2021 denov tadbirkorlik va pedagogika instituti ijtimoiy – gumanitar fakulteti «ilmiy tadqiqotlar metodologiyaSI»

3. Taqqoslash va tavsiflash

Empirik tadqiqotda amalga oshirilgan kuzatish va o‘lchash natijalari taqqoslash va tavsiflash usullari yordamida qayta ishlanadi. Buning oqibatida ob’ekt haqidagi tasavvur yanada konkretlashadi.

Taqqoslash jarayonida ob’ektlardagi, bir tomondan o‘xshashlik, umumiylik, moslik, aynanlik, ikkinchi tomondan, farq, xususiylik, o‘ziga xoslik (indivuduallik) kabi birlashtiruvchi yoki ajratuvchi belgilar, xossalar aniqlanadi.
Taqqoslash usuli ob’ektlarni guruhlash, umumlashtirish, aniqlash va tasniflashda muhim rol o‘ynaydi. Bundan tashqari bu usul analogiya, induksiya, deduksiya va boshqa ratsional – mantiqiy fikrlash va xulosa chiqarish operatsiyalarida ham faol ishlatiladi.
Taqqoslash usuli tadbiq qilinganda quyidagi qoidalarga amal qilinadi:
- faqat bir turdagi ob’ektlar taqqoslanishi lozim;
- ob’ektlarning eng muhim xossalari bo‘yicha taqqoslash amalga oshiriladi;
- bir turga oid, lekin har xil perarxik darajada turgan ob’ektlarning parametrlari va funksiyalari taqqoslanadi.
Taqqoslash usuli tadqiqot predmetini o‘rganishda ustuvor ahamiyatga ega bo‘lgan ilmiy yo‘nalishlar ham mavjud.Masalan, qiyosiy psixologiyada hayvonlar va inson psixologiyasini vujudga kelishi va rivojlanishida namoyon bo‘ladigan umumilliy va farq o‘rganiladi.
Taqqoslash va qiyosiy tahlil natijasida qo‘lga kiritilgan natijalar tavsiflash yo‘li bilan matnga tushiriladi. Bunda tavsiflashga oid bir qator qoida va talablar borki ularni bajarish ob’ektdagi xossa va funksiyalarni bir butun tizim sifatida tasvirlash mumkin bo‘ladi.
Predmetni tavsiflash – bu ob’ektning belgilari va xossalariga doir axborot va faktlarni ma’lum qoidalar asosida matnda qayd qilib, u haqda to‘la yoki to‘liqsiz tasavvur hosil qilishdir. To‘liq tasavvur ob’ektning xossalari va qonuniyatlarini tushuntirish uchun zamin bo‘lsa, to‘liqsiz tasavvur uni tushuntirish yoki tushunishga yordam beradigan g‘oyani, gipotezani ishlab chiqishga xizmat qiladi.
Tavsiflash izlanishda 2 xil funksiyani bajarishi mumkin: 1) ob’ektlarni kuzatish, o‘lchash, ular bilan eksperiment o‘tkazish natijasida olingan axborot va faktlarni tabiiy-tarixiy yoki sun’iy, formallashtirilgan tilda bayon qilish; 2) ob’ektlarning ichki xislatlari va bog‘lanishlarini anglashga yordam beradigan tahliliy bayonni amalga oshirish. Birinchisi empirik tavsiflash, ikkinchisi nazariy tavsiflash deb ataladi.
Tavsiflash predmetni ta’riflash emas, u tushuntirishni ham o‘rnini bosmaydi. Tavsiflashni uslubiy funksiyasi ob’ektning xolisona va mumkin qadar to‘la tasvirini berishdir. Bu bilan tavsiflash ta’rif va tushuntirishni to‘ldiradi.
Tavsiflashda bir qator uslubiy qoidalarga rioya qilish kerak:
- tavsif maqsadga yo‘naltirilgan va xolis bo‘lishi lozim;
- tavsifda mantiqiy ziddiyat bo‘lmasligi kerak, aks holda izchillik va xolislik talablari buziladi;
- tavsifni tarkibiy qismlari tartiblashgan va tizim holatiga keltirilgan, bayon tarzi esa sodda va ravshan bo‘lishi kerak.
Shakl va mazmun jihatidan tavsiflash bir qancha turlarga bo‘linadi. Xususan, biologik, sotsiologik, madaniyatshunoslik, psixologik tadqiqotlarda sifatiy va va miqdoriy, strukturaviy va funksional, morfologik va genetik, to‘la va to‘liqsiz, empirik va nazariy tavsiflash amalga oshiriladi.
Tavsiflash nazariyaga olib boradigan, unga muqaddima bo‘ladigan izlanish faoliyatidir. Tavsiflash tarkibiga hodisa sababini ko‘rsatadigan bayonni kiritish uni nazariyaga yaqinlashtiradi.
Tavsif har qanday tadqiqotning muhim bosqichi va bo‘g‘ini sifatida o‘z ahamiyatini har doim saqlab qoladi.