2021 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Tovushning kuchi (intensivligi) — 1 sm2 maydondan 1 sekundda o‘tadigan energiya miqdori. Bunday energiya miqdorining ko‘p yoki oz bolishi tebranish amplitudasining (kengligining) katta yoki kichikligiga bog‘liqdir: tebranish amplitudasining katta bodishi unga berilayotgan zarba darajasiga, masalan, 0‘pkadan kelayotgan havo oqimi kuchiga bog‘liq. Masalan, zarb urg‘usini (dinamik urg‘uni) yuzaga keitirishda havo zarbi kuchli bodadi. Demak, tovush kuchining nutqdagi ahamiyati ko‘proq zarb urg‘usini ifodalashda namoyon boMadi.

Tovush kuchi odatda detsibel bilan oMchanadi. Masalan, soatning chiqillashi — 20 db, pichirlash - 40 db, yarim ovoz bilan gapirish - 60 db, baland ovoz bilan gapirish - 80 db, simfonik orkestr ovozi -100 dan 110 db gacha bo‘ladi. 130 db dan ortiq kuchdagi tovush quloqqa ogTiq beradi, insonni noxush qiladi.

Tovush tembri - tovushning asosiy ton va yordamchi tonlar (obeiton, parsial tonlar) qo‘shilmasidan tarkib topadigan sifati. Tovush tembrini ifodalovchi va uning boshqa tovushlar tembridan farqini ko‘rsatuvchi chastotalar formantlar deyiladi. Tovush formanllari maxsus eksperimcntal apparat — spektograf yordamida aniqlanadi.

Tovush tembrining turli xil formantlarga ega bodishida bo‘g‘iz bo‘shlig‘i, halqum, og‘iz bo‘shlig‘i va burun bo‘shlig‘i maxsus rezonatorlik (akustik filtrlik) vazifasmi bajaradi: bunday bo‘shliqlarning turli shaklga kirishi, hajmi, undagi a’zolarning harakati-holati tovushning bo‘yoqdorligini (sifat belgilarini) o‘zgartirib turadi, shu tariqa fonemalarning o‘zaro farqlanishi ta'minlanadi. Odatda, tovush tembri unli fonemalarda muhim rol o'ynaydi: hamma unli fonemalarda ovoz bor, ammo ular bir-biridan tcmbri bilan farq qiladi. Ayni paytda, tovush tembri ayrim undoshlarni, masalan, sonantlarni farqlashda ham qatnashadi. Bulardan tashqari, tembr nutqning supersegment birligi, ovoz tovlanishlari tarzida ham namoyon bo'iadi: quvnoq tembr, ma'yus tembr kabi. Tembrning bu turlari nutqning ekspresssiv-emotsional xususiyatlarini tahninlaydi, Tovush cho'ziqligi tebranishning oz yoki ko‘p vaqt davom etishi. Tovush cho‘ziqIigi ikki xil bo'ladi; a) fonologik cho‘ziqlik (birlamchi cho‘ziqlik). Bunday cho'ziqlik, odatda, ma’no ajratish uchun xizmat qiladi. Masalan, turkman tilida «yilqi» ma’nosidagi «ot» so‘zi bilan «ism» ma’nosidagi «ot» so'zining ma’nolari shu so‘zlar tarkibidagi «o» unlisining cho‘ziqiik darajasi bilan farqlanadi; ot (ad — «yilqi»»), o:t (a:d — «ism») kabi; b) fonetik cho‘ziqlik (ikkilamchi cho‘ziqlik) - sof fizik-akustik faktorga asoslangan (fonologik vazifa bajarmaydigan) cho‘ziqiik. Masalan, uigTili bo‘g‘indagi unli biroz cho‘ziladi, ammo ii so‘z ma'nosini farqlash uchun xizmat qilmaydi (,atlas va atlas kabi ayrim holatlar bundan mustasno). Shuningdek, imon so‘zi boshidagi «i» cho‘ziqroq talaffuz etilganidan, unda bir «y» orttiriladi yoki shahar, zahar so‘zlarida «h»ning tushib qolishi natijasida ikki «a» yonma-yon kelib, bir cho‘ziq «a» tarzida talafhiz qilinadi, ammo bu holat so‘z ma'nolarini o‘zgartirmaydi.

Izoh: nutq tovushlarining balandligi, kuchi (intensivligi) va tembri ularning sifat belgilari sanaladi, toviishning cho'ziqligi esa miqdor belgisi hisoblanadi.