2. Qadimgi Xitoy madaniyati

Yaponiya madaniyati yozuvdan oldingi boshqich. 
Zamonaviy arheologik topilmalar yaponiyada birinchi odam qoldirgan 
izini topilgan vaqtni yanada uzoq vaqtlarga davrlarga surib bormoqda. 
Yaponiyaning poleolik davri yaqin-yaqingacha zamonaviy tadqiqotchilar 
uchun hazillik tuyulgan bulsa, yapon olimlari uchun bu haqiqat ekanligi 
o`tkazilgan tadqiqotlar natijasida aniqlanmoqda. (vasilevskiy I.D.R 1982 yil 3-
4 betlar). 
Qadimgi qabilalar aholi yashaydigan joyda yapon orollari Osiyo 
materikning bir qismi bo`lgan. U yerda yashagan qabilalar u yerga sharq , 
janubiy sharq, Shimoliy osiyo rayonlaridan kelgan bo`lib bu yerda qolib 
ketishgan. Ba`zilari esa ketishgan. 10 000 yil oldin yaponiya orollariga ikki hil 
qabilalar 
ko`cha 
boshladi. 
Bu 
boshida 
PROTO-AYNLAR 
qabilalari 
keyinchalik esa Avstroneziya qabilalari, ular janubiy sharqiy osiyoning 
kengliklariga 
joylashib 
u 
yerda 
qabilalar 
madaniyatini 
yo`qotmasdan 
o`zlarining madaniyatlari mavjud bo`lgan madaniyatga qo`shib bordilar. 
Poleolit davrining minginchi yillarida va Neolid davrida ham bir madaniyat 
boshqa 
madaniyat 
bilan 
almashinib, 
o`zining 
azaliy 
hususiyatlarini 
yo`qotmangan edi. Ya`ni birinchi ko`chmanchilar kelgan yerlarni madaniyat 
bilan yaponiya orollarida madanyat o`hshash edi. Yaponiya orollarida asta 
sekin keramika o`ymakorligi madaniyati vujudga kela boshladi. Fanda u 
DZYOMAN (arqonli naqsh) nomi bilan ataladi. Miloddan avvalgi IV – III 
asrlarda KYU SHU orolining shimoliga va Honshyu orolining janubi g`arbiga 
korea yarim orolidan PROTO yapon qabilalar ko`cha boshladi. Ular o`zlari 

---

bilan uy hayvonlarini guruch hamda qurg`oshin hamda bronza yasash sirlarini 
olib keldilar.
Miloddan avvalgi III asrda yaponiya orollarida Yangi Bronza 
madaniyati tarqala boshladi. (yayoy madaniyati) bu davrda marosimlar uchun 
boronzadan qilingan qilich va o`qlar, 10 tadan yasalgan oyna va qo`ng`iroqlar 
tayyorlana boshladi.
Yapon tilini paydo bo`lishida xitoy – tibet tillarining ta`siri . 
Qadimgi 
xitoy 
dunyodagi 
eng 
qadimgi 
sivilizatsiyalaridan 
hisoblanadi. U dunyodagi barcha xalqlar madaniyatiga hususan Evropa, Osiyo, 
Hindiston va h.z. kuchli ta`sir ko`rsatgan. Sharqda yaponiya va koreaga ta`siri 
behisob. Tarixda yapon tili filologiyasi xitoy yozuvining juda katta ta`siri 
asosida paydo bo`lganligi ta`kidlanadi. Aniqlanishicha, xitoy irogliflari 
yaponiyada tarqalgungacha yaponiyada koreaning o`z yozuvi bo`lmagan. 
Yaponiyada yozuvning paydo bo`lishi V asrning boshlariga borib taqaladi. 
Buni arheologik qazilma (Funayama qo`rg`onida topilgan yozuv asoslaydi. 
Kumomoto prefekturasida topilgan. Kyu syu oroli) “kimki ushbu hanjarni olib 
yursa unga uzoq umr, ko`p farzand va ko`p nabiralar in`om etiladi” deb 
yozilgan. Aytilishicha o`sha zamonlarda o`yib yozilgan yozuvi bor narsaning 
qandaydir ilohiy kuchi mavjud deb ishonilgan. Keyinchalik bunday qarash 
umuman matnga yozuvga nisbatan mavjud bo`lgan. Yozuv birinchi bor shox 
saroyidagi zodagonlar orasida tarqalagan. Soliq hisob – kitobi xitoy tilida olib 
borilgan. Yaponiyaning eng qadimgi yozma yodgorliklarida ta`kidlanishicha, 
yapon tiliga xitoy irogliflarini kirib kelishi VII asrda tugatiladi. Taqqoslab 
ko`raylik: eng qadimgi xitoy yozma yodgorliklarida ko`rsatilishicha, xitoy 
irogliflariga asoslangan yozuv eramizdan oldingi ming yilliklarda paydo 
bo`lgan. Iroglif – bu shunday belgiki bu tovushni emas balki bir nechta 
tovushninig birligini va ushbu tovushlar birligida hosil bo`ladigan ma`noni 
anglatadi. Xitoy irogliflarining harakteristikasi quyidagicha: 
A. o`zining grafik shakli mavjud. 
B. aniq talaffuzga (tovushga) ega, ya`ni qaysi yozuvda u yoki bu iroglif 
qullanishiga qarab unga talaffuz beriladi.
C. ma`noga ega ya`ni u yoki bu talaffuz orqali belgiga ma`no beriladi. 
Xitoy irogliflari xitoyda bir talaffuz ya`ni bir o`qilishiga ega. Koreada 
ham bir o`qilishga ega. Yaponiyda esa ikki yoki undan ortiq o`qilishiga ega.
Iroglif o`qilishi turli mamlakatlar yozuvida turli xil lekin leksik ma`nosi 
ko`pincha bir xil masalan: 
火
Xo
３
(xitoy tilida)
Xwa (korea tilida) 
Xi,ka (yapon tilida) 
Xitoy belgilarini yapon yozuviga o`zlashtirish yapon matnlarini 
fiksaksiya qilish uchun qilingan va bu belgilarni o`zlashtirish o`z matnlarga 
moslashtirib o`zlashtirilgan.

---

Xitoy irogliflari ko`r-ko`rona emas, balki ular yapon fonetikasini 
Grammatik qurilishini belgida aks ettirishi uchun hizmat qilishi kerak edi. 
Yapon yozuvining paydo bo`lishi ikki prinsipning qarama-qarshi turishi bilan 
harakterlanadi. Bu ideografik va fonetik prinsiplaridir. Bir qator irogliflarning 
grafik qisqartilrilishi asosida yapon fonetik bo`g`inli alifbo ya`ni “kani” paydo 
bo`ldi. Arheologik qazilmalariga qaraganda kani VI asr ohirlarida paydo 
bo`lgan. Arheologlar g`ishtda “ katakana” da yozilgan belgilarni aniqlashdi. 
Xitoy yozuvlarining yaponiyaga tarqalishi kanfutsi ta`limoti bilan bog`liq. (VI 
asrlarda tarqalgan hamda V asrda buddizm ham tarqalganligi haqida 
ma`lumotlar mavjud.
Buddizm o`zi bilan o`z madaniyatini ham olib keldi. Uning ta`siri 
“litra” arhetekturasiga ham ta`sir o`tkazdi. Ikki asr mobaynida (IX – X asrlar) 
yaponiyda sanskritni o`rganish davom etdi. Va ayniqsa uning fonetikasi va bu 
yapon alfaviti 
（五十音ごじゅうおん）
go’jyuo’n deb aytishadi.
五十音
Harflari joylashishiga o`z ta`sirini ko`rsatdi, bu tartib ikkinchi tilning 
klassifikatsiyasini aks ettiradi. Yaponiyada xitoy irogliflarida ko`p asrlar 
mobaynida yaponiyada o`z irogliflari ixtiro qilinishiga olib keldi. Yaponlar o`zi 
yaratgan irogliflar kokuji
（国字こくじ）
ular yuzdan ortiqroq. Bu 
irogliflar 
xitoy 
irogliflarining 
grafikasidan 
olingan, 
xitoy 
irogliflarini 
o`zlashtirish yapon tiliga ham katta ta`sir o`tkazdi. Irogliflar bilan birga xitoy 
tilining so`zlari ilsizmorfemalar yapon tilida talaffuz me`yorlariga asoslangan, 
o`qilishini noqulayligini o`zgartirish va h.z. bunday xitoy leksik elementlardan 
yaponlar yangi so`zlarni yasashni boshladilar. Xitoy leksik yoki marfinik 
elementlaridan yapon tiliga kirib keldi. Bunday so`zlar o’n (
音
) deb, ataladi. 
Va bir nechta o’n lardan tashkil topgan so`zlar kango
（漢語）
deb ataladi. Va 
ular xitoy tili o`zlashtirmalari yoki yaponlarning o`zlarining irogliflarining 
birligidan tashkil topganini ahamiyati yo`q. zamonaviy yapon tilida kango 
yapon tili leksikasining yarmini tashkil etadi. Yaponiya tarixi haqidagi 
ma`lumotlarni biz xitoy manbalardan topishimiz mumkin. Ular quyidagi xitoy 
manbalarda uchraydi. Eng erta materiallar tsyan – Han – shu. Bu davrda eng 
birinchi yaponiya haqidagi eslatma aytib o`tilgan. Bu eslatma eramizdan 
avvalgi birinchi asrdagi yaponiyaga ta`luqli. Ba`zi bir ma`lumotlar shuningdek 
Hou-Han-shu ikkinchi Han davrining tarixida o`z aksini topgan. Bu eslatma 
yaponiyaning I va II asrlarga ta`luqlidir.
Uchinchi xitoy manbaasi bu Veychji. Bu Vey qirolligi tarixi haqidadir. 
Bu tarixda alohida “Vajen” yaponiyaliklar haqida alohida bob mavjud. Bu 
yaponiyani eng to`liq tasvirlagan xitoy manbaasidir va u eng ishonchliligi bilan
ajralib turadi.
Keyingisi Sun-shu xitoydagi V asrda mavjud bo`lgan Sun qirolligi 
tarixi. “Sun qirolligi tarixi” yaponiyaning V asri haqidagi eslatmalarini o`z 
ichiga oladi. Mana shunday yo`l bilan xitoy manbalari yaponiyaning I asridan 
to bizning davrimizgacha ma`lumot beradi.
Endi Yaponiya tarixi haqida qisqacha ma’lumot berib o ‘tamiz. Chunki 
nazarimizda tarix va madaniyat o ‘zaro chambarchas bog’liq. Yaponiya 

---

arxipelagi 10000 yil avval xozirgi k o‘rinishga ega bo‘lgan. 
Keyingi 8000 yil davomida Yomon erasi davom etgan. U davrda ilk ovch-
yig’uvchilar yashaganlar. Keyinchalik ular bir qabilani shakillantirishgan.
Guruchni yetishtirish Yevroosiyodan eramizdan avvalgi 300 yilda Yayoy 
davrida kirib kelgan. Yaponiyaning milliy shakllanishi Yamato davrida, ya’ni 
eramizning 3 chi asrlarga to‘g’ri keladi, deb hisoblanadi. Aytishlariga 
qaraganda Yaponiya imperiyasi eramizdan avvalgi 660 yilda, Yaponiyaning 
birinchi imperatori Dzimmu taxtga o’tirganida paydo bo’lgan. Birinchi ming 
yillik ( eramizdan avvalgi 660 yildan xozirgi davrga qadar) Yaponiya Koreya 
va Xitoy ta’sirida rivojlangan, ular Yaponiyaga nisbatan yuqoriroq rivojlangan 
civilizatsiyaga ega bo‘lishgan. 
604 yilda shaxzoda Shotoku birinchi Konstitusiyani qabul qilgan. 7 asrda 
Koreyadan Yaponiyaga buddizm kirib kelgan. Natijada buddizm davlat diniga 
aylandi. Sakkizinchi asrda ( Nara davrida) Yaponiyaning birinchi poytaxti 
Nara shahri bo‘ldi, keyinchalik Kyoto shahri bo‘ldi. XII asrdan to XIX 
asrgacha mamlakatni xarbiy sinf, ya’ni samuraylar boshqardi. XII asrdan 
mamlakatda xarbiy tartib o‘rnatilindi. Mamlakatni Syogunlar boshqardi. 
XV asrda Yaponiyada xalq urishi boshlandi. U urush 100 yil davom etdi.
XVII asrlarda xokimiyat tepasiga Tokugava Iyeyasu kelib, mamalakatning 
200yillik izolyatsiyasi ( yopilishini) e’lon qildi. Unda o’zaro aloqalar Xitoy va 
Niderlandi bilan davom etgan. 
Lekin 1853 yilda amerikalik komandor Mettyu Perri kelishi bilan 
Yaponiyaning Amerika va Yevropa bilan aloqalari yaxshilanishni boshladi.
Yaponiyani syogunlar tomonidan boshqarilishi 1867 yilgacha davom 
etgan. U Yaponiyaning ohirgi syoguni Tokugava Yoshinobu o‘z xokimiyatini
Matsuxito (Meidzi)ga topshirdi. XVI-XVIIasrlarda portugaliyalik va 
gollandiyalik savdogarlar Yaponiya bilan bir qancha aloqalari bo‘lgan 
bo‘lsada, bu aloqalar juda sust bo‘lib, XIX asrning o‘rtalarigacha AQSH 
Yaponiya bilan bitim imzolagunga qadar Yaponiya butun dunyo uchun deyarni
umuman yopiq bo‘lgan.
XIX asrning oxiri ХХ asrga qadar Yaponiya bir qancha urushlarda 
qatnashib, natijada 1910 yilda Tayvan oroli, Saxalin orollarning yarmi va 
Koreya orollarini o‘ziga qo‘shib oldi. Birinchi Jaxon urushi tugaganidan so‘ng 
Yaponiyaga Germaniyaga taaluqli Tinch okeanidagi orollarini qo‘lga kiritdi. 
30-chi yillarda Yaponiya Xitoy va Sobiq Sovet mamlakatlari bilan joylarda 
urush olib borgan. Ikkinchi jahon urishi Yaponiya imperatorligi Amerikani 
xarbiy bazasini Perl-Xarborni 7-dekabr1947 yilda bosib oldi. Urush natijasida 
yapon xarbiylari Fransiya va Angliya okkupasiyasidagi Janubiy-Sharqiy Osiyo 
koloniyalarini tortib oldi. 1945 yilda Yaponiya urushda mag’lub bo‘lib 1947 
yil 3 mayda Yaponiya muntazam xarbiy qismiga ega bo‘lish xuquqidan 
mahrum bo‘lib, imperator esa o‘z xokimiyatini parlamentga topshirdi. Hozirgi 
paytga kelib Yaponiyaning Amerika qo‘shma shtatlari savdo sotiq va xarbiy 
masalalar bo‘yicha bir qancha keskinlashib bormoqda. Rossiya bilan ham, 
Kuril orolari borasida bir oz tushunmovchiliklar davom etmoqda. 
Yaponiya xozirgi kunda ham iqtisodiy, ham madaniy tomondan yuqori 

---

rivojlangan mamlakatdir. Quyida Yaponiyaning tarixiy davrlari keltirib 
o‘tilgan: