2016 Kon ishlari asoslari p65

2.9-rasm. Ankerli mustahkamlagich:
a — mustahkamlagichning lahimga o'rnatilgan holati; b va d — ponayoriqli va kengayuvchan ankerlar konstruksiyasi.

Shpur yoki skvajinaga mustahkam o'rnatilish tomoyillariga ko'ra barcha turdagi ankerli mustahkamlagichlar ikki guruhga bo'linadi: qulfli — skvajinaning tub qismiga turli konstruksiyaga ega bo'lgan qulflar yordamida mustahkam o'rnatiladigan; qulfsiz — skvajinaning bor bo'yicha sement, smola yoki boshqa yopishtiruvchi moddalar bilan mustahkamlaydigan ankerli mustahkamlagichlar.

Zamonaviy konchilik korxonalarida qulfli metall ankerlar keng qo'llanilmoqda.
Bu ankerlar ponayoriqli, kengayuvchan va kengaymaydigan turlarga bo'linadi (2.9-rasm).
2.4. Kon lahimlarini o'tish usullari va texnologiyasi
Ma'lum ko'ndalang kesim yuzasi va uzunlikka ega bo'lgan yerosti bo'shliqlarini hosil qilish hamda ularni saqlash uchun birin-ketin bajariladigan ishlab chiqarish jarayonlari majmuyi kon lahimlarini o'tish usullari deyiladi.
Kon jinslarining fizik-mexanik xossalari, lahimlarning baja- radigan vazifalari, ko'ndalang kesim yuzasining maydoni va ishlash muddatiga ko'ra ularni oddiy (an'anaviy) hamda max­sus usullarda o'tiladi.
Agar jinslarning xususiyati lahim shifti, hatto qisqa muddat (mustahkamlagich o'rnatilguncha) ochiq holda buzilmasdan turishiga imkon bersa, lahimlar oddiy usulda o'tiladi. Orasidan lahim o'tiladigan jinslar o'ta noturg'un, murakkab geologik va gidrogeologik xususiyatlar (sochilma, oqishga moyil va shu kabi xususiyatlar)ga ega bo'lsa, lahimlar maxsus usullarda o'tiladi.
Jinslarni muzlatish, tamponlash, qoqma mustahkamlagich o'rnatish yoki kavjoy suv sathini pasaytirish kabi boshqa qo'shimcha jarayonlarni bajarishga asoslangan lahim o'tish usullari maxsus usullar hisoblanadi.
Konchilik sanoatida keng qo'llaniladigan, kon massasini kavjoy massivdan ajratib olish (buzish) vositalariga asoslangan lahim o'tish usullari quyidagilarga bo'linadi: kombayn bilan lahim o'tish; burg'ilab-portlatish vositasida lahim o'tish; zarba bolg'asi yordamida lahim o'tish; yuqori bosimga ega bo'lgan suv oqimi (struyasi) ta'sirida lahim o'tish.
U yoki bu lahim o'tish usulini tanlab olishda qator omillarni hisobga olish lozim. Ulardan eng asosiylari lahim o'tiladigan kon massivining kon-geologik va kon-texnik omillaridir. Tanlab olinadigan lahim o'tish usuli mehnat xavfsizligi, lahim o'tish ishlarini belgilangan reja asosida ishonchli olib borish va maksimum tejamkorlikni ta'minlash kabi talablarga javob berishi kerak.
Lahim o'tish usulini tanlab olishga ta'sir ko'rsatuvchi omillarga jinslarning pishiqligi, ko'mir qatlami yoki ruda yertomirining qalinligi, og'ish burchagi, tektonik buzilganligi, jinslarning suvliligi, gazliligi hamda kon zarbasi va to'satdan otilib chiqish xavfi borligi kabi sharoitlar kiradi.
Kon-texnik omillarga esa, lahimning ko'ndalang kesim yuzasi, uzunligi, bajaradigan vazifasi va ishlash muddati, joy- lashgan chuqurligi, qiyalik burchagi, kon massasi va usku- nalarni tashish usullari, shuningdek, lahimlarning o'zaro joylashish sxemasi va boshqalar kiradi.
Lahim o'tish usulini tanlashda ko'p hollarda jinslarning qattiqligi e'tiborga olinadi. Chunki bu omil lahimni kombayn yoki burg'ilab-portlatish usulida o'tishning chegarasini belgi- lash bilan bir qatorda, lahim o'tishda qo'llanadigan mexa- nizmlar — burg'ilash mashinasi, yuklash mashinasi, transport vositalari va lahim o'tuvchi kombaynlarning rusumlarini ham aniqlashni taqozo etadi.
Hozirgi vaqtda konchilikda burg'ilab-portlatish usulida lahim o'tish keng tarqalgan bo'lib, ruda konlarini qazib chiqarishda qariyb barcha lahimlar, ko'mir qazib chiqarishda esa, o'tiladigan lahimlarning 65% i shu usulda barpo etiladi.
Lahim o'tish jarayonlari ikkiga — asosiy va yordamchi jarayonlarga ajratiladi. Kavjoy massividan jins yoki foydali qazilmani ajratib olish, uni transport vositasida yuklash va tashish, doimiy mustahkamlagichlarni o'rnatish asosiy jarayon- lar hisoblanadi. Bu jarayonlar kavjoy yoki bevosita unga yaqin bo'lgan joylarda bajariladi. Yordamchi jarayonlar vaqtinchalik mustahkamlagich o'rnatish, temir yo'l yotqizish yoki konveyerni uzaytirish, ariqcha hosil qilish, shamollatish quvurlari, kuch va telefon kabel uchini uzaytirish kabi jarayonlardan tashkil topadi.
Lahim o'tish texnologiyasi potok (uzluksiz) yoki siklli bo'lishi mumkin. Agar bir necha lahim o'tish jarayonlarini bir vaqtda, parallel bajarishga imkon beradigan, ya'ni kon massasini kavjoydan ajratib olish jarayonining uzluksizligi ta'minlansa, bunday texnologiya potok texnologiya deyiladi. Bu texnologiyaga kombayn bilan lahim o'tish misol bo'la oladi.
Lahim o'tishning asosiy jarayonlari qat'iy ketma-ketlikda bajarilib, ular davriy ravishda qaytarib turilsa, bunday texnolo­giya siklli texnologiya deyiladi. Burg'ilab-portlatish asosida lahim o'tish siklli usulga misol bo'ladi.
Berilgan vaqt birligida lahim kavjoyining belgilangan maso- faga surilishini ta'minlashda ma'lum tartibda bajariladigan lahim o'tish jarayonlari majmuyi lahim o'tish sikli, unga sarflangan vaqt esa sikl davomiyligi deyiladi.
Hozirgi vaqtda shaxta va rudniklarda lahim o'tishning quyi- dagi texnologik sxemalari qo'llaniladi:

• 
  burg'ilab-portlatish usulida lahim o'tish texnologik sxemasi;
  
• 
  kombayn bilan lahim usulining texnologik sxemasi;
  
• 
  tor yoki keng kavjoyli lahim o'tish texnologik sxemasi;
  
• 
  burg'ilab-tutashtiruvchi mashinalar yordamida lahim o'tish texnologik sxemasi.
  

Lahim o'tish sxemasini tanlab olish ham qator omillarga bo'g'liq bo'lib, ulardan asosiylari — kon jinslarining fizik- mexanik tavsiflari, kon lahimining yer qobig'ida joylashish tarzi, lahimning ko'ndalang kesim yuzasi, lahimning bajara- digan vazifasi va boshqalardir.
2.5. Gorizontal va qiya lahimlarni o'tish
Gorizontal va qiya kon lahimlari qattiq, yumshoq, bir tarkibli va ko'p tarkibli jinslar yoki foydali qazilma yotqiziqlari orasidan o'tilishi mumkin.
Qattiq va o'rtacha qattiqlikka ega bo'lgan kon massividan lahim o'tish texnologiyasi burg'ilab-portlatish usulini qo'llashga asoslangan bo'ladi. Kon lahimlarini burg'ilab-portlatish usulida o'tish quyidagi alohida jarayonlarni ketma-ket yoki ularning ayrimlarini parallel bajarish asosida amalga oshiriladi: shpur va skvajinalarni burg'ilash: ularni portlovchi moddalar bilan zaryadlash va portlatish; lahim kavjoyini shamollatish; kon massasini transport vositasiga yuklash va tashish; vaqtincha mustahkamlagichlar qo'yish; doimiy mustahkamlagichlarni o'rnatish va yordamchi ishlarni bajarish.
Kon lahimlarini burg'ilab-portlatish usulida o'tishda shpur va skvajinalarni burg'ilash juda ko'p mehnat talab qiladigan jarayon hisoblanadi va lahim o'tish sikli davomiyligining 25—35% ini tashkil qiladi.
Gorizontal kon lahimlarini o'tishda shpurlarni burg'ilash BUE 1, BUE 1M, BKG 2, BUE ZT, elektr yuritgichli va BU 1, BU 1M, BUR 2, 1SBU 2 pnevmo yuritgichli burg'ilash qurilmalari yordamida bajariladi. Ushbu burg'ilash qurilmalari gorizontal va qiyaligi 10° gacha bo'lgan lahimlarni qattiqlik koeffitsiyenti 16 dan kam bo'lgan jins foydali qazilma yotqizig'i orasidan o'tishda qo'llaniladi.
Kon lahimlari o'tishda portlatish ishlarining samaradorligi, asosan, shpurlarning kavjoyda joylashishiga bog'liq bo'ladi.
Shpurlarning kavjoyda joylashish sxemasi jinslarning qattiq- ligi, tarkibi, lahimlarning ko'ndalang kesim yuzasi, shakli va boshqa omillarni hisobga olgan holda tanlab olinadi. Kon lahimlarini o'tishda kavjoyda burg'ilanadigan shpurlar o'yuvchi — o'yma hosil qiluvchi, buzuvchi (parchalovchi) va chega- ralovchi turlarga bo'linadi.
O'ymaning shakli shpurlarni kavjoyda joylash sxemasini tavsiflovchi asosiy ko'rsatkich hisoblanadi.
Shaxta va rudniklarda prizmasimon va ponasimon shakldagi o'ymalardan keng foydalaniladi. Ayrim hollarda esa, zaryadlan- maydigan skvajinali prizmasimon va boshqa shakldagi o'ymalar ham lahim o'tishda qo'llaniladi.
Qattiqlik koeffitsiyenti 7 gacha bo'lgan jinslarda zaryad- langan shpurlar orasidagi masofa 0,3 m dan 7 m gacha bo'lsa, qatorlar orasidagi masofa 0,45 m dan kam bo'lmasligi kerak. Chegaralovchi shpurlar orasidagi masofa 0,6—0,8 m bo'lib, ular lahim chekkalaridan 10—30 sm masofada burg'ilanadi (2.10-rasm).