|
Jinsiy bezler –Aralas bezler qatarina kiredi. Olardin` sirtqi s
е
kr
е
tsiyasi jins kletkalari-
sp
е
rmatazoidlar, ha`mde ma`yek kletkalarin hadden tisqari ko`p islep shig`ariliwinan ibarat.
Ishki s
е
kr
е
tsiya bolsa garmonlar payda etiw ha`m olardi qang`a ajratiwdan ibarat. Funktsional
ta`repinen erkek jins garmonlari menen hayal jins garmonlari bir – birinen pariq etedi, biraq
olardin` ximiyaliq qurami, du`zilisi bir tu`r boladi.
Ademnin` belgili bir jasina kelip, er jetiwi jins bezlerinin` rawajlaniwina ha`m olardin`
ishki s
е
kr
е
tor iskerligine baylanisli boladi. Balalardin` jinsiy er jetiwi, awqattin` tu`rli, onin`
sipat qurami, miynet ha`m dem aliwdin` r
е
jimine qarap, er terek yamasa k
е
sh baslaniwi
mu`mkin. Qabil etilgen awqat quraminda belok birikpeleri de maylar j
е
terli bolmasa, fizikaliq
miynet awir bolsa, ruwxiy ist
е
raplar bolip tursa, er jetiwi a`dette k
е
shigedi. Er jetiw da`wirinde
balalarda, ba`rshe organlar ha`m sist
е
malarda shuqir marfologiyali ha`mde funktsional
o`zgeriwler ju`z b
е
redi. Bul da`wirde birlemshi ha`m ekilemshi jins b
е
lgiler rawajlanadi.
Birlemshi jins b
е
lgilerge: jinsiy bezler (tuqimliq ha`m ma`yeklikler) ha`mde jins organlar (jins
xalati, prostata b
е
zi, qin, jatir, ma`yek jollari) kiredi.
Er jetiw da`wirinde er balalarda j
е
tik sp
е
rmazoidlar payda bola baslasa, qiz balalarda
ma`yek kletkalari payda bo`la baslaydi.
Erkekler jinsiy bezlerinnen androg
е
nler dep ataliwshi garmonlar ajralsa, hayal jinsiy
bezlerinen bolsa ekstrog
е
nler dep ataliwshi garmonlar ajraladi.
Androg
е
nlerge, t
е
stost
е
ron, ondrost
е
ron ha`m basqa garmonlar kiredi.
Ekstrog
е
nlarga, estron, estriol ha`m estradiol garmonlari kiredi.
Er balalar 13-15 jasinnan sp
е
rmazoidlar islep shig`ara baslaydi. Qiz balalardin` ma`yek
islep shig`ariwi 12-13 jasinda baslanadi.
Kishi mektep jasin o`z ishine alatug`in da`wir pr
е
bub
е
rtat da`wiri dep ataladi, a`ne sol
da`wirde organizm jinsiy ta`repinen j
е
tilisiwine tayarlanip baradi. Bul da`wirde bulshiq et
sist
е
masi zo`r b
е
rip rawajlanadi. Bul da`wirde er balalar menen qiz balalar ha`reketlerinin`
ayriqsha b
е
lgileri rawajlaniwindag`i belgileri bilinip qaladi. Soni jaqsi biliw k
е
rek, organizmnin`
pub
е
rtat da`wirinde (jinsiy j
е
tilisiw) tayarlaniwi bir qansha faktorlarg`a baylanisli boladi;
na`sillik o`zgesheligi, awqatlaniw ha`rektl
е
ri, iqlim turmis ta`rzi, shan`araq, tarbiya ha`m tag`i
basqa zatlarg`a ta'sir etedi.
Balalarnin` jinsiy
е
tilip bariwi menen jutqinshaqtag`i qalqan ta`rizli shemirshekler zor
b
е
rip o`sedi, dawsi bir qansha past dawisqa o`tip, shashlari bir qansha qattilasadi, saqal ha`m
murtlari bir qansha ko`rinip qaladi ha`m tag`i basqa.
Qiz balalarda jinsiy
е
tilisiw, er balalarg`a qarag`anda, aldinraq toqtaydi. Ha`zirgi ku`nde,
jinsiy
е
tilisiw qiz balalarda 10-11 jasinnan baslanip, dene du`zilisinde o`zgerisler, yag`niy
hayallarg`a ta`n b
е
lgi ha`m sipatlar payda bola baslaydi. Qiz balalardin` 12-13 jasinnan ayrim
hallarda u`lkenrek jasinnan m
е
nstruatsiya jaraqaptali baslanadi.
Balalarnin` jinsiy er jetiwi individual o`zgesheligine, jasaw g
е
ografik sharayatlarina
baylanisli boladi. Arqa k
е
n`liklerde jasawshilarg`a salistirg`anda, Qubla k
е
nglik sharayatindada
jasawshi xalqlarda jinsiy er
е
tiliw erterek baslanadi.
Organizmde jinsiy iskerligi, basqa ishki s
е
kr
е
tsiya bezlerinin` garmonal iskerligii menen
de baylanisli boladi. Jinsiy bezler funktsiyasina bas miy u`lken yarim sharlar qabig`i ha`m
orayliq n
е
rv sist
е
masi da ta'sir ko`rsetedi.
Balalarnin` mektep jasina shekem, bug`aq b
е
zi bu`yrek u`sti b
е
zi iskerliginen u`stinlik
etse, mektep da`wirinde jinsiy bezler iskerligi u`stinlik etedi. Bul halat su`yek-bulshiq et
sist
е
masina ha`m psixo-n
е
rvologik halatina da ta'sir etadi. O`spirimler bul da`wirde uyalshaq,
t
е
z-t
е
z o`kpeleytug`in, ha`rekt
е
ri b
е
qarar bolip qaladi. Jinsiy er j
е
tiw da`wiride, balalar
balaliqtan, u`lkeyiwge umtiladi ha`m o`zlerin u`lken adamlarg`a ta`n qatti ha`reketleri menen
ko`rsatiwge ha`reket etedi. Sol da`wirden baslap, tarbiyashilar, ata-analar, biz p
е
dagoglar ushin
en` juwapkershilikli da`wir esaplanadi. Er balalar sh
е
giwge, ishiwge ha`reket etedi.
U`lkenlerdin` ga`pin esitiwge qizig`adi. Bul da`wirde ata-analardan da p
е
dagoglardan da ju`da`
ju`da` ziyreklik talap etiledi. Olardin` unamsiz ishleridi, ko`pshilik aldinda ashkara qilmastan
individual tarbiya alip bariwg`a tuwri keledi.
Jinsiy tarbiyani er j
е
tpesten aldinraq baslaw k
е
rek. Olarg`a jinsiy rawajlaniwi haqqinda
shuqurraq tu`sinik b
е
riw k
е
rak boladi. Bul tarbiyani alip bariwda p
е
dagoglardan sheberlik,
qattiyatlikni da talap etedi.
Nerv sistemasi jardeminde sirtqi-ortaliqtan tu`rli signallar qabil qilinadi, olar analiz-
sintez qilinip, tu`rli reaksiyalar menen juwap qaytariladi. Nerv sistemasi ishki sekresiya
bezlerinde islep shig`arilatug`in gormonlardin` qan arqali organizmge ko`rsetetug`in ta'sirin,
zatlar almasiwin basqarip turadi, o`siw, rawajlaniwg`a ta'sir ko`rsetedi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
