2 Ўзбекистон республикаси

Назорат саволлари: 
1.«Нутқ маданияти» атамаси нимани англатади? 
2.Артикуляция 
аппарати 
харакатчанлигини 
қандай 
қилиб 
ривожлантириш мумкин? 
3.Нутқий нафас олишни ривожлантириш борасидаги ишлар нутқ учун 
қандай ахамиятга эга? Нима учун шундай деб ўйлайсиз? 
4.Овоз устидаги ишларни қандай амалга ошириш лозим? 

---

94 
6-Маъруза: Интонация ифодалилиги устида ишлаш 
Режа:
6.1.Интонациянинг моҳияти ва мазмуни. 
6.2.Энг кўп тарқалган интонация турлари. 
Таянч тушунчалар: 
интонация, ритм,тембр, диалектик, пауза. 
6.1.Интонациянинг моҳияти ва мазмуни 
Интонация – бу нутқдаги барча ифода воситаларининг мураккаб мажмуи 
бўлиб, у қуйидагиларни ўз ичига олади: 
-мусиқийлик - иборани айтишда овознинг кучайиши ва пасайиши, бу 
нутққа турли буёқлар бахш этади ва бир хилликдан қочиш имконини беради. 
Мусиқийлик жаранглаётган нутқнинг ҳар бир сўзида иштирок этади. 
Баландлиги ва кучига қараб ўзгаргани ҳолда унлилар унга ишлов беришни 
ниҳоясига етказадилар;
-суръат – нутқий кесимлар ўртасидаги паузаларни ҳисобга олган ҳолда 
нутқнинг айтилган фикр мазмунидан келиб чиққан ҳолда жадаллашиши ва 
секинлашуви; 
-ритм – урғули ва урғусиз бўғинларнинг бир текис ўрин алмашиши 
(яъни, уларнинг қуйидаги сифатлари: узоқлик ва қисқалик, овозни 
баландлатиш ва пасайтириш); 
-иборавий ва мантиқий урғулар – айтилган фикр мазмунидан келиб 
чиққан ҳолда паузалар, овозни баландлатиш, сўзларни талаффуз қилишдаги 
зўриқиш ва узоқлиги билан ажратиш; 
-нутқ тембри – (товуш тембри ва овоз тембри билан аралаштириб 
юборилмасин) товушнинг экспрессив-эмоционал бўёқлари (қайгули, қувноқ, 
ҳазин тембр). 
6.2.Энг кўп тарқалган интонация турлари
. 
Энг кўп тарқалган интонация турларига қуйидагилар киради 

---

95 
1.Хабар интонацияси ибора ниҳоясига келиб оҳангни пасайиши билан 
тавсифланади. 
2.Сўроқ гапларнинг сўроқ сўзлар билан интонацияси ҳам худди шундай 
–ким, нима, қанча, қайси, қаерда, қандай сўроқ гапларнинг ўзи бир қадар 
юқори оҳанги билан ажралиб туради. 
3.Ундай интонацияси ибора охирига келиб оҳангнинг пасайиши билан 
ажралиб туради, лекин ундов гапнинг бошланиши нисбатан юқори оҳанг 
билан айтилади. Охири эса нисбатан паст оҳанг билан айтилади. 
4. Ҳис-ҳаяжон интонациясида гапнинг охирига келиб оҳанг кўтарилади, 
бутун гапнинг ўзи нисбатан юқори ва интевсив оҳанг билан давом этади.