2-tema. Hayallar sport trenirovkasiniń fiziologiyaliq tiykarlari hám salamatlastiriwshi fizikaliq tárbiyaniń fiziologiyaliq tiykarlari saat reje

Menuastruaciya cikli hám onıń organizm funkciyalarına tásiri
Hayallar jınısıy bezi-tuxumdonda jınısıy kletka yetilgenidan keyin, ol tuxum jolı orkali bachadońa ótedi, shunda eger tuxum uruǵlanmay kolsa, bachadonniń uruǵlańan tuxumni qabul qılıwına tayarlańan shilimshik pardasi ajralıshi aqıbetinde menuastruaciya (qan ketish) júzege keledi. bul proces 12-15 jaslardan baslanıp, to hayallar boladan qolguncha, yaǵnıy klimakterik zamańacha (45-50 jasqacha) dawam etadi. Menuastruaciya normal jaǵdayda 21-28 kúnda takrorlanib turadi. bul zaman menuastruaciya cikli dep aytıladı.
Menstruasiya cikli dawamında MNS jaǵdayı tekshirilganda tamır urıwı hám dem alıwda shártli reflekslardıń nızamiy tólkinsimon terbeliwi hám menuastruaciya kúnlarında tormozlanish procesiniń ustun turıwı, qan basımınıń 10-16 mm.s.u.ga tómenlewi baqlanadı. Menuastruaciya arasında qan quramında kalsiy zatsi ortip, kaliy kamayishi baqlanadı. Ekinshi basqıshda qan quramında mis zatsınıń kamayishi, yodniń artıwı, qalkonsimon bezniń bir muncha úlkenlishishi, suw-elektrolitlar almashuviniń uzgarishi hám dene hám zniniń awırlashishi hám basqa jaǵdaylar júzege keledi.
Hayz kurıw ciklida organizmde júz beretuǵın fiziologiyalıq ózgerisler barlıqsi nerv-gumoral jol menen basqariladi.
Yu.A.Korop trenerlar menen suxbat kórganida (120 ta trener), lardıń 85% i suzuvchi sportshı hayallardıń menuastruaciyai bosqishinde júziw tezliginiń tómenlegenini kuzatganları belgili bir bolǵan. Kópchilik trenerlar bul basqıshda fizikalıq shıdamlılıqtıń tómenlegenini, ulıwmalıq fizikalıq kobilyatniń hám ózlikti his qılıwdıń yomonlashganini, háreketlanishda kotip qalıw, shalpayish hollarıni, serjaxllik, kóbinese, shınıǵıwlardıń quramalıligi hakida lof urib gapirish, adamoviylik, úyatchanlik, ayırımda bolsa, hátteki belgili bir shınıǵıwlardı orınlawdan bas tortish, ayaq muskullarınıń oǵrishidan shikoyat qılıw hollarıni, dem alıw tartipiniń bulzilganligini, «suwni sezgisi tuyǵusınıń yókolganligini» tez sharshaw, júrek kiskarishınıń kech tikleniwini kuzatganlar. Sonıń menen birge,. Trenerlar menuastruaciyadan keyińi basqıshda hayallar organizminiń góyo qayta dunyoga kelgenday jańalańanini kuzatganlar.
Menuastruaciya cikliniń hár túrli basqıshlarında jumıs qábiyletiń ózgeriwini kuyidaǵıcha ifodalash múmkin:
1. Menuastruaciya bosqishinde muskul kúshi, tezkorlik hám chidamchilik tómenleydi, háreket reakciyalarınıń múddeti artadı, sport nátiyjeleri ancha yomonlashadi. Sonıń menen bir waqıtta, qisqa múddetlilik qábiyleti artadı.
Bu basqıshda sportshı hayallardıń kúsh, tezlik, chidamlikti rawajlantıratuǵın, tezlik-kúsh menen bajarilaigan úlken hajmdaǵı jumıslardı topshirish múmkin emes, bunday jumıslar iyiliwsheńligini, háreket texnikasini takomillashtiratuǵın shınıǵıwlar menen almashtirilishi kerek.
2. Menuastruaciyadan keyińi basqıshda sport texnikasi nátiyjeleri orta baslaydi. bul basqıshda jumıs qábiyleti, tezkorlik hám shıdamlılıq artadı.
3. Ovulyasiya bosqishinde sporttıń túriga qarap, jumıs qábiyleti ancha tómenleydi. Háreketler úyǵunligi buzıladı, tezlik hám kúsh sapalarıni rawajlandırıw kiyinlashadi. Mısalı, qisqa masofaga yuguruvchilarda menuastruaciya cikliniń ovulyasiya basqıshıga tuwrı keletuǵın 13-14 chi kúnlarında tezkorlik hám kúshniń eń tómen dárejede bolıwı anıqlanǵan (Belyayeva K.G. hám basqalar, 1975)
4. Kópchilik tadkikotchilardıń kórsetiwicha, jumıs qábiyleti ovulyasiyadan keyińi basqıshda ortgan.
5. Menuastruaciya aldı bosqishinde (menuastruaciyadan 2-3 kún aldın) organizm turmıslıq funkciyalarınıń joqarı dárejede kúshleniwi júzege keledi. bul basqıshda tezkorlik, shıdamlılıq hám jumıs qábiyleti tómenleydi.
Sporttıń ayırım túrleri boyınsha hayallar erkaklarǵa nisbatan jaqsırok nátiyjeler kursatadilar. Hayallar qatar anatomik hám fiziologiyalıq kórsetkishlar boyınsha erkaklarǵa teńlasha olmasalar da, júksak úyǵunlik, iroda hám iyiliwsheńlik hislatlarıni talap kiluvchi shınıǵıwlardı orınlawda erkaklardan ustun turadilar. Hayallar organizminiń dúzilisi hám funksiolnal qásiyetleri joqarı kúsh menen orınlanatuǵın, yamasa joqarı dárejede shıdamlılıq talap qılatuǵın jumıslardı orınlawqa imqaniyat bermaydi.