2 Ўзбекистон республикаси

Назорат саволлари: 
1.Нутқий нафас олишни ривожлантириш борасидаги ишлар нутқ учун 
қандай ахамиятга эга? Нима учун шундай деб ўйлайсиз? 
2.Овоз устидаги ишларни қандай амалга ошириш лозим? 

---

127 
 
6-амалий машғулот: Интонация ифодалилиги устида ишлаш. 
Ишнинг мақсади: 
Интонациянинг моҳияти ва мазмуни. Энг кўп 
тарқалган интонация турлари. 
Ифодали ўқиш. 
Ифодали ўқиш интонация – оҳанг ёрдамида асарнинг 
ғояси ва жозибасини тўғри, аниқ, ёзувчи ниятига мос равишда ифодалай 
билишдир. «Ифодали ўқиш адабиётни аниқ ва кўргазмали ўқитишнинг
дастлабки ва асосий шаклидир», деб таъкидлайди методист олима 
М.А.Рыбникова
13
. Демак, «Ифодали ўқишнинг асосий вазифаси асарнинг 
мазмунини ва эмоционаллигини интонация орқали болаларга кўргазмали 
қилиб кўрсатишдир. Ифодали ўқишнинг асосий тамойили ўқиладиган асар 
ғояси ва бадиий қимматини чуқур тушунтиришдир»
14
.
Интонация 
(оҳанг)
.
Интонация оғзаки нутқнинг биргаликда ҳаракат 
қилувчи элементлари: урғу, нутқ темпи ва ритми, пауза, овознинг паст-
баландлигининг йиғиндисидир. Бу элементлар бир-бирига таъсир этади ва 
ҳаммаси биргаликда асарнинг мазмунини, ғоясини, қаҳрамонларнинг турли 
кайфиятини, ички кечинмаларини ифодалайди. 
Ўқитувчилар ифодали нутқ асосларини эгаллашлари учун муҳим 
шартлар қуйидагилардан иборат: 
1. Нутқ жараёнида нафасни тўғри олиш ва тўғри тақсимлай билиш. 
2. Ҳар бир товушнинг тўғри артикуляцияси ва аниқ дикция (бурро 
гапириш) малакасини эгаллаш. 
3. Адабий талаффуз меъёрларини эгаллаш
15
. 
Бу шартлар фақат ифодали ўқишгагина эмас, балки ифодали нутққа, 
яъни ҳикоя қилишга ҳам тааллуқлидир. Ўқитувчининг ҳар қандай оғзаки 
ҳикояси ифодали бўлиши зарур. 
Ифодали ўқишнинг асосий воситаларидан бири овоздир. Овоз нафас 
билан узвий боғланади. Шунинг учун ўқитувчи болаларнинг ифодали нутқи 
13
Рыбникова М.А. Очерки по методике литературного чтения. – Учпедгиз, 1945. -Стр.125.
14
Жўраев К. Ифодали ўқиш ва ҳикоя қилиш. –Т.: Ўқитувчи, 1968. 7-9-бетлар.
15
Ўша асар, 11-бет.

---

128 
устида ишлашни талаффуз қилаётганда ўз нафасини бошқара олиш ва 
овоздан тўғри фойдаланишга ўргатишдан бошлайди. Овоз кучи баланд-
пастлик, узун-қисқалик, тезлик (темп), ёқимли-ёқимсизлик хусусиятлари 
билан характерланади. Ўқитувчилар матн мазмунига қараб, баланд ёки паст 
овозда ўқиш(гапириш)га, нутқда тез, ўртача ёки секин темпни танлашга, 
бирор туйғуни ифодалашга ўрганадилар. Ифодали ўқишга ўргатишда 
болалар пауза ва логик урғу билан ҳам таништирилади.
Ифодали ўқишга тайёрланиш шартли равишда уч босқичга бўлинади: 
1. Асарнинг аниқ мазмунини тушуниш, унда қатнашган шахсларнинг 
хатти-ҳаракатини таҳлил қилиш, асарнинг ғоясини белгилаш, яъни асарнинг 
ғоявий-мавзувий асосини, унинг образларини бадиий воситалари билан яхлит 
ҳолда тушуниш. 
2. Матннинг қайси жойида тўхтам (пауза) қилишни, мантиқий урғунинг 
ўрнини, ўқиш темпини белгилаб олиш. 
3. Ўқишни машқ қилиш, муаллиф фикрини, унинг тасвирланган воқеа-
ҳодисаларга ва қатнашувчи шахсларга муносабатини овоз билан ифодалай 
олиш учун матнни қайта ўқиш. 
Асарнинг мазмуни ва ғоявий йўналишини таҳлил қилиш ифодали 
ўқишга ўргатиш билан боғлаб олиб борилади. Ифодали ўқишга ўргатишда 
матн мазмунини тушуниш, муаллиф ҳикоя қилган воқеаларга ўз 
муносабатини билдириш асосий вазифа ҳисобланади. Ифодали ўқиш 
малакасини шакллантириш учун асарни ўқитувчининг ифодали ўқиши 
муҳим аҳамиятга эга.