2-tema. Orta aziyanin` ayyemgi dáwirdegi teńgeleri reje

2-TEMA. ORTA AZIYANIN` AYYEMGI DÁWIRDEGI TEŃGELERI


REJE:

1. 
   Orta Aziyadatovar-pul mu’na’sibetlerinin’ tu’rleniwi ha’m rawajlaniwi.
   
2. 
   Grek-Baktriya patshalari tengeleri.
   
3. 
   Kushan patshalari tengeleri.
   

A’DEBIYATLAR

1. 
   Rahmatullayeva O., Salomov J. Numizmatika. – T.,Pa’n ha’m texnologiyalar, 2012.
   
2. 
   Rtveladze E.V. Drevnie monetı Sredney Azii. – T., 1987.
   
3. 
   O’lmes estelikler / O‘zbekistan xalqlarinin’ a’yyemgi jazba
   
4. 
   estelikleri bo‘yinsha ashiliwlar / M.Ishoqov, N.Rahmonov, Q.Sadiqov, B.To‘xtiev. – T: Pa’n, 1989. - B. 98-100.
   
5. 
   Zeymal. Toshkentqalasiarxeologiyasi. –T: O‘zbekistanRespublikasipa’nlerakademiyasi, 1999. – B. 44-45.
   
6. 
   Babayarov G. Drevnetyurkskie monetı Chachskogo oazisa. (VI-VII vv. n.e.). –T.: İzd- vo Natsionalnoy biblioteki Uzbekistana imeni A.Navoi. 2007.
   

Orta Aziyatovar-pul mu’nasibetlerinin’ tu’rleniwi ha’m rawajlaniwi.
Orta Aziyaterritoriyasinda tabilg’an birinchi numizmatik estelikIran patshalarii — Ahmaniyler da’wirine tiyisli. Biznin’ eramizdan alding’i VI—V a’silerde bul patshaliqu’lken territoriyaga iyebolg’an edi. Og’an Alding’I Aziya , Orta Aziyanin’ oblastlari - Baqtriya (Tajikistonnin’qublasi ha’m O‘zbekistan, Arqa Awga’anistan ), Sug‘d (Zarafshan ha’m Qashqadarya oypatlig’i), Xorezm territoriyalari kirgen. Ahmaniylar saltanati satraplarg’a bo‘lingen bo‘lip, olardi ten’siz — satrap (awqamlarina basshiliq qiliwshi buzg’inshi a’meldar)lar basqarg’an. Usi da’wirge tiyisli jergilikli tenge pullarin bizler ha’zirge shekem ushiratpadiq. Ol da’wirde sawda-satiq sleri bo’liniw joli menen a’melge asirilg’an bolsa kerek.Biraq tariyxshi Geradottin’ jazip qaldirg’an mag’liwmatlarina ko’re Sug‘d, Xorezm, Baqtriya Ahmaniylerge talant, ya’g’niy pul birliginde saliq to’legenler biraq bizlerdin’ pikirimizshe saliq tiykarinan pul mug’darinda ‘lshengen biraq ol aqsha halatinda emes ana sol pul mug’darinda ten’ bolg’an natural tovarlar menen to’lep kelingen boliwi mu’mkin.O’zbestan aymag’inda XIX a’sir aqri XX a’sirdin’ baslarinda kollektsionerlerden Ahmaniylerdin’ qatar iri formalardin’ satip aliwi Ahamaniylerdin’ da’wirine tiyisli altin ha’m gu’mis pullardi Sug‘d va Baqtriyag’a kirip klgeninen derek beredi biraq olardi qa’y ta’rizde a’hmiyetli orin iyelegeni ha’zirshe ma’lim emes.
Eramizdan aldin’i IV asrgekelip qisqa waqit ishinde ju’da’ u’lken territoriyani Orta Aziyanin’ u’lken bo’limin qolg’a kiritken Aleksandr Makedonskiy ta’repinen Ahamaniyler imperiyasi awdarildi.
Aleksandr Makedonskiy shig’is xaliqlari ortasinda usi at penen taniqli bolg’an Ahamaniyler hu’kimranlig’inan keyin Orta Aziya aymag’inda jergilikli xaliqtin’ ku’shli qarsilig’ina tuwri keledi. Sug‘d elinde Spitamen basshilig’inda ko’terilgen xaliq ko’terilisi usi ta’repten xarakterlenedi.
Aleksandr Makedonskiy o’liminen onin’ imperiyasi mayda bo’leklerge bo’linip ketti.Imperiyanin’ Aziya bo’limi Aleksandr Makedonskiydin’ a’skerlerinen Selevk tiykar salg’an Selevkidlar ma’mleketi quramina kirgen.
Eramizdan alding’I III a’sir ortalarinda Aziyanin’ Shig’is oblastlari Selevk imperiyasinan ajiralip shig’ip onin’ ornina Orta Aziyanin’ qubla rayonlarin Awg’anstan ha’m Hindistannin’ bir bo’limin o’z ishine alg’an Grek - Baqtriypatshalig’I ashildi.
Ha’zirge shekem Orta Aziyanin’ ha’m Ahamaniyler da’wiri ha’m Aleksandr Makedonskiy da’wirine tiyisli tengeler tabilmag’an. Orta aziya u’lken imperiya quramina qosip aling’an n uliwma sawda-satiqta pul dag’aza etile baslandi. Sonnan keyin , Baqtriyada Selevkidlar da’wirinde hu’kimdarlar ta’repinen pullar shig’arila baslandi. Eramizdan alding’i293—280jillari Baqtriya ma’mleketinin’ shig’is obastlari Selevkinin’ balasi Antiox birinshi ma’rte pul shig’ariwg’a tiykar salg’an.
Grek ma’deniyatinin’ iri wa’killei Selevkidlar tenge pullarinin’ grek u’lgisi boyinsha oylap tapti tiykarinan grek tilindegi jaziwlar ha’m patshalardin’ ko’rinisi tu’sirilgen tengeler shig’arila baslandi.Baqtriyadashig’arilg’an pullardin’ ati grekshe edi.Tiykarinan altin pullar statgu’mis tengeler tetradraxma, draxma, yarim draxma, dep atalg’an.ha’tte pullardin’ awirlig’I ha’m grek awirliq o’lshew birligine tuwri kelgen, yag’niy tetra draxmalar-16gr, draxmalar — 4 gr. ga jaqin b‘lg’an.ku’ndelik sawdada paydalaniw ushin mo’lshellengen mis tengeler ha’m shig’arilg’an.
Grek- Baqtriyapatshalig’I pullari ko’pshilik jag’daylarda Selevk da’stu’rlerin dawam ettirgen. Tengenin’ ju’ze ta’repinde patshanin’ su’wreti, arqa ta’repinde grek qudaylarinan (Apollon, Artemida, Afina, Gerakl, Zevs, Poseydon ha’m basqalar) birinin’ su’wreti sa’wlelengen biraq jergilikli ta’sir ha’m pulzarb etiw jumislarinda sezilerli bolg’an.Tiykarinan grek qudaylarinin’ bazi bir o’zgeshelikleri Shig’is qudaylarinin’ bazi qa’siyetlerine uqsas halda sa’wlelengen
Grek – Baqtriya tengeleri medal jasaw sanaatinin’ gozzal u’lgileri esaplanadi. Kishkenen domalaq tu’sirilgen patshalardin’ su’wreti bizlerdin’ da’wirge shekem jetip kelgen sol hu’kimdarlardin’ jalg’iz aniq su’wretleri esaplanadi bul su’wretler tariyxiy shaxslardin’ qol jazba orinlarinda berilmegen.
Orta Aziyada shig’arilg’an Selevk tengeleri ju’d’ az mug’darda tabilg’an bolsa, Grek – Baqtriyatengeleri kerisinshe uliwmaliq mug’dardin’ ko’p bo’limlerin payda etedi. Grek – Baqtriyagu’mis tengeleri gg’aziynesi (100 dana’ga jaqin) Qashqadarya alabinin’ Kitab qalasi atirapinda tabildi.
Yunon – Baqtriyaqlalarinin’ tengeleri jergilikli tenge pullari ashilg’anda qoyilg’an birinshi qa’demdir. Grek –Baqtriyatengelerinin’ tiykarg’I o’lshew birlikleri tetradraxma, draxma(hovuch), obol(to‘rt ta’repli sterjen) bolg’an.
Orta Aziya xaliqlarinin’ esinde ma’ngi qalg’an birinshi grek ati Aleksandr edi. Keyinshelik Salavk va Antiox atlari menen tanilg’anlar, biraq tz unitilg’an . Sal keyinroq yangi grek nomlari Diodot, Yevtidem, Demetriy, Yevkrati atlari menen tanisqan
Grek –Baqtriya ma’mleketi payda bolg’an da’wirde O‘rta Aziyada da grek -baqtriya numizmatikasi rawajlang’an
O’zbekstan xaliqlari tariyxi mu’zeyinde Grek –Baqtriya ma’mleketi patshasi Yevkratid draxmasi saqlanmaqda, bu draxmanin’o’zgesheligi son’nan ibarat Yevkratid tengeleri tipleri bul tengede ko’rsetilgen.
Bul patsha 2tu’rli jaziwdag’Ii (legendali)tengeler shig’ardi. 1de patsha diademada bolg’an, 2 depatsha portreti shlemda saw’lelengen . Muzeydegi tenga bolsa biraz basqasha , Yevkratid portretitoshkali obodok penen orap aling’an. Bul tenge ju’ksek a’debiy sanaat darejesinde islengen. Bul jag’day Yevkratidatinin’atinin’ ashliip ketiwinen saqlap qaldi, onin’ ko’rinisin a’wladlariniz ushin saqlap qaldi.
Surxondarya walayatindag’I viloyatidagi Kampirtepa qo‘rg‘oninda o‘tkezilgen arxeologik qazilmalar natiyjesinde Rtveladze E.V. va S.A. Savchukta’repinen ko’p g’ana tabilg’an Grek – baqtriya tengeleri ha’m to’mendegi tengelerge ta’riyip berip o’temiz.
1. Diodot (250-230 er.ald). – Aversdahu’kimdarinin’ on’ ta’repinen aling’an ko’rinisi. Shashlari diademamenen oralg’an hu’kimdar ko’rinisi profilde su’retlengen, azg’ana do’n’ man’lay tuwri murin kishi erin iyegi sal tu’rtip shiqqan. Reversda jilannin’ su’wreti. Misdan jasalg’an, 4g awirliqta
2. Yevtidem (er.ald 235 – 200 j)-Aversda saqalli Gerakl ko’rinisi, onin’ man’layi tuwri, qisqa bo’rtip shiqqan murin tasviri, uning peshonasi to‘g‘ri, qisqa bo‘rtib chiqqan burun,shashlari tuwri sizilg’an menen berilgen. Reversda juwirip ketip atirg’an at ko’rsetilgen. At u’stinde legenda payda bolg’an. 8 g awirliqta. aversda hu’kimdarinin’ o‘zi su’wretlengen , shashlari jingalak,murni bu’kir ta’rizli ,basinda toshkali obodok su’wretlengen.
3.Dimetriy (b.e.sh 200 - 185)- Aversdapildin’ basina uqsas bas kiyim kiygen patsha su’wretlengen. Toshkali obodok. Reversdi legenda. Mis, awirlig’I 7,8 g, diametri - 2,7 sm.
4.Yevkratid (b.e.shm 171-155) – Aversda jingalak shashlari patshanin’ diadema menen orap aling’an,bilan hu’kimdarlardi man’layi kishkene murni tuwri ha’m ju’da’ qisqa moyninda , Reversda otliqlar (Dioskur) su’wretlengen.
5. Geliokl (b.e.sh 155-140 yy) – Aversda qos diadema menen shashlari orap aling’an olingan. Hu’kimdar kishkene tu’rtip shiqqan man’layli, bu’kir ta’rizli murin, kishkene erinler iyekke iye bolg’an. Ko’zleri kishkene u’stinde uzin jin’ishke qaslar su’wretlengen. Refersda xiton kiyip alg’an Zevs, bir qo‘linda perun (hakimyat ramzi),ja’ne bir qolinda nayza su’wretlengen.
Bul tengeler F.R. Ayupova pikirinshe yuech-ji da’wirinde ha’m ha’tte birinshi kushanlar da’wirinde ha’m bolg’an boliwi mu’mkin.