2-tema. Orta aziyanin` ayyemgi dáwirdegi teńgeleri reje

Baqtriya. Ma’lim emes hakim (b.e.sh II-I asrlar aqiri). Aversida – ju’z pishimi dog’al patshanin’ ko’rinisi (Grek-Baqtriya patshasi Geliokkl ko’rinisine tiyisli.) Shashlari qoshalaq Sochlari qo‘shaloq yalovtesma menen tag’ilg’an jelkesinde burmali kamzu. Reversida –on’ qolinda bir tesma shaqmaq shep qolinda u’sh tig’li nayza uslap turg’an Zevs su’wretlengen. Grek jaziwinda “ad’’latli patsha Geliokl” jazilg’an. Mis. D-32: V-15,gr.



Kushan patshalari tengeleri.
Baktriyada Orayliq Aziyanin basqa mamleketlerine qaraganda aldin tengeler basip shigarilgan tovar pul qatnasiqlari bolsa joqari darejede koterilgen. Baktriya Kushan mamleketi quramina kirgen. B.e. sh Ii asir ortalarinda yueshjilarBaktriyanin Amiwdaryanin arqa bolegin basip alip son putkil patshaliqti basip al. Aladi. B.e.sh I asirde Kushan mamleketi kusheyip patsha Kudzula Kadfiz aymaqti keneyttirip Qabulstan ham Gandhardi basip aladi. Patsha Kanishka dawirinde Kushan patshaligi gullep jasnadi. Bul dawirde patshaliq quramina eramizdan aldingi II asirdin I yariminda Hindistan ham Awganistannin ulken aymaqlari kiritildi.Kushan patshaligi tetradrahmasinin on tareinde shashlari hafsala menen taralgan manlayinda tasma baylangan juzlerinde gayrat bariq urip turgan erkek adamnin suwreti berilgen. Denedinin reversi kisi diqqatin ozine diqqatin ozine tartadi ortada gulshember tutqan Nika qudayi uship baratir. Sol jerdin ozinde Kushan hukimdari Geray Sanabniki degen tort sozden ibarat grek jaziwi bar. Bul sirli tengelerdin uyrene baslaniwina ham juz jildan asqan. Keyingi jillari tengesazliq ilimi qolga kiritken jana magliwmatlar ham Xolshayanan tawilgan haykeller Kushan hakimi hukimdarliq qilgan dawirge tiyisli ashiliwlar qiliwga imkaniyat jaratqan. Kushan mis shaqalari hayran qalarliq ham sirlidir. Olarda hukimdardin ati joq tek lawazimi ham laqabin anlatiwshi" shahlar shahi ulli qutqariwshi" degen grek jaziwi bar. Ilimde" namalim shah" yaki "Soter Megas" tin tengeleri dep atalgan bul shaqalar Tajikstan ham Ozbekstanda alip barilgan qazilmalara kop ushiraydi. Bul tengeleler qaysi Kushan shahi tarepinen basip shigarilgsnligi haqqinda tartislar elege shekem dawam etpekt. Masson pikirinshe olar Kudzula.Kadfiz. tarepinen basip shigarilgan Bul barada akademik Asqarov tomendegi pikirlerdi keltirip otedi"Xitay derekleri ham arxeologik materiallar(birinshi nawbette numizmatika materiallari) na kore Kudzula Kadfiz 80 jil jasap eramizdin birinshi yariminda patshaliq qilgan. Rabatak dinastiyaliq dizimine kore onin balasi Vima Takto "namalim shah" Soter Megas atinda patshaliq qiadi. Ol uzaq waqit hukimdarliq qilmagan korinedi. Sebebi 51 jilda hakimiyat basina Kudzula Kadfizdin basqa balasi Vima Kadfiz(51-78) kelip,Hindistannin Banarsqa shekem jerlerin basip aladi. "Soter Megas" tengelerinin on tarepinde qolinda kelte ham jenil nayza drodik uslagan ideal shah korinisi tusirilgen. Ayrim izertlewler bul patsh korinisi emes balki quda korinis korinisi.dep shamalaydi. Tengenin revesinde uzatilgan qolinda uris baltasi-tabar-zagnul tutqan atliq shah suwreti tusirilgen. Kadfiz II zamaninda pul reformasai otkerilip jana tenge dizimi tuykargi stateri 8.03 gr keletugin turli sipattagi tilleler basip shigariliwga tiykarlanadi ham eki turli tenge basilip biri 16,07 gr,ekinshisi bolsa 2.01 gr. Sonin qatarinda diametri 23-24 mm, awirligi 16-17gr keletugin mis tengeler da aylanisqa kiritilgen. Tengeler mis tengeler qatnasiqqa kirgizildi. Tengeler avesinde suwrette juz qaptal tarepten sawlelendirilgen shah ibadatxana aldinda tik turganinsha diniy ibadatti amelge asirmaqta. Bul tiptegi ruwxaniy shahtin suwreti basqa barshe Kushan patshaliqigin shahlari Kanishka Vasudeva Kanishka III tengeleri reversinde qawender qudaylar suwreti bar KadfizII ham Vasudeva tengelerinde quday sipatinda buga Nanda qasinda turgan hind qudayi Shiva sawlelengen boladi. Kanishka ham Xuvishka tengelerinde qudaylar jam bolip (Pantion"Mabad"). Avesto dinine tiyisli atash,Vad,Mexir,Mox,Orlagno,Far,Sanamalar Nana ham Ardoxish,Grekler Geliosi hindilerdin Buddasi misirliardin Sranisi korinis tapqan.Kushan tengelerinde sawlelendirilgen qudaylardi uyreniw patshaliqtagi turli xaliqlardin turli dinleri tariyxi haqindagi ahmiyetli magliwmatlardi beredi. Maselen Kushan shahanshagi Vima Kadfiz tengesinde hindlerdin bas qudayi Shiva muqaddes. Navvos Nandi aldinda sawlelengen. Malim Shiva oyin,boran ham serpushliq qudayi esaplangan. Sol tengede sawlelengen suwretde qanday mazmun jatadi. Hindistandi. Kushan shahlarinan birinshi bolip Vima Kadfiz basip shigardi. Ol oz jenisin hindler arasinda bekkemlew ham oni janede jayiw ushin hindler qudayi Shivani ozine qawender wilip alingan. Sol menen birgr onin jenislerine Shiva basshiliq qilganligi jazilgan. Kanishka tengelerinin birinde Vado, ekinshisinde Mixro ushinshisinde Maxfaro yaki Orlagno siyaqli zardudhtiylik dini menen baylanisli jergilikli qudaylardin suwreti ushiraydi. Kanishka ham Xuvishka tengelerinde sawlelengen qudaylar ozletinde qanday mazmundi ifadalaydi. Maselen Mita-Quyash qudayi esaplangan. Ol tengelerde tizzagiliginsha tusken qalin shakmanda shepke qarapturgan halda tasirlengen. Qudaydin on qoli aldina kotergen shep qoli menen belin uslap turipti. Belinde uzin qilish basi atirapinda bolsa jariq sawlelengen. Qudaydin suwreti aldinda onin ati jazilgan. Bolsa belinde qilish, on qolinda taj uslap turgan halinda suwretlengen. Qudaydin basi artinda yarim ay suwretlengen. Artimda <> degen jaziw tusirilgen. Ot, bayliq ham istiqbol qudayi Farro bolsa tengelerde shep tarepte turgan halinda suwretlengen. Onin iyninen dizesine tusken qalin shaqmaq, ayagina etik, shep qoli belinde on qolindagi idista muxaddes ot janip tur. Suwrettin artinda <> sozi tusirilgen Orlagno uris qudayi suwretlengen. Tengelerde ol uzin kiyimde suwretlengen. Onin basi ham jelkesi atirapinda lentalar jelbirep turgan. Qudaydin shep qoli belinde qilish joqariga koterilgen on qolinda bolsa nayzani uslap tur. Suwrettin artinda <> dep jazilg’an.
Solay etip ,kushanlar siwretlengen qudaylar ishinde Buddani zardushdiylerdin Ahuramazdasin ham hinler qudayi SHivaniy, Grek qudayi Selena (ay qudayi) Gelios (quyash qudayi) ham tagida basqalarin koriwimiz mumkin. Kanishka dawirinde etnik xaliqlardin artip bariwi tezlesken natijede mamleket aymagi keniygen ha’m basip aling’an jerlerde tengeler aylanisqa qoyilgan. Patshaliqqa kiritilgen aymaqlardi patshaliqqa siyasiy jaqtan boysindiriwda usi xaliqlardin urip-adetleri hurmet qilingan. Tengelerdegi turli xaliq ham elat qudaylarinin suwretlerine na’zer salsaq patshaliqta diniy erkinlik bolgan degen shamalaw kelip shigadi. Patshaliqta budda dini mamlekettin tiykarg’i dini boliwi menen birge basqa dinlerge sheklew qoyilmaganinan derek beredi.Vima Kadfiz II eramizdin I asir II-yarimi. Aversinda on qolin mexrob uzra sozip shep qolin beline tirep algan basina aq siziqli uzin kulox kiygen shax suwreti. Tengenin shep tarepinde ush tisli nayza ham gedir-budir orinliq on tarepinde to’tr qirli, o’simlikler tu’sirilgen tamg’a. Adete bes so’zden ibarat shen’ber ta’rizli grekshe jaziw : degen ma’nisti an’latadi. Rebersinde. Boka Nanda qarssinda turg’an Shiva. Xaroshtxi usilinda jazilg’an hind jaziwi. Mis. D-27 V-18 gram