2-son umumiy

---

Journal of Innovation in Primary Education
Vol. 1, March - 2021 
https:// primedu.jspi.uz 
137 
BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARINING MATNNI TUSHINISH VA 
ANGLASH KO’NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH USULLARI 
Shukurova Laziza Shokir qizi
– JDPI 1-kusr magistranti 
Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang’ich sinf o’quvchilarida matnni tushunish va 
anglash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishning bir nechta usullari bilan tanishasiz. 
Kalit so’zlar:boshlang’ich sinf, xalqaro tadqiqotlar, PIRLS, matn, o’qish savodxonligi, 
rangli surat, “Takrorlama”. 
Аннотация
: 
В
 
этой
 
статье
 
вы
 
узнаете
 
о
 
нескольких
 
способах
 
формирования
 
и
 
развития
 
понимания
 
текста
 
и
 
навыков
 
понимания
 
у
 
учащихся
 
начальной
 
школы
. 
Ключевые
 
слова
: 
начальная
 
школа
, 
международные
 
исследования
, PIRLS, 
текст
, 
грамотность
 
чтения
, 
цветная
 
фотография
, «
Повторение
». 
Annotation: In this article, you will learn several ways to form and develop text 
comprehension and comprehension skills in elementary school students. 
Keywords: elementary school, international studies, PIRLS, text, reading literacy, color 
photography, “Repetition”. 
Boshlang’ich ta’lim tizimida boshlang’ich sinf o’quvchilarida matnni 
tushunish va anglash ko’nikmasini shakllantirish hamda rivojlantirish masalalari 
bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Dunyo ta’lim tizimida 
boshlang’ich sinf o’quvchilariga, ularning fanlardan yaxshi o’zlashtirishlariga 
alohida e’tibor beriladi. Xususan, mamlakatimizda ham bu borada yaxshi 
o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Maktab o’quvchilarining bilimini baholash, 
ta’lim sifatini oshirish maqsadida hukumatimiz tomonidan xalqaro tadqiqotlarda 
ishtirok etish belgilab qo’yildi.
Xalqaro tadqiqotlarda o’quvchilarning o’qish savodxonligini baholash, unda 
munosib ravishda ishtirok etish uchun maktablarda aynan boshlang’ich sinf 
o’quvchilarida matnni o’qib tushunish ko’nikmalarini shakllantirish hamda 
rivojlantirish zarurligi biz o’qituvchilar oldiga ko’ndalang masala sifatida qo’yildi. 
Bunga munosib tayyorgarlik ko’rish uchun xalqaro tadqiqotlarning oldingi yillari 

---

Journal of Innovation in Primary Education
Vol. 1, March - 2021 
https:// primedu.jspi.uz 
138 
natijalariga e’tibor berishimiz lozim. Xalqaro tadqiqotlarning so’ngi 2016-yilgi 
natijalarini kuzatsak, Rossiya davlati yetakchi bo’lganini ko’rishimiz mumkin.
7
Rossiya metodiga nazar tashlasak, unda ko’proq ota-onalar bilan hamkorlik 
masalalariga e’tibor qaratganlarini kuzatamiz. Bunda turli ertak va hikoyalar ota-
onalar tomonidan o’qib berilgan hamda farzandlar bilan birgalikda savol-javoblar 
orqali o’qilgan matn mustahkamlangan. Bolaning har bir voqeylikka nisbatan 
bo’lgan munosabati tinglangan. 
Keling eng, avvalo,matn hamda o’quvchilarning matnni tushunish va 
anglash ko’nikmalarini shakllantirishdagi asosiy tushunchalardan biri o’qish 
savodxonligiga to’xtalib o’tamiz. “Matn (arabcha-yelka; nutqning yozuvdagi 
ifodasi, tekst) – yozuvda yoki bosma holda shakllantirilgan mualliflik asari yoki 
hujjat; bosma nashrning rasm, chizma va izohlarsiz asosiy qismi”.
8
“O’qish savodxonligi – jamiyat tomonidan talab qilinadigan va inson 
tomonidan qadrlanadigan yozma tilning shakllarini idrok etish va amaliyotda 
qo’llay olish qobiliyatidir. O’quvchilar matnlardan turli shakllarda ma’no olishlari 
mumkin. Ular maktabda va kundalik hayotda o’quvchilar jamoalarida qatnashish 
va zavq olish, o’rganish uchun o’qiydilar ”. 
9
O’qish savodxonligini oshirish borasida ko’pchilik olimlar o’z fikrlarini 
keltirib o’tganlar. Xususan,rus olimasi Kovaleva Galina Sergeyevna boshlang’ich 
sinf o’quvchilarining o’qish savodxonligini takomillashtirish yo’nalishlari sifatida 
quyidagilarni keltirgan: 
“- Axborot matnlarini o’qishga e’tiborini kuchaytirish(aniq shaklda bayon 
etilgan ma’lumotlar asosida oddiy xulosalar chiqarish qobiliyatini shakllantirish); 
-
Gender xilma-xillikni kamaytirish; 
7
www.markaz.tdi.uz
 
8
Pedagogika ensiklopediya II jild “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat milliy nashriyoti. Toshkent – 2015 yil 
259-bet 
9
Kuznetsova M.I “PIRLS 2021 solishtirma tadqiqot doirasida o’qish savodxonligini shakllantirishning o’ziga xos 
xususiyatlari”. 

---

Journal of Innovation in Primary Education
Vol. 1, March - 2021 
https:// primedu.jspi.uz 
139 
-
Kompyuter bilan ishlashning navigatsion ko’nikmalarini rivojlantirish 
(masalan, klaviaturada yozish)”.
10
Boshlang’ich ta’lim tizimida boshlang’ich sinf o’quvchilarida matnni 
tushunish va anglash ko’nikmalarini shakllantirsh hamda rivojlantirishda eng, 
avvalo, o’quvchida matn tuzish ko’nikmasini shakllantirishimiz kerak. Birinchi 
sinfda ya’ni savod chiqarish davridanoq dastlab og’zaki so’ngra yozma tarzda 
matn tuzishni o’rgatish lozim. Bolalarga matn tuzishni o’rgatish ulardagi quyidagi 
sifatlarni takomillashtirishga yordam beradi: 
- atrof muhit haqidagi tushunchalarning qay darajada shakllanganligini; 
-fikr yuritish qobiliyatlarini, 
- axborotlarni tahlil qilish ko’nikmalarini; 
-voqeylikka nisbatan mushohada yuritishni; 
-munosabat bildirishni; 
-voqea hodisa haqida xulosa chiqarishga. 
Bunda bizga turli metodlar, didaktik o’yinlar, ko’rgazmali qurollar ham 
yordam beradi. Masalan, turli voqealar tasvirlangan rangli rasmlar juda katta qo’l 
keladi. O’qituvchi tomonidan o’qish darslarining mustahkamlash qismida yoki 
uyga vazifa sifatida har bir o’quvchiga alohida tarzda tayyorlangan suratlar 
beriladi. Bunda o’quvchilar mustaqil ravishda hamda ota-onalarining ko’maklari 
yordamida rasmlarga mos ravishda matn tuzishadi. 1-sinfning birinchi yarim 
yilligida bu mashq og’zaki tarzda, keyinchalik yozma tarzda amalga oshirilishi 
maqsadga muvofiq sanaladi. 2-,3-,4-sinflarda bolalar tomonidan tuziladigan 
matnlar soddadan murakkabroq ko’rinishga o’tib boradi. Ya’ni dastavval ikki, uch 
gapli matn tuzilgan bo’lsa, bolaning yoshi, fikr doirasi ortib borishiga qarab 
matndagi so’zlar va gaplar hajmi ham, sifati ham ortib boraveradi. Suratlarga qarab 
matn tuzish bolalarda dunyoqarashning o’sishiga, adabiyotga nisbatan 
muhabbatning ortishiga, so’z boyligining ko’payashiga, tuzgan matnlariga va 
10
Koraleva g. “PIRLS xalqaro tadqiqotiga tayyorgarlik ko’rish bo’yicha Rossiya tajribasi, o’qituvchilar malaksini 
oshirishning muhim jihatlari, baholash vositalari va uslubiy qo’llanmalarni ishlab chiqish” mavzusidagi taqdimoti 

---

Journal of Innovation in Primary Education
Vol. 1, March - 2021 
https:// primedu.jspi.uz 
140 
o’qish darslarida matnni tushinish hamda anglash ko’nikmalarini rivojlanishiga 
ulkan ahamiyat kasb etadi. Bu jarayonda bolalarga ota-onalarning yordami juda 
muhim hisoblanadi. Suratga mos gaplarni bir-biriga ulab, moslab yozishda ota-
onalarimiz ko’makdosh bo’lishi lozim. O’quvchi matn tuzish jarayonida uni ongli 
tarzda tuzadi. Har bir so’zlarni o’z o’rnida qo’llay olish unga keyinchalik dars va 
darsdan tashqari holatlarda duch keladigan matnlarni tub ma’nosini tushunish 
hamda anglashga katta yordam beradi.
Boshlang’ich 
sinf 
o’quvchilarida 
matnni 
tushunish 
va 
anglash 
ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishdagi dastlabki qadamlarda yordam 
beradigan metodlardan biri “Takrorlama” metodini ko’rib chiqamiz. 
O’quvchilar qatorlariga qarab uch guruhga bo’linadi. Doskaga uchala guruh 
uchun alohida-alohida rangli suratlar ilib qo’yiladi. (Agar suratlarning hajmi 
kichikroq bo’lsa, o’quvchilar 5-6 ta kichik guruhlarga bo’linib, suratlar bolalarning 
qo’llariga beriladi). O’yinimizning qoidasi: 
1.
Suratga mos sarlavha topish; 
2.
Tuzilayotgan gaplarning suratga mos kelishi; 
3.
Gaplar mazmunan bir-birini to’ldirishi kerak; 
4.
Bir marotaba aytilgan gap boshqa takrorlanmasligi lozim. Bu asosiy 
qoidalardan hisoblanadi. 
Bu metod matn tuzishning o’g’zaki bosqichiga kirib, bunda o’quvchilarning 
so’z boyliklarining yaxshiligi, atrof- muhitga qanchalik e’tiborli ekanliklari ham 
sinaladi. Boshlanishiga o’quvchilarga tanish mazmunga ega bo’lga suratlar taqdim 
etamiz. Masalan, yil fasllarining suratlari. Uch guruhga bahor, yoz, kuz fasllarga 
oid sutarlarni doskaga ilamiz. 
Birinchi guruhga bahor fasliga oid surat 

---

Journal of Innovation in Primary Education
Vol. 1, March - 2021 
https:// primedu.jspi.uz 
141 
O’qituvchi: Bolajonlar suratda kimlarni?, nimalarni? ko’ryapsizlar? 
Matnga sarlavha qo’ying. 
O’quvchilar birinma ketin gaplarni tuzib boshlaydilar. 
Go’zal bahor 
Bahor fasli keldi. Yerlar yam-yashil ranga kirdi. Daraxtlar qiyg’os gulladi. 
Azizbek va Ifora o’ynash uchun bog’ga kirishdi. Azizbek koptok o’ynadi. Ifora 
maza qilib velosipedda uchdi. Bolalar bog’ning toza havosidan to’yib-to’yib nafas 
olishdi. Azizbek daraxtlar gullarining yoqimli hidini hidladi.
Ikkinchi guruhga kuz fasliga oid surat 
Oltin kuz 
O’lkamizga kuz fasli kirib keldi. Daraxtlarning barglari oltin rangga kirdi. 
Bu hodisa hazonrezgilik deyiladi. O’quvchilar kuzgi ishlarni bajarish uchun 
maktab hovlisiga chiqdilar. Madina va Dilshoda daraxtlarga suv quyishdi. Akobir 
hamda Bahrom qushlar qishda sovuq qotmasliklari uchun qushlarga in yasashdi. 
Inni daraxtga o’rnatishdi.
Uchinchi guruhga qish fasliga oid surat 

---

Journal of Innovation in Primary Education
Vol. 1, March - 2021 
https:// primedu.jspi.uz 
142 
Kumush qish 
Qish kelishi bilan atrof oppoq qorga burkandi. Bolalar qor o’ynash uchun 
ko’chaga chiqishdi. Maqsud va Ma’mura birgalikda qorbobo yasashdi. Said va 
Gulrux chang’ida uchdi. Saidning kuchukchasi To’rtko’z ham ular bilan o’ynadi. 
Ular qorda o’ynab maza qilishdi.
Shu tarzda matnlar tuziladi va birgalikda tahlil qilinadi. Eng mazmunli, 
yaxshi matn tuzgan qator. Faol ishtirok etgan o’quvchilar o’qituvchi tomonidan 
rag’batlantiriladi. 
Xulosa o’rnida shuni aytish lozimki, o’quvchilarda mattni tushinish hamda 
anglash ko’nikmalarini shakllantirishda, o’qish savodxonligini oshirishda turli 
didaktik vositalardan foydalanish yaxshi samara berar ekan. Bu jarayonda 
o’qituvchi va ota- onalarning hamkorlikda faoliyat olib borishlari esa ta’lim 
samaradorligini oshirishga, o’quvchilarning bilim, ko’nikmalarini shakllantirishga, 
mamlakatimiz shanini xalqaro tadqiqotlarda munosib himoya qiladigan 
o’quvchilarni tarbiyalashda ulkan xizmat qiladi. 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
Kuznetsova M.I “PIRLS 2021 solishtirma tadqiqoti doirasida o’qish 
savodxonligi shakllantirishning o’ziga xos xususiyatlari” 
2.
Pedagogika ensiklopediya II jild “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” 
davlat milliy nashriyoti. Toshkent – 2015 yil 259-bet 
3.
“O’qish madaniyatini oshirish” ilmiy-amaliy seminari materiallari 
2018-yil. 
4.
www. Markaz.tdi.uz