Аудитор хулосаларини кўриб чиқиш. Аудитдан ўтказилмаган ҳисоботлар. Аудиторлик хулосаси юридик кучга эга бўлган муҳим хужжатилардан биридир. Хулоса асосида хўжалик юритувчи субъектларнинг бир йиллик молия-хўжалик фаолиятига баҳо берилади.
Аудиторлик хулосасининг қуйидаги турлари мавжуд: Аудиторлик хулосасининг иккита тури мавжуд: а) ижобий аудиторлик хулосаси; б) салбий аудиторлик хулосаси. Ижобий аудиторлик хулосасида бухгалтерлик баланси ва молиявий ҳисобот кўрсаткичларининг ишончлилиги аудитор томонидан тасдиқланади. Қоидага кўра ижобий аудиторлик хулосаси аудиторлик ташкилоти хўжалик юритувчи субъектнинг молиявий ҳисоботи унинг молиявий ҳолати ва содир этилган молия-хўжалик муомалаларининг Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги талабларига мувофиқлигини ишонарли акс эттиради деган фикрга келинган вақтда тузилиши лозим. Салбий аудиторлик хулосаси молиявий ҳисобот корхонанинг молиявий аҳволи тўғрисида ишонарли маълумот бермаган ва бухгалтерлик ҳисоботи ҳамда унинг молия-хўжалик фаолияти ҳисоби амалдаги меъёрий қонунчилик талабларига мос келмаган ҳолда юритилган вақтда тузилади. Бундай хато- камчиликлар ўз вақтида тузатилмаса молиявий ҳисоботдан фойдаланувчиларни чалғитиши мумкин.
Таҳлилнинг ишончли ахборот манбаларига эгалигини зарурий кафолати бу биринчи навбатда молиявий ҳисоботларни аудиторлик назоратидан ўтганлиги ва хулосаланганлигига боғлиқ.
Аудиторлик ташкилоти аудиторлик текшируви натижаларига кўра ҳўжалик юритувчи субъектда қуйидагиларга баҳо бериши лозим12:
- аудиторлик фаолияти тўғрисидаги қонун ҳужжатларига мувофиқ фикр билдириш учун етарли ва лозим даражадаги далиллар олинганлигига;
-алоҳида-алоҳида ёки умумий биргаликда олинганда тузатилмаган бузиб кўрсатишлар аудиторлик фаолияти тўғрисидаги қонун ҳужжатларига мувофиқ муҳим ҳисобланишига;
-қабул қилинган ҳисоб сиёсатининг асосланганлигига ва унинг бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқлигига;
-молиявий ҳисоботда акс эттирилган ахборотнинг ишончли, қиёсланувчанли, тушунарли ва ўринли эканлигига;
-молиявий ҳисоботнинг бухгалтерия ҳисоби ва молиявий ҳисоботни тузишга доир норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар талабларига мувофиқлигига.
Аудиторлик хулосаси аудиторлик ташкилотининг ижобий ёки модификацияланган фикри билан ифодаланиши мумкин.
Хўжалик юритувчи субъектнинг молиявий ҳисоботи барча муҳимлилик муносабатларида унинг молиявий аҳволини, молиявий натижаларини ҳаққоний акс эттирса ва бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонун ҳужжатларига мувофиқ келган ҳолларда ижобий фикр билдирилади.
Модификацияланган фикр қуйидаги ҳолатларда билдирилади:
-олинган аудиторлик далиллари асосида умумий ҳолда кўрилаётган молиявий ҳисобот муҳим бузиб кўрсатишларга эга бўлса;
-умумий ҳолда кўрилаётган молиявий ҳисобот муҳим бузиб кўрсатишларга эга эмаслигини аниқлаш учун етарли даражадаги тегишли аудиторлик далилларини олиш имконияти бўлмаса.
Аудиторлик ҳисоботининг таҳлилий қисми аудитор (аудиторлар) томонидан бажарилган ишлар ва аудиторлик далилларини олишга қаратилган аудиторлик амаллари баёнини ҳамда қуйидагиларнинг текшириш натижаларини қамраб олиши лозим: қўлланилаётган ҳисоб сиёсатини; хўжалик юритувчи субъектнинг ички назорат тизимини; бухгалтерия ҳисоби тизими ва молиявий ҳисобот тузилишини; молиявий-хўжалик фаолиятини амалга оширишда бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилишини; солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни ҳисоблаш ва тўлашнинг тўғрилигини; активлар сақланишининг таъминланганлигини; молиявий коэффициентларнинг ҳисоб-китоби ва унинг таҳлилини ўз ичига олади.
Молиявий коэффициентларнинг ҳисоб-китоби ва уларнинг таҳлили қуйидагиларни ўз ичига қамраб олади:
-текширилган молиявий ҳисобот асосида ҳисобланган молиявий коэффициентлар таҳлили;
-ўтказилган таҳлил натижаларидан келиб чиқиб, хўжалик юритувчи субъектнинг молиявий ҳолати тўғрисида маълумот.
Ҳисоб-китоб ва таҳлил учун молиявий коэффициентларни танлаб олиш аудиторлик ташкилоти томонидан аудиторлик текширувининг буюртмачиси билан келишган ҳолда амалга оширилади.
Хўжалик юритувчи субъектнинг молиявий ҳисоботида аҳамиятли бузиб кўрсатишлар мавжуд бўлса ва уларнинг хўжалик юритувчи субъект томонидан бартараф этилмаслиги, молиявий ҳисоботдан фойдаланувчиларни чалғитиши мумкин бўлган ҳолларда аудиторлик ташкилоти салбий фикр билдирилган аудиторлик хулосасини тузади.
Шунингдек, қуйидаги ҳолатларда ҳам салбий фикр билдирилади:
-хўжалик юритувчи субъект томонидан амалга оширилган молия-хўжалик операциялари молиявий ҳисоботда ҳаққоний акс эттирилган, лекин улар қонунҳужжатлари талабларига мувофиқ келмаганда;
-хўжалик юритувчи субъект раҳбарияти аниқланган бузиб кўрсатишларни бартараф этиш мақсадида молиявий ҳисоботга тузатишлар киритишга рози бўлмаганда.
Хўжалик юритувчи субъект аудиторлик текшируви давомида молиявий ҳисоботда аниқланган бузиб кўрсатишларни бартараф этса салбий фикр билдирилмайди.
Аудиторлик хулосаси ёзма кўринишда тайёрланиши керак. Аудиторлик хулосасига унга нисбатан фикр билдирилган, бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонун ҳужжатларига мувофиқ хўжалик юритувчи субъект томонидан санаси кўрсатилган ва имзоланган молиявий ҳисоботнинг нусхаси илова қилинади.
Аудиторлик хулосасини олиш барча учун мажбурия ҳисобланмайди
Молиявий ҳисоботларни тузишда ташқи бухгалтерларга ёки аутсорсинг хизматлари бўйича махсус фирмаларга мурожат қилувчи кўпгина корхоналар аудитдан ўтказиш маълум бир харажатлар қилиниши талаб қилганлиги сабабли домо ҳам аудиторлар хизматидан фойдаланавермайдилар. Бундай холатларда аналитиклар олдида қатор вазифалар юкланади:
-молиявий ҳисоботларни тузувчилар қанчалик тажрибали ва уддабуронлигини;
-тузилган молиявий ҳисоботлар қанчалик ишончли, тўлиқлигига;
-барча мажбуриятлар ҳисобга олинганми ёки йўқми;
-агар молиявий ҳисоботларни етук мутахассислар томонидан тузилганлиги қайд этилган ҳолда, уларнинг мустақиллиги қай даражада таминланганлигига;
-молиявий ҳисоботларни тузувчилар корхонанинг шахсий таркибида доимий туришига;
-молиявий ҳисобот тузувчиларни активлар қийматини аниқлашда ва мажбуриятларни ҳисобга олишда объектив ёндашганлик даражасига;
-корхона раҳбарининг молиявий ҳисоботларни тузишга таъсир даражасига баҳо бериш талаб этилади.
Аудиторлик хулосалари талаб этилмайдиган ахборот манбааларига солиқ хисоботлари, шахсий жамгариб бориладиган пенция жамғармалари, сугурта бадаллари буйича ҳисоботлар ва бошқа ахборот манбалари киради.
