2021 denov tadbirkorlik va pedagogika instituti ijtimoiy – gumanitar fakulteti «ilmiy tadqiqotlar metodologiyaSI»

2. Eksperimentni rejalashtirish va tashkil qilish

XX asrni o‘rtalarida ayrim fan tarmoqlarida mehnat taqsimoti yuz berib, tadqiqotchilar 2 guruhga, nazariyotchilar va eksperimentatorlarga bo‘linib ketdi.

Yirik ilmiy markazlarda bitta nazariyotchiga 20 dan 30 gacha eksperimentatorlar to‘g‘ri keladi. Shu bois, eksperimentatorlar jamoasining samarali faoliyati ko‘p jihatdan ilmiy tadqiqot natijasi va sifatini belgilaydi. Bunday sharoitda eksperimentni o‘tkazish rejasini ishlab chiqish muhim ahamiyatni kasb etadi.
Rejada asosan quyidagi ishlar belgilanadi:
- eksperiment maqsadi va vazifalari;
- eksperimentni asoslanishi va parametrlari;
- ob’ektga o‘tkaziladigan ta’sirlar turi va ketma-ketligi;
- o‘tkaziladigan eksperimentni tavsifi;
- eksperiment natijalarini tahlil qilish metodikasi va qayta ishlash yo‘llarini asoslab berish.
Tasdiqlangan rejani bajarishga kirishishdan oldin bir qator tayyorgarlik ishlarini amalga oshirish kerak:
- tekshirish kerak bo‘lgan gipoteza yoki nazariy g‘oyani eksperimentga mutanosibligini ko‘rib chiqish, miqdoriy qiymat va ko‘rsatkichlarni aniqlash;
- eksperiment dasturi va metodikasini ishlab chiqish;
- ob’ektga ko‘rsatiladigan ta’sirning usuli, vositalari va choralarini belgilab olish;
- eksperiment uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlarni tayyorlab qo‘yish;
- eksperiment jarayoni va natijalarini qayd qiladigan vositalar bilan ta’minlash;
- eksperiment o‘tkazadigan xodimlar faoliyatini belgilab quyish.
Eksperiment makoni statsionar, shartli statsionar (ko‘chma laboratoriya), harakatchan (stansport vositasi bilan ko‘chiriladigan laboratoriya) bo‘lishi mumkin.
Eksperimentator laboratoriyada eng mas’uliyatli ishni bajaradi, shu bois, uning faoliyatidagi aniqlik, sinchkovlik, eksperimentni o‘tkazishda puxtalik bilan ishlashi hal qiluvchi rolni o‘ynaydi.
Barcha analizlar va kuzatish natijalari maksimal aniqlik bilan maxsus jurnalda qayd qilinadi. Agar bir statistik qatordagi qiymatlar qo‘shni qatordagi raqamlardan farq qiladigan bo‘lsa, eksperimentator bari bir ularni xatosiz qanday holatda sodir bo‘lganini ko‘rsatib yozishi lozim. Bu yo‘l qo‘yilgan chetlanish (og‘ish) sababini, birlamchi baholashning miqdoriy me’yorini qaytadan aniqlash imkoniyatini beradi.
Eksperiment samaradorligini oshirishadigan texnik vositalardan biri monitoringdir. Monitoring (lot. monitor-eslatadigan, nazorat qiladigan) videonazorat yoki displeydan iborat texnik tuzilma bo‘lib, eksperimentni qanday o‘tayotganligini kuzatish imkoniyatini beradigan vositadir. Monitoring ob’ektda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni, unga ko‘rsatilayotgan ta’sir natijasini qayd qilish, nazorat ostiga olish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotni beradi.
Alohida ahamiyatni kasb etadigan narsa eksperiment metodikasidir. Unda eksperiment maqsadi, bajariladigan amallar, natijalar tartiblash va umumlashtirish vositalari belgilanadi. Shu bilan birga, metodikada eksperimentni o‘tkazish jarayonini tavsifi beriladi, eksperimentni amalga oshirishda qo‘llaniladigan vositalar, operatsiyalar izchilligi, o‘lchashni me’yoriy birliklari va matematik apparati aniqlanadi.