2 Тошкент давлат

Иккинчидан
, иқтисодиёт соҳасидаги жиноятлар учун жавобгарлик етказилган зарар 
миқдорига қараб фарқ қилади. Зарар миқдори ҳуқуқбузарлик тугалланган вақтда амалда 
бўлган миқдорлардан келиб чиқиб ҳисобланади. 
Учинчидан
, иқтисодиёт соҳасидаги жиноятлар учун жавобгарликка тортишда зарарнинг 
бартараф этилганлиги ёки этилмаганлиги муҳим аҳамият касб этади. Жиноят кодексига 
мувофиқ шахс бир қатор ҳолларда иқтисодиёт соҳасидаги жиноятлар учун жавобгарликдан 
озод этилиши мумкин.
Биринчи марта жиноят содир этган шахс, агар у жиноят аниқланган кундан эътиборан 
ўттиз кунлик муддатда етказилган моддий зарарнинг, шу жумладан пенялар ва бошқа 
молиявий санкциялар тарзида давлатга етказилган зарарнинг ўрнини қопласа жиноий 
жавобгарликдан озод этилади
5
.
Айрим жиноятлар
6
учун эса етказилган моддий зарар уч карра миқдорида қопланган 
тақдирдагина шахс жазодан озод этилиши белгилаб қўйилган. 
Бошқа бир ҳолатда, шахс томонидан етказилган моддий зарарнинг ўрни қопланган 
тақдирда шахс жавобгарликка тортилсада, шахсни жавобгарликка тортишда озодликни 
чеклаш ва озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо чоралари қўлланилмайди
7
. 
Жиноят кодексида аниқ бир жиноятни содир этган шахсни айрим шартлар бажарилган 
тақдирда жавобгарликка тортилмаслиги қатъий белгилаб қўйилган. Бунинг учун жиноят 
2
Ўзбекистон Республикасининг Бюджет кодекси 187-модда. 
http://lex.uz/docs/2304138
 
3
Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодекси 112-модда. 
http://lex.uz/docs/1286558
.  
4
Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси 177, 182, 183, 184, 185
1
, 185
2
-моддалар. 
5
Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси 180, 181, 181
1
, 184, 185
2
-моддалар. 
6
Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси 175-модда.
7
Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси 167, 168, 180, 181, 181
1
, 184, 185
2
-моддалар. 

---

7 
содир этган шахс тайёргарлик кўрилаётган ёки содир этилаётган жиноят ҳақида ўз ихтиёри 
билан арз қилиши ва уни очишга фаол ёрдам бериши талаб этилади
8
. 
Бундан ташқари, жиноят қонунчилигида ярашув институти назарда тутилган бўлиб, 
айрим иқтисодий жиноятлар
9
учун ярашилганлиги муносабати билан жиноий 
жавобгарликдан озод этиш назарда тутилган. Бунда жиноят содир этган шахс ўз айбига 
иқрор бўлса, жабрланувчи билан ярашса
, 
етказилган зарарни бартараф этса жиноий 
жавобгарликдан озод этилиши мумкин. 
Иқтисодий жиноятларга қарши курашиш бўйича халқаро ташкилотлар томонидан 
ишлаб чиқилган институционал ҳужжатлар, хорижий давлатлар тажрибаси ва ушбу 
йўналишда олиб борилган тадқиқотлар билан танишиш миллий қонунчиликни 
такомиллаштиришда ижобий самара беради. 
Хусусан, олиб борилган тадқиқотлар иқтисодий жиноятларга қарши курашиш ва 
олдини олишда назоратни кучайтириш ва текширувлар сонини кўпайтириш молиявий 
харажатлар ва ресурсларни (инсон, вақт) сафарбар этишни талаб этиши, барча ресурсларни 
иқтисодий ҳуқуқбузарликларни аниқлашга сафарбар этишнинг имкони йўқлиги ва назоратни 
кучайтиришнинг самарадорлиги пастлигини эътироф этади.
Мазкур муаммоларни кам харажат талаб этадиган бошқа чора-тадбирлар, хусусан, 
солиқ тўловчилар ўз солиқ мажбуриятларини ихтиёрий бажариш, содир этилган 
ҳуқуқбузарликлар тўғрисида ихтиёрий арз қилишига эришиш орқали ҳал этишни устувор 
йўналиш сифатида қарайдилар.
Ушбу йўналишда ишлаб чиқилган дастлабки назариялардан бирига кўра иқтисодий 
ҳуқуқбузарликлар учун жавобгарликнинг мавжудлиги шахсларга профилактик таъсир этиб, 
уларни иқтисодий ҳуқуқбузарлик содир этилишининг олдини олиши илгари сурилган
10
.
Бошқа тадқиқотда иқтисодий жиноятлар учун жиноий жавобгарлик санкцияларининг 
таъсири ўрганилиб, шахс ҳуқуқбузарликнинг аниқланиши эҳтимолига қараб ҳуқуқбузарлик 
содир этиши, бунда жарима миқдорининг аҳамиятсизлиги, шу сабабли санкцияларни 
кучайтириш эмас, балки шахснинг ҳуқуқбузарлик учун албатта жавобгарликка тортилиши 
муқаррарлигини тушуниб етиши муҳимлиги таъкидланган
11
. 
Шу каби, бошқа бир тадқиқотда назорат қилувчи органларнинг аудит (текшириш, 
тафтиш) ваколати ва бу учун “кучли” ресурсларга (текширувчи мутахассис-аудитор, ахборот 
алмашинуви ва ҳ.к.) эгалиги орқали ҳар қандай иқтисодий ҳуқуқбузарлик ҳолларини 
аниқлаш эҳтимолидан чўчиган шахсларнинг ҳуқуқбузарлик содир этмаслигига ижобий 
таъсир қилиши илгари сурилган
12
. 
Ирландияда хуфиёна иқтисодиётга қарши курашишда назорат қилувчи органлар 
жамоатчилик назорати механизмлари ва инсофли солиқ тўловчилар ёрдамига таяниши 
эътирофга лойиқ. Бунда солиқдан қочиш ва носоғлом рақобат ҳоллари ҳақида фуқаролар, 
тадбиркорлар, жамоат бирлашмалари, касаба уюшмаларига турли воситалар орқали 
электрон, оғзаки ёки ёзма шаклда, шу жумладан аноним тарзда хабар бериш имконияти 
берилган ва мурожаатчиларнинг шахси ошкор қилинмайди
13
. 
8
Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси 177-модда. 
9
Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси 167 (1-қисм), 169 (1-қисм), 170 (1-қисм, 2-қисм «б» ва «в» 
бандлари), 172, 173 (1-қисм), 180, 181, 185
2
, 189, 191, 192-моддалар. 
10
Michael G. Allingham & Agnar Sandmo, Income Tax Evasion: A Theoretical Analysis. 1 Journal of Public 
Economics. 323 (1972). 
11
Kimberly N. Varma and Anthony N. Doob, Deterring economic crimes: The case of tax. Centre of Criminology 
University of Toronto. Toronto, Ontario Canadian Journal of Criminology, pp. 165-184 (April/1998). 
12
Maciej H. Kotowski, David A. Weisbach & Richard J. Zeckhauser, Audits as Signals, 81 The University of Chicago 
Law Review. 179, 190 (2014). 
13
Ирландия Солиқ ва божхона даромадлари идорасининг расмий сайти: 
www.revenue.ie
маълумотларидан 
фойдаланилди. 

---

8 
Сингапурда эса информаторларнинг шахсини сир сақлаган ҳолда берган маълумоти 
бўйича аниқланган ва ундириб олинган сумманинг 15 фоизи, бироқ 100 000 Сингапур 
долларидан кўп бўлмаган мукофот берилади
14
. 
Ирландияда иқтисодий ҳуқуқбузарлик учун жавобгарликка тортиш тизими шахснинг 
ҳуқуқбузарликни ихтиёрий бартараф этишига қаратилган. Айни бир ҳуқуқбузарлик учун 
санкциялар назорат қилувчи ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар билан ҳамкорлик 
қилганлик, ҳуқуқбузарлик оқибатларини ихтиёрий бартараф этиш ва ҳуқуқбузарлик 
такрорланиши даражасига қараб дифференциация килинади
15
.
Хорижий давлатларда иқтисодий ҳуқуқбузарликлар учун муқобил жазо чораларининг 
кенг қўлланилишини кўриш мумкин. Сингапурда солиқ ҳуқуқбузарлиги аниқланганда иш 
ҳолатига қараб тўланмаган сумманинг 4 бараваригача бўлган суммани тўлаш таклиф этилиб, 
ушбу таклиф қабул қилинса иш судга оширилмайди. 
Ирландияда жазо чораси сифатида солиқ тўлашдан бўйин товлаган ёки солиқларни 
тўламаганлар рўйхати ҳар чоракда эълон қилиб борилади, Сингапурда солиқларни 
тўланмаган шахсларни мамлакатдан чиқишига чекловлар қўйиш белгиланган. 
АҚШда солиқдан жиддий қарзи бор (51 000 АҚШ долларидан юқори) шахслар 
қарздорлигини бартараф этмаса уларга паспорт берилмайди ёки алмаштирилмайди, ёхуд 
берилган паспорт бекор қилинади. Шунингдек, шахснинг солиқ қарзи борлиги тўғрисида 
барча кредиторларга эълон қилинади. Оқибатда бундай шахсларга иш, кредит, ижарага 
берувчилар ўз хизматларини тақдим этишни рад этиши мумкин. Қарздорлик ижтимоий 
суғурта тўловларига, бўлғуси тўловларга бўлган ҳуқуқ – иш ҳақига, уй-жойга (асосий яшаш 
жойига оид чекловлар билан) ҳам қаратилиши мумкин. 
Шунингдек, АҚШ, Буюк Британия ва бошқа бир қатор давлатларда иқтисодий 
жиноятлар учун судгача келишув институти
16
имкониятларидан самарали фойдаланилаётган 
бўлиб, бу содир этилган ҳуқуқбузарлик бўйича томонлар ўртасида келишув битимини тузиш 
орқали расмийлаштирилади. Унинг афзал жиҳати айбдор томон содир этилган қилмиш учун 
жавобгарликни ўз бўйнига олиб, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар билан уни фош этишда 
ҳамкорлик қилади, етказилган зарар ва жарима санкцияларини тўлайди ҳамда келгусида бу 
каби ҳуқуқбузарликларнинг содир этилишининг олдини олишга қаратилган чора-
тадбирларни амалга оширишни ўз зиммасига олади. 
Институционал миқёсда Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти томонидан 
Солиққа оид ҳуқуқбузарликка қарши кураш бўйича 2017 йили ҳуқуқий, маъмурий ва 
ташкилий жиҳатларни ўз ичига олган 10 та глобал принциплар ишлаб чиқилган.
Мазкур принципларда солиқ ҳуқуқбузарликларига қарши курашиш самарали 
стратегияга, ҳуқуқбузарликка қарши курашувчи органлар етарли даражада тергов 
ваколатларига эга бўлиши, давлат идоралари ўртасида самарали идоравий ҳамкорлик 
бўлиши, миллий қонунчиликда юридик шахсларни жавобгарликка тортиш, мол-мулкни 
мусодара қилишга оид нормалар бўлиши лозимлиги каби қоидалар мавжуд
17
. 
Юқоридаги таҳлиллардан келиб чиқиб, мамлакатимизда иқтисодий ҳуқуқбузарликлар 
учун жавобгарлик масалаларини қуйидаги йўналишларда такомиллаштириш