2. Tilning maxsus leksik resurslari Muallif va personaj nutqi

TARIXIY BADIIYASARLAR TILI VA

USLUBINI O’RGANISHDAGI MUAMMOLAR

 

Mustaqillikka erishgandan so’ng o’tmish hayotimiz, adabiyoti-miz va tarixiy asarlarimizni o’rganish, tadqiq etishga to’g’ri, ado-latli yondashishga bo’lgan urinishlar. Prezident I. A. Karimovning «Asrlar mobaynida xalqimizning yuksak madaniyati, adolatpar-varlik, ma’rifatsevarlik kabi ezgu fazilatlari Sharq falsafasi va islom dini ta’limoti bilan uzviy ravishda rivojlanishi» to’g’risidagi fikrlari va ko’rsatmalari.

        Xoja Ahmad Yassaviy, Xoja Bahoviddin Naqshband, Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy, Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Alisher Navoiy, Bobur Mirzo singari mutafakkir ajdodlarimiz hayoti va faoliyatini xalqimiz o’tmishini, adabiyotini, madaniyatini, san’atini, me’morchiligini aks ettiruvchi tarixiy mavzuda yaratilgan asarlar.

Oybekning «Navoiy», Mirmuhsinning «Me’mor», Odil Yoqu-bovning «Ulug’bek xazinasi», Mirkarim Osimning «Avlodlar foje-asi», Pirimqul Qodirovning «Yulduzli tunlar. Bobur», «Avlodlar dovoni. Humoyun va Akbar», Muhammad Alining «Sarbadorlar» «Ulug’ saltanat», Xurshid Davronning «Samarqand xayoli», Dushan Fayziy Zarafshoniyning «Imom al-Buxoriy» tarixiy romanlari, Izzat Sulton va Uyg’unning «Alisher Navoiy», Maqsud Shayxzodaning «Mirzo Ulug’bek», Hamid Olimjonning «Muqanna» drama-lari, Barot Boyqobilovning «Navoiynoma»si va boshqalar.

         «Bobur» romani  XV asrning oxirgi choragi va XVI asrning bi-rinchi yarmi voqyealarini o’z ichiga olishligi hamda Boburning «Boburnoma»si shu davr mahsuli ekanligi.

Tarixiy asarlar tili va uslubini o’rganishda o’zbek adabiyotshu-nosligi va tilshunosligida ma’lum darajada ilmiy – tadqiqot ishlarining maydonga kelganligi.

        Har bir davr tilining o’z ifoda usuli. Tarixiy faktni badiiy estetik jihatdan ifodalashda yozuvchidan katta mahorat talab qilishi. Tarixiy roman tilini o’rganishning muhim tomonlaridan biri davr tili birliklarining berilishi va ifodalanishdagi haqiqiyligi va haqqoniyligi.

        Tarixiy mavzuda yaratilgan asarlar tili va uslubini o’rganishda ularni bir qolipga solib bo’lmasligi. Mavzuning dolzarbligi.

        «Bobur» romani haqida matbuotda e’lon qilingan ijobiy va salbiy mulohazalar. Asarning yaratilish jarayoni va uning tili bilan bog’liq masalalar. Asarda davr tili qanday darajada berilganligi. XV-XVI asr adabiy tilining o’ziga xos nozikliklari.

        Romanda Bobur yashagan davr tilining berilishi. Tarixiy romanlarning filologiya ilmida o’rganilishi va uning tahlili, asar voqyealari tasvirlanayotgan davr tilining ko’rinishi, tarixiy mavzuda yozilgan asarlarning leksik qatlamlarini o’rganilishining muhimligi, tarixiy romanlar tiliga xos bo’lgan lingvistik holat-larni belgilash, romanda davr tili  leksik qatlamlarining berilishini tavsiflash va yozuvchi mahoratini belgilash.

Tarixiy mavzuda yaratilgan asarlarni yoritishda o’zbek adabiyot-shunosligi va tilshunosligida qo’lga kiritilgan yutuqlar va turli xil qarashlar.

 G. F. Blagova, V. A. Artmoshina, A. K. Borovkov, A. N. Sa-moylovich, A. M. Shcherbak, X. Doniyorov, A. Rustamov, H. Dada-boyev, X. Nazarova, S. Mamajonov, G’. Karimov, P.Qodirov, A. Kat-tabekov, S. Mirvaliyev,  B.Sultonov, U. Tursunov, J. Hamdamov, S. Qorayev va boshqa olimlarning shu sohada yaratgan ilmiy tadqiqotlari tahlili.

Tarixiy mavzuda yaratilgan badiiy asarlarda leksik qatlam-larning berilishi: arabcha, forscha-tojikcha, mo’g’ulcha va xitoycha, turkiycha. Chegaralangan qatlamlar: arxaizm (ko’hna so’zlar), istor-izmlar (tarixiy so’zlar). Leksik-semantik guruhlar: sinonim, omonim, antonim. Frazeologik iboralar. Toponimik nomlar va ularning asardagi o’rni. Kishi ismlari  (antroponimlar). Harbiy va diniy leksika. Dialektal leksika.

Tarixiy badiiy asarlar tili va uning hozirgi o’zbek adabiy tiliga munosabati. Bu asarlardagi ko’hna so’zlarning hozirgi o’zbek adabiy tilida joriylanishi masalasi. Tarixiy badiiy asarlar tilidagi alohida holatlar  (davr, makon va zamon munosabati).