20-mavzu: markaziy nerv tizimi fiziologiyasi nerv sistemasi. Nerv sistemasi va uning ahamiyati

. Parabioz haqida tushuncha. Nervning biror bir qismiga turli usullar bilan, masalan, fizikaviy yoki ximiyaviy omillar ta‘siridan so’ng, nervning shu qismidagi o’tkazuvchanlik pasayganini N.E.Vvedenskiy birinchi marta ko’zatgan. Bu yerda labillik shu qadar pasayishi mumkinki, hatto nervning bu qismida qo’zg’alish umuman o’tmasligi mumkin. Xilma-xil ta‘sirlar oqibatida labillik bir joyda shu tariqa kamayishiga sabab bo’luvchi, mahalliy barqaror, tarqalmaydigan qo’zg’alish holatini Vvedenskiy parabioz deb atadi. (raga – yaqin, bioz-hayot). Parabiozning uchta bosqichi mavjud.

1. 
   Tenglovchi bosqich. Bunda nerv shikastlangan qismidan oldin kuchli va kuchsiz impulslar o’tayotib tenglashgan. Kuchli va kuchsiz ta‘sirotga muskulning bir xil qisqarishi shundan dalolatdir.
   
2. 
   Paradoksal bosqich. Bunda kuchli ta‘sirotlar sust qisqarishga, kuchsiz ta‘sirlar odatdagidan kuchliroq qisqarishga sabab bo’lgan.
   
3. 
   Tormozlovchi bosqich. Bunda kuchsiz ta‘sirlar ham kuchli ta‘sirlar ham muskulni qisqartimaydi.
   

Bu esa chin ma‘noda parabiozdir.

4. 
   Sinnapslar va ularning tuzilishi, ishlash mexanizmi.
   

Sinaps. Har bir neyronlarning alohida birligi bo'lib, neyronlarning o'rtasida hech qanday anatomik aloqasi yo'q. Qanday unda neyronlar muloqot uchun mumkin? Boshqa so'zlar bilan aytganda, qanday qilib bir neyrondagi akson boshqa neyrondagi membrana bilan funktsional bog'lanish anglatadi? Bu ma'no yunon so'zidan, sinapsisten tomonidan amalga oshiriladi "chaladi uchun." Nerv nerv impulslarining (Fig 7-3) uzatish uchun funktsiya nuqtalari bor.
aksonun dallanma negativ ichida neyroo‘tkauvchi sifatida ma'lum bo'lgan
kimyoviy bir turini o'z ichiga olgan kichik pufakchalari (vezikülleri) bor. rag'batlantirdi bo'lsa, akson hujayralar orasidagi tor farq, sinaptik, uchun o'z neyroo‘tkauvchi relizlar. neyroo‘tkauvchi keyin postsinaptik hujayra sifatida tasvirlangan keyingi xonasida rag'batlantirish kimyoviy signal sifatida bajaradi. qabul qiluvchi yuza ustidan, odatda bir dendrite, hujayraning ba'zan boshqa qismi, termoq va maxsus neyroo‘tkauvchilar javob berish uchun tayyor maxsus joylar, yoki retseptorlari bor. hujayra membranasining ta'siri retseptorlari deb hujayra berilgan neyroo‘tkauvchi javob qanday yoki, ko'p ma'lum neyro o'tkazgichlar mavjud bo'lsada, asosiy bo'lganlar epinefrin, shuningdek, adrenalin deb nomlangan bor; a tegishli aralashma, norepinefrinni, yoki noradrenalinni; va asetilkolin. Asetilkolin (Ach) nerv-mushak chorrahasida ozod neyro uzatuvchi, bir neyrondagi va mushak hujayra o'rtasida sinaps deb. Yuqoridagi neyro moslamalarini barcha uch avtonom nerv tizimida faoliyat. Ular yetib hujayralarni rag'batlantiruvchi sifatida neyro moslamalarini o'ylash keng tarqalgan; Aslida, ular bu muhokamaga kabi ta'rif qilingan. Bu kimyoviy moddalar ayrim postsinaptik hujayrani oldini oladi va reaksiyaga uni saqlashga harakat ekanini, ammo, Eslatma.
Sinaps – bir neyronni ikkinchi neyron bilan, neyronni muskul tolasi yoki bez hujayrasi bilan bog’lovchi tuzilma bo’lib, ularni quyidagi tamoyillar asosida xarakterlash mumkin.

1. 
   Sinaps qurilishida ishtirok etuvchi hujayralarga qarab, nerv-muskul va neyro-neyronal sinapslar tafovut qilinadi. Neyronlarning sinapslar joylashgan qismiga qarab aksosomatik aksolendritik akso-aksonal sinapslarni ajratish mumkin.
   
2. 
   Sinapslar faollashganda rivojlanadigan jarayonni ko’zda tutib qo’zg’atuvchi va tormozlovchi sinapslar tafovut qilinadi.
   
3. 
   Ko’zg’alishning o’tish tabiatiga ko’ra sinapslarni elektr va kimyoviyga bo’lish mumkin. Aralash (elektr - kimyoviy) sinapslar ham bor.
   

Kimyoviy sinapslar. Kimyoviy sinapslar yorig’i ancha keng (10-40 nm) va yuqori elektr qarshiligiga ega bo’lgani uchun elektr impulslar o’tishiga to’sqinlik qiladi. Impulslar bu to’siqdan maxsus kimyoviy vositachi – mediator yordamida o’tishi mumkin. Mediator aksonning presinaptik oxiridagi sinaptik pufakchalarda saqlanadi. Har bir pufakcha 20 mingga yaqin mediator molekulasi bor. Nerv impulslarining aksonning sinapsoldi oxirlariga yetib kelishi, pufakuchalar yorilib mediatorni sinaps yorig’iga ajralishiga sabab bo’ladi. Mediatorlarga – asetilxolin sinaps yorig’iga ajralishiga sabab bo’ladi. Mediatorlarga – asetilxolin, dofamin, noradrenalin, serotonin, gistaminlar monoamin guruhini tashkil qiluvchilardir. Ba‘zi aminokislotalar ham mediator rolini o’taydi. Bularga GAMK (gamma – amino moy kislota), glumatin kislota, glitsin va taurin kiradi. Organizmda keng tarqalgan ATF ning mediatorlik qobiliyati bor. Har qaysi mediatorning maxsus retsentori bor. Ular ichida asetilxolinga sezgir xolinoretseptor yaxshi o’rganilgan. Chunonchi, qo’zg’alish sodir bo’lganda, aksoning presinaptik kengayishiga yetib kelgan impuls presinaptik membranadagi kalsiy kanallarini ochadi.
Tormozlovchi sinapslar mediator sifatida GAMQ glitsin serotonin va boshqa moddalar xizmat qiladi. Akson orqali tormozlovchi sinapsga yetib kelgan impuls mediatorning ajralishiga olib keladi. Postosinaptik membranadagi retseptor bilan mediatorning birikishi kaliy va xlor kanallarini ochadi. Musbat kaliy ionlarning hujayralardan chiqishi va ayni vaqtning o’zida manfiy xlor ionlarning ichkariga o’tishi membrananing giperpolyarizatsiya holatiga olib keladi. Tormozlovchi postsinaptik potensial (TPSP) ro’yobga chiqadi.
Kimyoviy sinapslarning xossalari:

1. 
   qo’zg’alishni presinaptik membranadan postsinaptik membranaga
   

o’tkazadi;

2. 
   qo’zg’alishning sinapsda to’xtab o’tishi 02-05 ms.
   
3. 
   Sinapsning labilligi 1 sek. 100-150 impuls nerv tolasida 500-1000 impuls.
   

Elektr sinapslar. Rivojlangan hayvonlarning markaziy nerv sistemasida asosan ximiyaviy sinapslar uchrashini ta‘kidlagan edik. Ammo, shu bilan birga elektr sinapslar ham bor. U sut emizuvchilarda ko’zni harakatlantiruvchi nerv yadrosini tashkil qiluvchi neyronlarda uchraydi. Elektr sinapsini ximiyaviy sinapslardan ajralib turuvchi asosiy farq - sinaps yordamida, xususan bu yorig’ning torligida (2-4 nm). Ana shu tor joydan presinaptik membrana bilan bog’lab turuvchi oqsil ko’priklar – qonneksonlar o’tgan. Elektr sinopslar ximiyaviy sinapslarga qaraganda ba‘zi funksional ustunliklarga ega. Jumladan, elektr sinapslar juda tez va behato ishlaydi. Ularda sinapsda to’xtalib qolish 0,1 ms dan oshmaydi, bu holat ularning yuqori labilligini ta‘minlaydi va o’zoq vaqt charchamaydi.
Elektr sinapslarning kamchiliklari ham bor. Masalan, ular MNT faoliyati uchun muhim bo’lgan bir taraflama o’tkazishni yetarli darajada ta‘minlay olmaydi; elektr sinapslar orasida tormozlovchilari deyarli yo’q, o’tkazish ichki muhit omillari (gormonlar, harorat) yordamida boshqarilmaydi.
Aralash sinapslar. Ba‘zi bir neyronlararo sinaslarda o’tkazish ham elektr, ham mediator yordamida bo’lishi mumkin. Buning sababi shundaki, aralash sinapsning bir qismi elektr sinaps strukturasiga ega, ikkinchi qismi esa ximiyaviy sinaps shaklida tuzilgan.
Aralash sinapslarning ishlash mexanizmi hali yetarli darajada o’rganilmagan. Nazorat savollar:

1. 
   Nerv sistemasi qanday bo’limlardan tashkil topgan?
   
2. 
   Nerv hujayralarining qanday turlarini bilasiz? Funksiyalari qanaqa?
   
3. 
   Glial hujayralar nima?
   
4. 
   Nerv tolasining qanday tiplari mavjud?
   
5. 
   Nerv tolasining impulslarni o’tkazishning qanday qonuniyatlarini bilasiz?