ўз навбатида асарнинг 
қайси фондларда, нусхалари нечта жилддан иборат эканлигини аниқлаш имко-
нини туғдиради”.
107
1980 йилдан кейин асосан Aнқара ва Истанбулдаги университетларнинг 
илоҳиёт факультетларида Абу Мансур ал-Мотуридий ва мотуридийлик таъли-
мотининг мазмун-моҳиятини ўрганишга қаратилган муҳим академик излани-
шлар олиб борилди. 1986 йилда эса илк маротаба Туркиянинг жанубий ҳудуди-
да жойлашган Кайсери шаҳрида Абу Мансур ал-Мотуридий ва мотуридийлик 
таълимоти билан боғлиқ Туркия бўйлаб илмий симпозиум ўтказилди. Мазкур 
симпозиумда тақдим этилган ҳабарлар ҳамда илмий тадқиқот натижалари кей-
инчалик 1990 йилда китоб шаклига келтирилиб нашр этилди.
108
Бу симпозиумда 
тақдим этилган маълумотлардан ташкил топган китоб Туркияда Абу Мансур 
ал-Мотуридий ва мотуридийлик таълимотини англашга йўналтирилган муҳим 
бир ташаббус бўлди ва бундан кейингги мавзуга алоқадор изланишлар устида 
иш олиб боришга замин яратди.