2021-yil 2020 2021 – O’quv yilida o’rta ta’lim maktablarining

2. Kuzda o‘simliklar hayotida qanday o‘zgarishlar yuz beradi.

Kuzda o‘simliklarda sodir bo‘ladigan muhim biologik o‘zgarishlardan biri xazonrezgilikdir. Ba’zi o‘simliklarda xazonrezgilik sovuq tushmasdan oldin boshlanadi. Ayrim daraxt va butalaming barglari kuz kelishi bilan, ayrimlarini-

ki esa birinchi sovuqdan keyin to‘kila boshlaydi. Masalan, jiyda, zarang, bodom, terak, akatsiya, tikan daraxt va aylant- ning barglari ancha barvaqt to‘kiladi.

Xalqimiz bu faslni «01tin kuz» deb ataydi. Buning boisi shundaki, birinchidan, bu davrda juda ko‘p mevalar g‘arq pishadi. Ikkinchidan, ko‘pchilik daraxt va butalaming bar­ gi qizg‘ish, sarg‘ish, qo‘ng‘ir rangga kirib, tabiatga ajoyib manzara baxsh etadi. Bir qator o‘simliklar (nastarin, atirgul, ligustrumning bargi uzoq vaqtgacha yashil rangini saqlaydi, hatto qish iliq kelganda bargi to‘kilmay turaveradi. Kuz kelishi bilan kunlar qisqarib, quyoshdan yerga ke- ladigan yorug‘lik kamayadi. Yorug‘lik yetishmasligi tufayli hujayralarda jiddiy fiziologik jarayonlar sodir bo‘ladi. Nati-

jada barglarga yashil rang beruvchi xloroplastlar yemirilib, yashil barglar asta-sekin sarg‘ish, sarg‘ish-qizg‘ish, qo‘ng‘ir- qizg‘ish ranglarga kiradi.

Barglar nima uchun to‘kiladi, degan savol tug‘ilishi ta- biiy, albatta (66-rasmga qarang). Barglar bandining novda- ga birikkan joyida po‘kak hosil bo‘ladi. Po‘kakning hosil

bo‘lishi barglaming to‘kilishidan darak beradi. Barglar- ning to‘kilishida suv bug‘lanishining ham ahamiyati katta. Birinchidan, to‘kiladigan barglar orqali bir yil davomida o‘simliklarda to‘planib yotgan keraksiz moddalar chiqarib

tashlanadi, ikkinchidan, ayniqsa qishda, barglar orqali suv- ning bug‘lanishi to‘xtaydi. 0 ‘simlik tinim davriga o‘tadi. Kech kuzda ildiz tuklari sovuq suvni so‘rib ololmaydi, nati- jada o‘simliklaming yerustki qismi suv bilan ta’minlanmay qoladi. Barglar suv bug‘latishdan to‘xtaydi. Shunday qilib, xazon- rezgilik - barg to‘kish yo‘li bilan o‘simliklar qishga tayyorlanadi. Qishda o‘simliklarda tinim dav- ri boshlanadi, ya’ni oziq modda­ lar hosil bo‘lishi, hujayradagi shi- ra harakati deyarli to‘xtaydi, nafas

olish sekinlashadi. Yil bo‘yi o‘sib, barglari qishda ham saqlanib qola- digan shamshod, archa, qarag‘ay, qora qarag‘ay singari doim yashil o‘simliklar ham ko‘p uchraydi.

Shamshod va archa yil davomida barglarini asta-sekin almashtirib turadi. Shu sababli ham uyashil rangini deyarli saqlab qoladi.