2. Tilning maxsus leksik resurslari Muallif va personaj nutqi

Badiiy asar tili. Badiiy nutqning o`ziga xos xususiyatlari

Reja:

1. Til - badiiy adabiyotning birinchi elementi. Badiiy nutqning o`ziga xosligi.

2. Tilning maxsus leksik resurslari

3. Muallif va personaj nutqi.

4. Monolog va dialog

• 
  Yirik rus filolog olimi G.Vinokur badiiy asar tili nima degan savolga jo`ngina qilib: "Badiiy til deganda badiiy asarlar yozishda ishlatiladigan til tushuniladi deb yozgan edi". Tabiiy bir savol tug`iladi: badiiy asarlar yozishda ishlatiladigan til "umumxalq tili", "milliy til", "adabiy til" atamalari bilan yuritiluvchi, biz kundalik aloqa-aralashuvda foydalanadigan tildan boshqami, boshqa bo`lsa nimasi bilan farqlanadi? Bu savolga javob berish uchun har ikki til bajarayotgan funksiyalardagi farq va mushtaraklikka diqqat qilish zarur.
  
• 
  Poetik til deyilganda ko`pchilik (ayniqsa, adabiyotshunoslikdan yiroq kishilar) go`zal tashbehu istioralar yoxud boshqa tasvir va ifoda vositalari (o`xshatish, metafora, ramz va h.) ishlatilgan, bezakdor, bo`yoqdor, jimjimador tilni tushunadi. Suhbat asnosi sal chiroyliroq, jimjimadorroq gapirgan kishiga nisbatan ba`zan "ja-a badiiy qilib gapirarkanmi" qabilidagi ta`nalarni eshitib qolishimiz ham shu xil tushunishning natijasidir.
  

• 
  Badiiy reallik esa voqelikning oddiygina aksi emas, balki uning ijodkor qalbiyu ongida qayta yaratilgan aksi — badiiy obrazdir. Bu obrazda esa ijod onlarida shoir qalbida kechgan his-tuyg`ularu o`y-fikrlar badiiy til vositasida muhrlandi, o`quvchini o`sha holatga olib kiruvchi tashqi bir manzara tasvirlandi. Boshqacha aytsak, ijodkor tasavvurida yaralgan obraz badiiy so`z vositasida moddiylashadi, shu bois ham badiiy til obraz yaratish vositasi sanaladiBadiiy asar tili haqida gap borganda uning yana bir jihati — differensatsiyalanganligiga (ya`ni, farqlangan) alohida to`xtalish zarur. Albatta, biz "badiiy asar tili" deganimiz holda, aslida gap badiiy nutq haqida borayotgani ma`lum, chunki til unsurlari ma`lum kontekstni hosil qilgach, nutq hodisasiga aylanadi. Badiiy nutqning farqlanganligi shuki, unda muallif nutqi va qahramonlar nutqi ajratiladi. Ta`kidlash kerakki, mazkur farqlanish asosan epik va liro-epik xarakterdagi asarlarga xosdirBu xil asarlarda voqea, voqea kechayotgan joy yoki sharoit tasviri, qahramonlarga berilayotgan ta`rif, muallifning fikr-mulohazalari kabilar bevosita muallif tilidan beriladi. Muallif obrazi asarda tasvirlangan badiiy voqelikni yaxlitlashtiruvchi subyektiv asos bo`lganidek, avtor nutqi asarning moddiy tarafini yaxlitlashtiruvchi unsurdir. Muallif nutqi vositasida asar qismlari, voqealar, tafsilotlar yaxlit bir organizmga - badiiy matnga birikadi. Muallif nutqi grammatik jihatdan adabiy til normalariga yaqinlashadi, biroq uning adabiy til normalariga to`la muvofiq bo`lishini talab qilishlik xato bo`lur edi.
  
• 
  Badiiy nutq ikki shaklda: sochma(nasr) va tizma(nazm) shakllarda mavjuddir. Nasriy nutq tuzilishi jihatidan kundalik muloqot tiliga o`xshash bo`lsa, she`riy nutq muayyan bir o`lchovga solingan, hissiy to`yintirilgan nutq sanaladi. Nasriy nutq epik va dramatik asarlarning asosiy nutq shakli hisoblanadi. Shu bilan birga, she`riy yo`lda ham epik va dramatik asarlar yaratilishi mumkinligini unutmaslik kerak. SHe`riy nutq esa lirik asarlarning asosiy nutq shaklidir. Badiiy nutq shakllari haqida gapirganda, uning yana monologik va dialogik shakllari ham farqlanadi.
  
• 
  Nihoyat, navbatdagi masala — "badiiy til", "adabiy til" va "milliy til" munosabati. Ma`lumki, umumxalq tili (milliy til) deganda o`zbek tilida so`zlashuvchilarning barchasi — yashash xududi, ijtimoiy tabaqaga mansubligi, mashg`ulot turi va h. qat`iy nazar foydalanadigan til tushuniladi. Adabiy til deganda esa umumxalq tilining grammatik, imloviy va orfoepik jihatlardan me`yorlashtirilgan shaklini tushunamiz. Badiiy til umumxalq tili bazasida shakllanadi va qisman adabiy til me`yorlariga yaqinlashadi. Shu bilan birga, badiiy til adabiy til me`yorlaridan o`rni bilan chekinadi(mas., shevaga xos unsurlarning ishlatilishi). Badiiy til o`zida milliy adabiyotimizda uzoq davrlardan beri shakllanib kelgan an`analarning davomchisi sanaladi va shu bois ham unda uning o`zigagina xos bo`lgan unsurlar (an`anaviy sifatlashlar, ramz va majozlar, o`xshatishlar va h.) majmui ham mavjuddir.
  
• 
  Filologiya ( o’zbek filologiyasi) yo’nalishidagi tayyorgarlik dara-jasiga ega bo’lgan bakalavr quyidagi magistratura ixtisosliklarini egallashi va ta’limni davom ettirishi mumkin:
  
• 
          -  adabiyotshunoslik ( o’zbek adabiyotshunosligi);
  
• 
          - lingvistika ( o’zbek tilshunosligi );
  
• 
          - tarjima nazariyasi va amaliyoti;
  
• 
          - adabiy manbashunoslik va matnshunoslik ;
  
• 
          - adabiy tanqid;
  
• 
          - o’zbek tili va adabiyoti o’qitish metodikasi ;
  
• 
          - ommaviy va axborot vositalarida reklama ;
  
• 
          - televideniye va radioeshittirish ;
  
• 
          - noshirlik ishi va muharrirlik ;
  
• 
          - xalqaro jurnalistika ;
  
• 
            - jamoatchilik bilan aloqalar[1].
  
• 
          Ana shu o’rinda o’zbek  filologiyasi yo’nalishi bo’yicha bakalavr umumkasbiy fanlar bilan bir qatorda tanlanma va ixtisoslik fanlarini ham puxta o’zlashtirgan va undan olgan bilimlarini hayotga tadbiq eta biladigan bo’lishi lozim.
  
• 
          Tanlanma va ixtisoslik fanlari bo’yicha bakalavr filologiya sohasidagi asosiy muammolarni tushunishi, o’z ixtisosligi doirasida muayyan tadqiqot sohasi obyektlarini bilishi, asosiy ob’yekt va jara-yonlarga nisbatan shaxsiy ilmiy-filologik munosabatlarni shakllantira olishi, filologik muammolar va ularni hal qilish yo’llari to’g’risida tasavvurlarga ega bo’lishi lozim. Shuningdek, ixtisoslik fanlarining tushunchaviy apparati, metod va usullari, ilmiy-tadqiq mavzularini bilishi va undan foydalana olishi kerak. Badiiy-lisoniy tahlil usullari, poetik tahlil metodlari va usullari, o’zbek tili va shevalari  namuna-larini yozib olish, to’plash va nashrga tayyorlash, o’zbek adabiyoti namunalarini o’qish, tarjima qilish va tahrir qilish tajribalariga ega bo’lishi kerak.
  
• 
  40-50-yillarda badiiy asar tili masalalarining o’rganilish ahvoli. V.Zohidov, A.G’ulomovlarning «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» jurnalida e’lon qilingan «Tilimiz madaniyati uchun» (1941) nomli maqolasi haqida. X.Nazarovaning «Hamza asarlarining tili» mavzuidagi nomzodlik dissertatsiyasi o’zbek filologiyasida badiiy asar tiliga oid dastlabki alohida ish sifatida.  Sh.Shoabdurahmo-novning «Ravshan» dostonining til xususiyatlari» mavzuidagi nom-zodlik dissertatsiyasi (1949) o’zbek folklori tilini o’rganishga bag’ishlangan dastlabki ish sifatida. O’zbek lingvofolkloristikasining keyingi qirq yilda erishgan yutuqlari va istiqboli.
  
• 
  50-70-yillarda badiiy asar tilini o’rganish muammolari. Ya.D.Pinxasov (1953), A.Shomaqsudov (1956), M.Husainov (1959) lar-ning badiiy asar tiliga bag’ishlangan nomzodlik ishlari, ularning ayrim nuqsonlari. O.Sharafiddinovning «Poeziyada til va stil masalalari» (1959) nomli ishi haqida. A.Ahmedov (1962), I.Qo’chqor-toyev (1965), Q.Samadov (1967),  R.Mirazizova (1968), O’.Nosirov (1968), O.Abdullayeva (1969)larning badiiy asar tiliga bag’ishlangan nomzodlik ishlari to’g’risida. I.Sultonov, F.Nasriddinov, N.Shukurov, P.Qodirov kabi adabiyotshunos olimlarning badiiy asar tilini tadqiq etishga qo’shgan hissalari. N.Shukurovning «Individual uslub va badiiy til» (1972) nomli maqolasi tahlili.
  
• 
  70-80-yillarda badiiy asar tili muammolarining o’zbek filolo-giyasida o’rganilishi. S.Mamajonov, O’.Nosirov, M.Sultonova singari adabiyotshunos olimlarning badiiy asar tili va individual uslubga doir tadqiqotlari to’g’risida. M.To’ychiyev (1973), B.Yo’ldoshev (1978), B.Yoriyev (1979), E.Abdiyev (1982), S.Karimov (1983),) kabi olim-larning badiiy asar tili va  uslubiga bag’ishlangan nomzodlik ishlari haqida. 1985 yilda «Sharq yulduzi» jurnali sahifasida «Badiiy til muammolari»ga bag’ishlangan bahs-munozara va uning uslub-shunoslik ilmi uchun ahamiyati. Said Ahmad, Turob To’la, T.Rasulov, H.Rustamov kabi ijodkorlarning «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasida badiiy asar tiliga doir bahs-muno-razalari haqida. O.Sharafiddinovning «Adabiyot tildan boshlanadi» nomli  maqolasi va unga javoban yozuvchi Ibrohim Rahimning «Haqi-qat saboqlari» nomli maqolasi munosabati bilan «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasida o’tkazilgan bahs-munozara (1986-1987) haqida.
  
• 
  Mustaqillik yillarida o’zbek filologiyasida badiiy asar tilini o’rganish sohasida amalga oshirilgan ishlar haqida. B.O’rinboyev, I.G’aniyev, I.Mirzayev, Y.Solijonov, B.Yo’ldoshev, S.Karimov, B.Umurqulov, Q.Samadov, T.Qurbonov, I.Toshaliyevlarning ishlari tahlili. Keyingi yillarda M.Yo’ldoshev, Sh.Abdurahmonov, G.Imo-mova, Yo.Sayidov, G.Keldiyorova, G.Qobuljonova, R.Normurodov, F.Bobojonovlarning badiiy asar tiliga oid nomzodlik ishlari haqida.
  
• 
  Badiiy asar tili masalalarini tadqiq etishning kelgusidagi vazifalari.
  
• 
  frazeolo-gik novatorlik. I.Qo’chqortoyev, O.Abdunazarov, H.Qahhorova, B.Yo’ldoshev, A.Mamatov kabi olimlarning frazeologik novatorlikka doir qarashlari. Badiiy asarda frazeologizmlarni ijodiy qo’llash usullari.
  
• 
   
  

•