“PEDAGOGIK MAHORAT” ILMIY-NAZARIY VA METODIK JURNAL 2021, Maxsus son
40
hisoblanadi. Hofiz – kuchli va keng diapozonli, yaʼni 2-2,5 oktava oralig’idagi sifatli, sadoli, kuchli, latif va
yoqimli tembrli hamda his kabi xususiyatlarni oʻzida mujassam etgan ovoz sohibi.
Xonandalik amalining pirovardida hofizlik darajasini namoyon etadigan xususiyatlar ham alohida
ahamiyat kasb etadi. Bu omil ovozning har qanday mushkillikdagi ohang davralarini, ijro yoʻlini (harakatini)
mukammal
ifodalash, musiqiy meros va mavjud ijrochilik yoʻllari xususiyatlari zaminida tarbiyalanganligi
bilan xarakterlanadi. Shu bilan birga har bir harakat va talqin mantiqan idrokli ifoda topishi muhimdir.
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlariga kelib, xonandalik amaliyoti ham hofizlik bilan
bog’liq atama musiqa sanʼatining ustozona shakli ijrochilari orasida ommalasha boshlandi. Ayniqsa, Farg’ona
vodiysida katta ashula ijrochilari faoliyati doirasida munosib oʻrnini topadi. Ustoz darajasidagi har bir mohir
xonanda – ashulachilar xalq orasida muxlislari tomonidan “hofiz” deb yuritish ommalashdi. Ungacha mumtoz
xonandalar “Savtxon”, “Nasrxon” yoki “Nasrchi”, Mug’anniy», “Goʻyanda” nomlarida atalib kelinganligi sir
emas. Shu davrdan boshlab Oʻzbekistonning har bir vohalarida oʻziga xos lokal xususiyatlarni uzida mujassam
etgan ijrochilik anʼanalari rasm boʻldi va bu anʼananing ijrochiliri “hofiz” deb yuritila boshlandi. Har bir
vohada, oʻzining lokal ahamiyat kasb etuvchi hofizlari shakllandilar. Albatta, bu jarayon mahalliy va shaxsiy
ijrochilik uslublari negizida yuzaga kelgan. Bu jarayonga tahliliy nazar bilan yondashadigan boʻlsak quyidagi
manzaralarning guvohi boʻlamiz.
Buxoro vohasi – anʼanaviy ijrochilik sanʼati oʻzbek musiqa ijrochiligining mag’zini
tashkil etishi
barchaga ayondir. Bu haqda bir qator musiqashunos olimlarning risolalarida yetarlicha maʼlumotlar bayon
etilgan. Chunki maqom sanʼati aynan Buxoroda shakllangan. Shakllanish jarayoni bir qator omillar bilan
bog’liq boʻlib, ijrochilik mezoni oʻzining amaliy jihatlari negizida ijodiyotning qonuniyatlaridan birini tashkil
etadi. Zero, mukammal asarlar majmui benuqson ijrolar imtihonidan oʻtib meros atalmish ummon shaklida
tarkib topadi. Balkim, asarlarning tarkib topishida ijrochilik anʼanalarining taʼsiri beqiyosdir.
Ijrochilik
musiqiy merosning shakllanishida bitmas, tuganmas ilhom manbayi sifatida muhim ahamiyat kasb etadi.
Chunki bir-biridan rang olib va boshqa sifatlaridan bahramand boʻlib, “Savt”, “Nazira” kabi ijod uslublari
orqali maqomlar va mumtoz musiqa namunalarining shakllanishida alohida oʻrin kasb etib kelgan. Buxoro
musiqa ijrochilik anʼanalarini biz shu maktab namoyandalari, zabardast ustoz sanʼatkorlar Ota Jalol Nosirov,
Ota G’iyos Abdug’ani,
Levicha Hofiz, Usto Shodi, Domla Halim Ibodov kabi maqom bilimdonlarining
ijrochilik davrlaridan boshlab tasavvur etamiz. Ularning “Shashmaqom” ilmi va ijrochiligiga xos bilimlari va
ijodlari xususida koʻp risolalarda maʼlumotlar bayon etilgan.
Qayd etish joizki, Buxoro ijrochilik maktabining oʻz ijod sarhatlarida yuzaga kelgan qoidalari boʻlgan.
Unga koʻra xonanda, birinchidan, maqom ijrochiligiga loyiq, tabiiy qobliyati yetarli boʻlishi shart boʻlgan.
Bunda eng muhim mezonlardan biri ovoz imkoniyatlari hisoblangan.
Ikkinchidan, musiqa va adabiyotning
usul tizimini puxta idroklash va uchinchidan, hofizlik mezonlarini mukammal oʻzlashtirish. Shu bois boʻlsa
kerak, Buxoro ijrochiligida mumtoz anʼanalar nihoyatda tartibli va qoidalar asosida shakllangan.
Xulosa
qilib aytganda, oʻzbek mumtoz xonandalik anʼanalarida nafasni toʻg’ri ishlatish muammosi
xonandalikning asosiy masalalaridan biriga aylangan. Ayni paytda ham yoshlarga oʻrgatish
va uqtirish
masalasi tajribali, keksa sanʼatkorlar zimmasiga yuklatiladiki, asosiy maqsad,
ularni ijrolarida nuqson
boʻlmasin. Zamonaviy jarayonda qayd etish lozimki, bir qator buxorolik hofizlar “Shashmaqom” tarkibi va
maqomlarga xos asarlarni ijro etishda oʻzlarining samarali hissalarini qoʻshib kelmoqdalar. Ayniqsa, maqom
xonandalari ustoz sanʼatkorlar Rahmatulla Inoyatov (maqom ansamblining badiiy rahbari, “Shashmaqom”
bilimdoni), Orif Atoyev (ustoz sanʼatkor, maqom va xalq yoʻllarining bilimdoni), Eshpoʻlat Ortiqov, Shodi
Sharipov, Tolib Temirov, Toʻymurod Qodirovlarning xonandalikdagi erishgan darajalarini maqom sanʼatiga
xosligi va ularni boshqalar uchun oʻrnak ekanligini eʼtirof etishimiz lozimdir. Buxoro hofizlarining ijro
uslublari “Shashmaqom” ijrochilik anʼanasining amaliyoti deyish mumkin. Ayni paytda Buxoro anʼanaviy
xonandalik maktabi, bilimdon maqom ustalari tomonidan munosib davom ettirilmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: 
