2-tema. Fonetika. Dawıslı sesler hám olardıń klassifikaciyası Joba

2-tema. Fonetika. Dawıslı sesler hám olardıń klassifikaciyası


Joba:

1. 
   Ses – til birligi sıpatında.
   
2. 
   Fonema tu’sinigi.
   
3. 
   Dawıslı seslerdiń túrleri.
   

Tayanısh sózler – ses, fonema, fonetika, dawıslı sesler, dawıssız sesler.

Jámiyette eń zárúrli hám oǵada áhmiyetli xızmetti – adamlar ortasında qarım-qatnas jasaw quralı wazıypasın atqaratuǵın til seslerden quraladı. Tildiń ómir súriwi, jasawı sesler arqalı bolatuǵınlıǵı, adamzat tiliniń áwelden-aq seslik til bolǵanlıǵı, oylawımızdıń shınlıqqa aylanıwı til arqalı, til sesleri arqalı iske asatuǵınlıǵı ilimpazlar tárepinen tolıq dálillengen. Tildiń usı seslik tárepi hám seslerge baylanıslı bolǵan túrli qubılıslar til biliminiń fonetika tarawında izertlenedi. Tildegi seslerdiń jasalıwın hám esitiliwin, seslerdiń qurılısın, túrli seslik nızamlardı (singarmonizm, seslerdiń almasıwı, qısqarıwı, túsip qalıwı hám t.b.), tildiń buwın qurılısın, pát normasın, intonaciyasın fonetika ilimi izertleydi. Sonday-aq sózlerdiń durıs aytılıwı hám jazılıw qádeleri de fonetikaǵa baylanıslı máseleler bolıp tabıladı.

Sesler sóz ishinde aytıladı. Seslerden sózler quraladı. Tilimizdegi sóz quraytuǵın sesler fonema dep ataladı. Sesler tildiń eń kishi bólegi bolıp, olar máni ayırıwshılıq qásiyetke iye boladı. Máselen, tas, jas degen sózler úsh sesten – fonemadan (t, a, s, j, a, s) quralǵan. Bunda máni ayırıwshılıq qásiyet birinshi sózde t sesinen, ekinshi sózde j sesinen belgili boladı. Demek, bul sózlerdi bir-birinen t, j sesleri arqalı ayıramız.
Tilimizdegi sesler eń dáslep dawıslı hám dawıssız sesler bolıp eki toparǵa bólinedi.
Dawıslı sesler. Buwın quray alatuǵın, ókpeden shıqqan hawa aǵımı sóylew aǵzaları tárepinen tosqınlıqqa ushıramaytuǵın, hawa aǵımınıń páti ólpeń, kúshsiz esitiliwi arqalı jasalatuǵın sesler dawıslı sesler dep ataladı. Házirgi qaraqalpaq tilinde 9 (toǵız) dawıslı ses bar. Olar: a, á, o, ó, u, ú, ı, i, e.
Qaraqalpaq tilindegi dawıslı sesler úsh túrli belgisi boyınsha ayırılıp turadı tildiń jazıq jaǵdayı boyınsha – til aldı [e], til ortası [i], [á],[ú],[ó] hám til artı [a], [ı], [o], [u]~ tildiń tik jaǵdayı boyınsha-ashıq [a], [á], [ó], [o] hám qısıq [ı], [i], [u], [ú]~ erinniń qatnası boyınsha – erinlik [o], [ó], [u], [ú] hám eziwlik fonema [a], [á], [ı], [i], [e] bolıwı menen ayrılıp turadı. Sonday-aq tildiń jazıq jaǵdayı boyınsha bóliniwshi dawıslı fonemalar juwan [a], [ı], [o], [u] hám jińishke [i], [á], [ú], [ó], [e] bolıp bólinedi. Olar usı belgileri boyınsha óz-ara qarama-qarsı qoyıladı.