2-tema. Hayallar sport trenirovkasiniń fiziologiyaliq tiykarlari hám salamatlastiriwshi fizikaliq tárbiyaniń fiziologiyaliq tiykarlari saat reje

Sport penen shuǵıllanjumıstıń hayallar organizmiga tásiri
Hayallardıniń sport penen turaqlı shuǵıllanishi nátiyjesinde olar organizmniń dúzilisi hám funkciyasıda unamlı ózgerisler júzege kelgeni baqlanǵan. Fizikalıq shınıǵıwlardı tuwrı qollash, olardıń kólemini tuwrı belgilewde kúsh, shıdamlılıq, háreket úyǵunligi takomillashadi. Dene quramında may toqımasi azayadı, muskullar boylamlar rawajlanadı, ókpeniń tirishilik sıyımı artadı, dem alıw tezligi azayadı, júrek urıwı sekinlashadi, energiya sarıpi azayadı, organizmniń hár túrli keselliklerge chidamliligi artadı.
Hayallar organizminiń gormonlar basqarılıwınıń qásiyetleri
Hayallardıń jınısıy garmonları da erkaklar jınısıy gormoniga uqsas steroidlardan ibarat. Házirgi waqıtta bul gormonlar, follikula suyuqligidan hám homilador hayallar siydigi hám joldosh (plasenta) dan ajratilgan. bul gormonlar umuman estrogenlar dep aytıladı. Estrogeńlar bachadon hám qinda menuastruaciya dáwiriga xos ózgerislerdi júzege keltiredi.
Hayallar organizminde hár ayda bolatuǵın menuastruaciya cikli menen boǵlik morfofunkcional ózgerisler mahalliy proces bolmaydı, sebebi shu waqıtta tamırlar sisteması iskerliginde, termoregulyasiya, zatlar almasıwi, adamnıń aqılıy hám fizikalıq jumıs qobilyatlarında cikllik ózgerisler júzege keledi. Sonı aytıw kerekki, hár bir ayolniń jumıs qábiyleti ózine xos ózgeredi.

6. 
   Solay etip, hayallar organizminiń funkcional jaǵdayı hám onıń jumıs qábiyleti fiziologiyalıq jaqtan tólqinsimon boladı. Sonıń ushın da, trenerlar hayallardıń sport shınıǵıwida mezosikl strukturasini álbette esapqa alıwi kerek.
   

Hayallar organizminde jasqa qarap ózgeshelikleri
Hayallar ómiriniń hár bir dáwiri morfologik hám funksional jaqtan qásiyetlerge iye, bulardı sport shınıǵıwları menen shuǵıllanǵanda álbette esapqa alıw zárúr. Ómir dáwirleriniń shártli túrde, tómendegi basqıshlarǵa ajıratıw múmkin: balalıq dáwiri, óspirimlik dáwiri, jınısıy jetiklik dáwiri.
Organizm tuwılǵannan qartayǵansha áste-aqırın ózgerip baradı. Bul ózgerislerdiń ayırımları belgili bir jasqa shekem sezilerli dárejede bolmaydı, lekin keyin ala keskin júzege shıǵadı. Hayallarda bul «keskin» ózgerisler 40 jastan keyin boladı.
Organizmde jas ótiwi menen bolatuǵın ózgerisler kóbinese oraylıq nerv sisteması iskerliginiń buzılıwınan baslanadı. Nevroz júzege kele baslaydı, este saqlaw páseyedi, jańa shınıǵıwlar hám háreket iskerliklerin ózlestiriw qábiyleti, háreket uyǵınlıǵınıń buzılıwı, tez sharshaw júzege keledi. Hayallardıń 50% inde nerv buzılıwı baqlanadı. Júrek-tamır hám dem alıw sistemalarınıń funkciyası ózgeredi, tamır urıwı tezlesedi, qan basımı artadı, qannıń aǵıw tezligi hám onıń minutlıq kólemi azayadı.
Sırtqı dem alıw kórsetkishlerinde jáne de kóbirek ózgerisler júz beredi: dem alıw tezligi artadı, ókpeniń tirishilik sıyımı 1-1,5 l.ge, ókpe ventilyaciyası bolsa 30 l. hám onnan da kóbirek azayadı. Ishki sekreciya bezleriniń iskerligi keskin tómenleydi.
Joqarıda kórsetilgen jas ótiwi menen júz beretuǵın ózgerisler organizmniń densawlıǵına, nervinıń qanshelli bekkemligine, jasaw hám miynet shárayatına, dam alıw, awqatlanıw, gigenik qaǵıydalarǵa qay dárejede ámel qılıwǵa hám háreket aktivligine, yaǵnıy hayallardıń fizikalıq tárbiya hám sport penen qanday shuǵıllaniwına qarap erte yamasa kesh baslanıwı múmkin.