2. Pasaytiruvchi uzatmasi bo'lmagan oddiy taqsimlash qutisi

MUNDARIJA

KIRISH………………………………………………………………………….3
1. Taqsimlash qutilarining turlari va vazifalari………………………………4
2. Pasaytiruvchi uzatmasi bo'lmagan oddiy taqsimlash qutisi………………10
3. Taqsimlash qutisining tuzilishi……………………………………………..16
XULOSA……………………………………………………………………….22
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………...23

1.Taqsimlash qutilarining turlari va vazifalari.

Taqsimlash qutilarining turlari va vazifalari. Taqsimlash qutisi o'ta qiyin yo'llardan ham yura oladigan avtomobillarda ishlatiladi va aylantiruvchi momentni aviomobilning yetaklovchi ko'priklariga uzatish uchun xizmat qiladi. Avtomobilning bajaradigan vazifasiga qarab taqsimlash qutisi qo'shimcha pasaytirish uzatmasi bo'lgan yoki bo'lmagan qilib tayyorlanadi.

Pasaytiruvchi uzatmasi bo'lmagan oddiy taqsimlash qutisi (83-chizma,
a) yetaklovchi (1), oraliq (4) va yetaklanuvchi (6) vallardan, old ko'prik yuritmasi validan (8), vallarga bikr (qo'zg'almas) mahkamlangan shesternalardan (1,3,5) va old ko'prikni ulovchi tishli muftadan (7) tashkil topgan. Val (6) orqa ko'prik yuritmasining mexanizmlari bilan doimiy biriktirilgan, old ko'prikni ulash uchun esa tishli mufta (7) xizmat qiladi, ya'ni u oldinga surilib vallami qo'zg'almas holda ulaydi. Bunday ulanishda, old va orqa ko'priklarning yetaklovchi g'ildiraklaridagi aylantiruvchi moment avtomobil g'ildirakaridagi qarshilik kuchlariga mos ravishda taqsimlanadi.

Taqsimlash qutilarining shakllari:

a-pasaytiruvchi uzatmasi bo'lmagan;
b-pasaytiruvchi uzatmasi bolgan;
1-yetaklovchi val; 2-yetaklovchi shesternya; 3-oraliq val shestemyasi; 4-oraliq val; 5-yetaklanuvchi shes-ternya; 6-orqa ko'prik vali; 7-tishli mufta; 8-old ko'prik yuritmasi vali; 9-taqsimlash qutisining korpusi; 10-doimiy ilashib turuvchi shesternya; 11-oraliq valuing oldingi shestemyasi.

Ammo, burilish paytida, boshqariladigan old g'ildiraklar orqa g'ildiraklarga qaraganda katta radiusli yo’l bo'ylab harakatlanadi, shuning uchun ular tezroq aylanishlari lozim. Agar bu shart bajarilmasa, u holda old g'ildiraklarni yo'lga nisbatan sirpanishi boshlanadi, quvvatni transmissiyadagi sirkulatsiyasi hisobiga uni yo'qotilishi ortadi, yonilg’i sarfi ham ko'payadi. Bunday nomaqbul oqibatlar bo'lmasligi uchun takomillashgan yo'llarda harakatlanishda old ko'prik uzib qo'yiladi va faqatgina og'ir yo'l sharoitlarida ulanadi. Oddiy taqsimlash qutisida (83 -chizma, a) bu vazifani tishli mufta (7) bajaradi, murakkabroq taqsimlash qutilarida esa maxsus mexanizm- o'qlararo differensial qo'llaruladi. Bu mexanizm old va orqa ko'prik yuritmalari vallarining turlicha burchak tezligi bilan aylanishlariga imkon beradi.

Taqsimlash qutisida qo'shimcha pasaytiruvchi uzatma og'ir yo'l sharoitlarida yoki tirkamalar bilan ishlashga mo'ljallangan avtomobillarda ishlatiladi. Pasaytiruvchi uzatma avtomobilning yetaklovchi g'ildiraklaridagi tortish kuchini yana ham oshirishga imkon beradi. Shunday taqsimlash qutisining chizmasi (83-chizma, b) bo’lagida keltirilgan. U pasaytiruvchi uzatmasi bo’lmagan taqsimlash qutisidan uzatish sonini orttiruvchi shesternalar (2 va 5) juftligi mavjudligi bilan farq qiladi. Yetaklanuvchi shesterna (5) orqa ko’prik valining (6) shlitsasi bo’ylab suriladi va shesterna (3) yoki shesterna (10) bilan ilashadi. Shesterna (5) o’ng tomonga surilsa, pasaytiruvchi uzatma chap tomonga surilsa to’g’ri uzatma ulanadi. Tishli mufta (7) old ko’prikni ulashga va uzishga imkon beradi.

Avtomobilda taqsimlash qutisi uzatmalar qutisiga yaqin qilib o’rnatiladi va u bilan kalta kardanli val vositasida tutashtiriladi.

b)
Pasaytiruvchi uzatmasi bo'lgan taqsimlash qutisi.
Taqsimlash qutisining tuzilishi. chizmada GAZ-66 avtomobilidagi taqsimlash qutisining tuzilishi (a) va kinematik chizmasi (b) ko’rsatilgan. Taqsimlash qutisi to'g'ri va pasaytiruvchi uzatma hamda old ko'prikni ulash shesternasiga ega. Qutining asosiy detallari korpus (8), yetaklovchi (1), yetaklanuvchi (4), oraliq (5) vallar hamda old ko'prik yuritmasi validir (9). Yetaklovchi val shlitsasiga to'g'ri yoki pasaytiruvchi uzatmalarni ulovchi qo'zg'aluvchan shesterna (2) o'rnatilgan. Yetaklanuvchi val shesterna (3) bilan bir butun qilib tayyorlangan. Oraliq valga pasaytiruvchi uzatma shesternasi (10) bikr (qo'zg'almas) mahkamlangan, val shlitsasida esa old ko'prikni ulovchi shesterna (6) surila oladi. Old ko'prik yuritmasi valiga shesterna (7) bikr mahkamtangan.
Old ko'prikni ulash uchun shesterna (6) shesternalar (3 va 7) bilan ilashgunga qadar o'ng tomonga suriladi. To'g'ri uzatmani ulash uchun shesterna (2) o'ngga suriladi va uning tishlari shesternaning (3) ichki tishli gardishi bilan ilashadi. Pasaytiruvchi uzatma shesternani (2) chap tomonga oraliq val shesternasi (10) bilan ilashgunga qadar surish orqali ulanadi. Qutining kinematik chizmasidan ko'rinadiki (84-chizma, b), pasaytiruvchi uzatma old ko'prik ulangandagina ulanishi mumkin ekan. Buning uchun taqsimlash qutisini almashlab ulash mexanizmida old ko'prik yuritmasi ulanmasdan turib pasaytiruvchi uzatmaning ulanishiga imkon bermaydigan maxsus blokirovka qurilmasi mavjud. Almashlab ulash mexanizmining o'zi yon qopqoqqa joylashtirilgan va sirg'algichlar hamda ayrilardan iboral bo'lib, haydovchi kabinasiga kiritilgan ikkita richag yurilmaga ega. Taqsimlash qutisidagi almashlab ulash mexanizmining ishtash prinsipi xuddi uzatmalar qutisining almashlab ulash mexanizmi Taqsimlash qutilarining kinem atik sxemalari keltirilgan. Bir oqimli, doimiy qo‘shilgan oddiy taqsimlash qutisining kinem atik sxemasi tasvirlangan. Korpusga (1) ikkilam chi shlitsali vali (6 ) m avjud bo‘lgan taqsim lash qutisining karteri (5) m ahkam langan. Valga (6 ) shesternya-karetka (4) o‘rnatilib, uning (2) ikkilam chi validagi yuritm a shesternyaga (3) q o ‘shiladi. Flanesga (7) g‘ildiraklar sxemasi 4 x 4 b o ‘lgan m ashina old yetakchi ko‘prigining yuritma kardani mahkamlanadi. bir oqim li kom binatsiyalashgan taqsim ­ lash qutisining kinem atik sxemasi keltirilgan.
Taqsimlash qutisining barcha agregat va qismlari korpus karterida (6 ) o‘rnatilgan b o iib , UQ korpusining (14) yon tomoniga flanes orq ali b irik tirilg an . Taqsimlash qutisining yetakchi shesternyasi (9) harakatni oraliq shesternyadan (3) oladi, u o ‘z navbatida UQ ikkilamchi valining 1 shesternyasi (2 ) bilan doimiy qo‘shilgan bo ‘ladi. Shesternyaning (9) chap tom onida hamda oboym ada (7) 92 43-rasm . Taqsimlash qutilarining kinematik sxemalari: a) doimiy qo'shilgan, oddiy bir pog'onali taqsimlash qutisining kinematik sxemasi; 1 — UQ korpusi; 2 — UQning ikkilamchi vali; 3 — yuritma shesternyasi; 4 — shesternya-karetka; J — taqsimlash qutisi karteri; 6 — shlitsali val; 7 — flanes; b) kombinatsiyalashgan bir pog‘onali taqsimlash qutisining kinematik sxemasi; 1 — UQning ikkilamchi vali; 2 — UQning ikkilamchi val shesternyasi; 3 — oraliq shesternya; 4 — erkin yurish muftasining roligi; 5 — taqsimlash qutisining ikkilamchi vali; 6- taqsimlash qutisining karteri; 7 — erkin yurish muftasining ichki oboymasi; 8- erkin yurish muftasining tashqi oboymasi; 9- taqsimlash qutisining yetakchi shesternyasi; 10, 11 — ikki tishli gardishlar; 12 — blokirovka muftasi; 13 — flanes, v) doimiy qo'shilgan ikki pog‘onali taqsimlash qutisimng kinematik sxemasi; 1 ,3 — ikki juft doimiy q o ‘shilgan shesternyalar; 2 — UQ vali; 4 — UQ umumiy korpusi; 5, 10 — flaneslar; 6 — orqa ko‘prik yuritmasining vali; 7 , 8 — tishli blokirovka muftalari; 9 — old ko'prik yuritmasining vali. 93 ichki tishli gardishlar (11 va 10) bor. Valning (5) chap tomonidagi shlitsali qismida ikki gardishli blokirovka muftasi (12) o ‘rnatilgan. Sxem ada ajratilgan holati k o ‘rsatilgan. Blokirovka muftasi (12) oldingi yetakchi ko‘prikni majburiy qo‘shish uchun ham xizm at qiladi. Oldingi yetakchi ko‘prikning avtomatik ravishda qo‘shilishi m ashinaning yetakchi g'ildiraklariga quvvat uzatilgnida transmissiyaning uzatish sonlari bir-biriga sun’iy mos kelmasligiga asoslangan.
Uzatish sonlari shunday tanlanganki, agar m ashinaning orqa asosiy y etakchi g'ildiraklarid a sh atak sirash boim asa, oldingi erkin aylanayotgan g'ildiraklardan harakat olayotgan erkin yurish m uftasining ichki oboym asi (7) dvigateldan quvvat uzatilayotgan tashqi oboym adan (8 ) tezroq aylanadi. Buning natijasida erkin yurish m uftasining roliklari (4) erkin aylanib, oboym alarni (7 va 8 ) bir-biri bilan bog‘lamaydi (pona vazifasini bajarmaydi) va oldingi ko‘prikka dvigateldan quvvat uzatilm aydi. M ashinaning tortish kuchi oshishi natijasida (yoki orqa yetakchi g‘ildiraklar loy, qum , qorda harakat qilsa) orqa yetakchi g ‘ildiraklar shataksirashi ortadi, harakat tezligi va oboym aning (7) aylanish chastotasi pasayadi. Orqa yetakchi g‘ildiraklarning shataksirashi 4...6 % bo ‘lsa, 7 va 8 -oboym alarning aylanish chastotalari tenglashadi. Agar orqa yetakchi g‘ildiraklarning shataksirashi 4...6 % dan oshib ketsa, erkin yurish muftasi tashqi oboymasining (8 ) aylanish chastotasi 7-oboymanikidan oshib ketadi, buning natijasida roliklar (4) «ponalanib», 7 va 8 -oboymalarni bir-biri bilan bog‘lab, erkin yurish muftasi bir butun detal kabi aylanib, quw atni dvigateldan old ko‘prik g‘ildiraklariga ham uzatadi.
Orqa g‘ildiraklarning shataksirashi kamayib yo‘qolsa, old ko'prikdan avtom atik ravishda quvvat uzatish uziladi va u yana yetaklanuvchi b o ‘lib qoladi. 43-v rasmda UQ (4) umumiy korpusining alohida bo‘lim iga o ‘rnatilgan ikki pog‘onali, doim iy qo‘shilgan taqsim lash qutisining prinsipial kinem atik sxemasi keltirilgan. U shbu rusum dagi taqsim lash q u tilari o d atd a old ko‘prigi doimo yetakchi bo‘lgan traktorlarda (K-701) qo‘llaniladi. 94 Ikki pog‘onali reduktor ikki juft doim iy qo‘shilgan 1 va 3-shesternyalardan iborat bo'Iib, yetakchi ko‘prik yuritma valini (9) U Q vali (2) bilan birlashtiradi. Tishli blokirovka muftasi (8 ) traktorning ikki tezlik ish rejimida ishlashini ta’minlaydi. Agar tezlashtirish ish rejimi kerak bo ‘lsa, quvvat 1 -shesternya orqali uzatiladi, sekinlashtirilgan ish rejimida quvvat 3-shesternya orqali uzatiladi.
O rqa yetakchi ko‘prik q o ‘shilishi (K -701) yoki uzilishi m ashina-traktor agregatining ish sharoitiga bog'liq bo'Iib, traktorchi tom onidan bajariladi. Ayrim traktorlarda (T-150K ) doim iy q o ‘shilgan orqa ko‘prik bo‘lib, oldingi ko‘prik kerak bo‘lganida qo‘shiladi. MT3-82 traktorining taqsimlash qutisi traktorning oldingi ko‘prigi majburiy yoki avtomatik ravishda qo‘shilishini ta’minlaydi. Taqsimlash qutisining uzatish soni 0,866g ga teng. Taqsim lash qutisi bir pog‘onali, shesternyali reduktor bo‘lib, u bir tomonga ta ’sir qiluvchi erkin yurish muftasi h am d a u sh b u y u ritm a n i q o ‘sh ad ig an , a jra ta d ig a n va blokirovka qiladigan mexanizmdan iborat. Taqsimlash qutisi alohida korpusda (14) (43-rasm) joylashgan b o ‘lib, UQning o ‘ng tom oniga m ahkam lanadi. U Q ning b o ‘lim idagi o ‘q (4) o ‘rnatilgan oraliq shesternya (1) bilan doimiy qo ‘shilgan taqsimlash qutisining shesternyasi (10) o ‘z navbatida UQ ikkilam chi valining shesternyasi (3) bilan ham doim iy qo‘shilgan. Bunday ulanish natijasida taqsimlash qutisidagi shesternya ( 1 0 ) barcha uzatm alarda sinxron ravishda erkin yurish muftasi ishlaganda yoki traktor majburiy blokirovkalanganda oldingi yetakchi k o ‘prikni ulaydi. Shesternya (10) erkin yurish muftasining tashqi yetakchi oboymasi va ichki tishli gardishi bilan birga tayyorlanib, m ajburiy blokirovka uchun xizm at qiladi. Ushbu shesternyaning o ‘yiqchalarida «pona» vazifasini bajaruvchi roliklar (9) joylashgan b o ‘lib, ular shtiftlar ( 8 ) orqali siqiladi.
Erkin yurish m uftasining ikkita yetaklanuvchi oboymasi (6 ) taqsimlash qutisining valiga (16) o ‘rnatilib, valga nisbatan aylanishi m um kin. O boym a (6 ) ichki tish li gardish m uftasi (11) bilan bog‘lanishi mumkin. U o‘z navbatida valning (16) shlitsalariga 95 44-rasni. Taqsimlash qutisi: 1 — oraliq shesternya; 2 — oraliq shesternya podshipniklari; 3 — ikkilam chi val shesternyasi; 4 — o ‘q; 5 — gayka; 6- erkin yurish m uftasining yetaklanuvchi oboymasi; 7 — roliklar prujinalari; 8 — shtift; 9 — roliklar; 10 — shesternya; 11- tishli muña; 12 — birlashtiruvchi flanes; 13 — vilka; 14 — korpus; 15 — tortib turuvchi prujina; 16 — val; 17 — erkin yurish muftasining podshipniklari; 18 — rezbali mufta; 19 — tortqi tayanchi; 20 — stoyka; 21 — boshqarish tortqisi. 96 erkin o ‘rnatiladi. Tashqi shesternya (10) ichki oboymaga (6 ) nisbatan podshipniklarda (17) aylanishi mumkin. Oldingi va orqa ko‘priklarning uzatish sonlari ham da g‘ildiraklarning yum alash radiuslari shunday tanlanganki, agar orqa g‘ildiraklarda shataksirash bo'lm asa, uzatm alar qutisidan harakat olayotgan erkin yurish m uftasining tashqi oboymasi bilan shesternya ( 1 0 ) old g‘ildiraklar yuritmasidan harakat oladigan erkin yurish muftasining ichki oboymasidan (6 ) 5% sekinroq aylanadi. Traktor bunday harakatlanganida oldingi g‘ildiraklar yetaklanuvchi rejimda ishlab, roliklar (9) shesternya (10) va oboymaning (6 ) bir-biriga nisbatan ay lana olishiga xalaqit berm aydi (ro lik lar (9) «pona» vazifasini bajarm aydi).
Agarda orqa g‘ildiraklar shataksirashni boshlasa, traktor tezligi kamayib, oldingi g‘ildiraklarning ham da ular yuritm asining aylanish chastotasi sekinlashadi va ular bilan birga oboymaning (6 ) ham aylanish chastotasi kamayadi. Shesternya (10) va oboym aning ( 6 ) aylanish chastotalari tenglashsa, roliklar (9) «pona» vazifasini bajarib, ularni birga aylanishga m ajbur qiladi va avtom atik ravishda oldingi ko‘prikning yetakchi rejim da ishlashini ta ’minlaydi. Oldingi ko ‘prikning avtomatik ish rejimi bo‘yicha qo‘shilishi asosiy hisoblanadi. Oldingi ko‘prikni majburiy qo ‘shish traktor orqa tomonga harakatlanganida ham da yer haydash kabi jarayonlarda qoilaniladi. Buning uchun tishli mufta ( 1 1 ) shesternyaning ( 1 0 ) ichki tishlari bilan birlashtiriladi va shesternya ( 1 0 ) val bilan bikr ulanib, erkin yurish m uftasi blokirovkalanadi.

UZATMALAR QUTISI

Uzatmalar qutisining vazifasi va ishlash prinsipi, Uzatmalar qutisi avtomobilni o'rnidan jildirishda va uni tezlatishda dvigateldan yetaklovchi g'ildiraklarga uzatilayotgan aylantiruvchi momentni keng diapazonda o'zgartirish uchun xizmat qiladi. Bulardan tashqari, uzatmalar qutisi avtomobilni orqaga yurishini ta'minlaydi hamda avtomobil to'xtab turganda yoki harakatlanayolgan chog'ida dvigatelni (salt ishlayotgan paytida) yetaklovchi g'ildiraklardan ancha vaqtga uzib qo'yishga imkon beradi.
Zamonaviy avtomobillarda ko'pincha tishli shesternalari bo'lgan pog'onali mexanik uzatmalar qutisi ishlatiladi. Oldinga yurish uzatmalarining miqdori, odatda orqaga yurish uzatmasini hisobga olmaganda to’rt yoki beshta bo’ladi. 
Beshinchi uzatmaning uzatish soni ko’p hollarda 1,0 dan kichik dilib tayyorlanadi va “tezlatuvchi” yoki “tejamkor” bo’ladi, chunki avtomobilning yuqori tezligiga yaqinlashgan tezliklarida dvigatel aylanishlar chastotasini pasaytirishga va burmuncha yonilg’I tejashga imkon beradi.
Mexanik qutilarda uzatmalarni almashlab ulash boshqa shesternalar bilan navbatma-navbat ilashadigan shesternalarni surib yoki sinxronizatorlar yordamida shesternalarni valga blokirovka qilish bilan amalga oshiriladi. Sinxronizatorlar, ulanadigan shesternalarning aylanishlar chastotasini tenglashtiradi va ulardan birini yetaklanuvchi valga blokirovka qiladi. Shesternalar yoki sinzronizatorlar surilishini boshqarishni haydovchi ilashma ajratilgan paytda amalga oshiradi. Oldinga yurish uzatmalarining soniga qarab uzatmalar qutisi uch, to’rt va hakoza pog’onali bo’ladi.
Uzatmalar qutisining ishlash prinsipini uch pog’onali uzatmalar qutisi chizmasida (80 -chizma) ko’rib chiqish mumkin.
Qutining asosiy detallari quti korpusiga o’rnatilgan yetaklovchi val (1), yetaklanuvchi val (5) va oraliq valdir (6). Birlamchi (yetaklovchi) valga, oraliq valga qo’zg’almas qilib o’rnatilgan Z’3 shesterna bilan doimiy ilashishda bo’ladigan Z3 shesterna qo’zg’almas qilib mahkamlangan. Oraliq valning boshqa Z’2, Z’1 va Z’o.yu shesternalari ham qo’zg’almas qilib mahkamlangan. Yetaklanuvchi valga Z’2 shesterna bilan doimiy ilashishda bo’lgan Z2 shesterna erkin aylanadigan qilib o’rnatilgan. Shesterna Z, va sinxronizator (2) val (5) bilan shlitsalar orqali biriktirilgan, shuning uchun ular val bo’ylab strelka (yo’naltirgich) lar bilan ko’rsatilgan yo’nalishlarda siljish imkoniyatiga ega. Zo shesterna orqaga yurish uzatmasi ulanganda, yetaklanuvchi valning aylanish yo’nalishini teskari tomonga o’zgarishini ta’minlaydi.
Har bir uzatma, yetaklanuvchi shesternalardagi tishlar sonini yetaklovchi shesternadagi tishlar soniga nisbatini ifodalovchi uzatish soni orqali tavsiflanadi. Agar uzatmalarda bir necha juft tishli shesternalar ishtirok etsa, u holda uzatish sonini aniqlash uchun barcha juftliklarning uzatish nisbatlarini bir-biriga ko’paytirish kerak.
Ko’rib chiqilayotgan uzatmalar qutisi chizmasida birinchi uzatmani ulash uchun Z1 shesternani ayri yordamida Z’1 shesterna bilan ilashgunga qadar chapga surish kerak. Bunda birlamchi valdan aylantiruvchi lahza doimiy ilashishdagi Z3 va Z’3 shesternalar hamda birinchi uzatmani hosil qiluvchi Z’, va Z’ shesternalar orqali uzatiladi.
Birinchi uzatma uchun uzatish soni i = (Z’3/Z3)(Z2/Z’2) formula bilan aniqlash mumkin, bu yerda Z1, Z’1, Z’3, Z3-shesternadagi tishlar soni.
Ikkinchi uzatma sinxronizatorni (2) ayri (vilka) yordamida o’ngga surish bilan ulanadi. Bu paytda Z2 shesterna yetaklanuvchi valga blokirovka qilinadi, undagi aylantiruvchi lahza i11=(Z’3/Z3)(Z2/Z’2) uzatish soni orqali aniqlanadi.
Uzatmalar qutisining tuzilishi. GA3-53A avtomobilining to’rt pog'onali uzatmalar qutisi to'rtta oldinga va bitta orqaga yurish uzatmalariga ega. U uchta valli chizma bo'yicha tayyorlangan bo'lib, uch pog'onali uzatmalar qutisiga (80 -chizma) o'xshab ishlaydi. GA3-53A avtomobilidagi uzatmalar qutisining konstruktiv jihaldan o'ziga xos tomoni yetaklovchi va oraliq val shesternalarini ikkinchi va uchinchi uzatmalar shesternalarini doimiy ilashishda bo'lishidir. Oldinga yurish uzatmalari birinchi uzatma shesternasi va sinxronizatorni yetaklanuvchi val shlitsasi bo'ylab surish orqali ulanadi, orqaga yurish uzatmasi esa orqaga yurish shesternalari blokini surish bilan ulanadi.
Uzatmalar qutisining asosiy qismlari karter, yetaklovchi val, shesternalari bo’lgan oraliq val, shesternalari va sinxronizatorlari bo’lgan yetaklanuvchi val va uzatmalarni almashlab ulovchi mexanizmlardir.
Ushbu qutida oldinga yurish uzatmalarining zarbsiz ulanishi inersion turdagi sinxronizatorlar bilan ta’minlanadi. Halqa tipidagi sinxronizatorlar ikkinchi va uchinchi uzatmalarni ulasa, vtulka ko’rinishidagi sinxronizatorlar bo’lsa, to’rtinchi (to’g’ri) va beshinchi (tezlatuvchi) uzatmalarni Avtomobilning yetakchi gildiraklaridagi burovchi momentni va tyezligini uzgartirib turish uchun, kerakli paytda ularning yunalishini xam uzgartirib berish va avtomobil tuxtab turganda yoki inertsiya bilan yurib ketayotganda salt ishlab turgan dvigatyelning tirsakli valini kuch uzatmadan uzok muddatga ajratib kuyish vazifasini bajaradi.
Pogonali mexanik uzatmalar kutisining tuzilishi va ishlash uslubi
Avtomobillarda asosan tishli mexanizmga ega bulgan pogonali uzatmalar kutisi ishlatiladi. Bunday uzatmalar kutisida avtomobilning xar xil yul sharoitida turlicha tyezlik va tyezlanishini ta'minlash uchun uzatish soni xar xil kiymatga ega bulgan bir nechta juft tishli shestyernyalardan foydalaniladi. Yengil avtomobillarda kullanilgan uzatmalar kutisi uch, turt, yoki beshta pogonali, yuk avtomobillarida esa turt, besh, ba'zan sakkiz va undan xam kuprok bulishi mumkin. Uzatmalar kutisi kancha kup pogonali bulsa, avtomobil turli yul sharoitiga bemalol moslashib ishlaydi, bu esa dvigatyelning kuvvatidan unumli foydalanishni yaxshilaydi xamda yonilgi sarfini kamaytiradi.
Pogonasiz uzatmalar kutisining tuzilishi va ishlash uslubi
Bunday uzatmalar kutisining kullanilishi chegaralangan oralikda yul sharoitiga karab ixtiyoriy uzatmalar sonini uz-uzidan ta'minlab avtomobilning yetakchi gildiraklaridagi burovchi momentni uzgartirib beradi. Pogonasiz uzatmalar kutisi ishlash uslubiga karab mexanik (impulsli, ilashtiruvchi ishkalagichli – friktsion va boshka), gidravlik (gidrodinamikali, gidroxajmli), elektrik va aralashgan turlariga bulinadi. Shu vaktgacha aralashgan, ya'ni gidromexanik uzatmalar kutisi keng tarkalgan bulib, u ikki kismdan, ya'ni pogonasiz gidrodinamik uzatma (gidrotransformator) va unga ketma-ket ulangan pogona mexanik uzatmalar kutisidan iborat.
Gidrotransformator suyuklik ta'sirida xarakatni uzgartirib beradigan gidravlik mexanizm bulib, u dvigatyel bilan pogonali mexanik uzatmalar kutisi oraligida joylashgan. Gidrotransformator uzining tuzilishi va ishlash uslubi buyicha gidromuftaga uxshash va charxpalakli gildirakchalardan tashkil topgan. Gidrotransformatorning gidromuftadan farki shundaki, u yetakchi nasos va yetaklanuvchi (turbina) gildiraklardan tashkari yana uchinchi kuzgalmas charxpalakli gildirak (reaktiv momentni kabul kiluvchi) – reaktorga ega. Reaktor uz navbatida erkin yurish muftasi orkali kuzgalmas vtulkaga urnatilgan. Erkin yurish muftasi reatkorni fakat bir tomonga (nasos gildiragining aylanish tomoniga) aylantiradi. Tyeskari aylanishiga esa muftaning ponalanib tiralib kolishi yul kuymaydi. Shunday kilib, yetakchi val va dvigatyel bilan boglangan gildirak-nasos, yetaklanuvchi val bilan tutashgan gildirak-turbina, suv okimini tarkatuvchi kurakchalari bor kuzgalmas gildirak reaktor deb ataladi.
Uzatmalar kutisining konstruktsiyasi
To’rt pog’onali uzatmalar kutisi. Zamonaviy yengil avtomobillarning kupchiligida turt va besh pogonali, uch valli uzatmalar kutisi urnatilgan. Masalan, GAZ-24 “Volga” avtomobilida oldinga yurish uchun turtta va orkaga xarakatlanishga bitta uzatma muljallangan. Bunday uzatmalar kutisining uch yulli deb ataladi, chunki ikkita sinxronizator va bitta kuzgaluvchi orkaga yurgizish shestyernya orkali uzatmalarga tushiriladi. Uzatmalar kutisining kartyerida uchta val yetaklovchi (birlamchi), yetaklanuvchi (ikkilamchi) va oralik vallari xamda orkaga yurgazish shestyernyasining uki joylashgan. Yetaklovchi valning ikki uchi ikkita sharikli podshipniklarga tayangan bulib, oldingi uchi tirsakli valning flanetsidagi uyikchada joylashgan podshipnikda, ketingi uchi esa uzatmalar kutisi kartyerining oldingi devorchasida joylashgan podshipnikda yotadi. Birlamchi val kiya tishli shestyernya bilan yaxlit ishlangan bulib, oralik valdagi shestyernyalar blokining yetakchi shestyernyasi bilan doimo tishlashib turadi. Tugri uzatmani ulash uchun birlamchi val shestyernyasining orka kismida tishli gardish ishlangan.
Birlamchi valning sharikli podshipnigi yon kopkok bilan boltlar yordamida berkitilgan. Oralik val turtta kiya tishli shestyernyalar va bitta tugri tishli shestyernyadan iborat shestyernyalar bloki va bitta tugri tishli shestyernyadan iborat shestyernyalar blokini tashkil etadi va uz ukida uchta ninasimon (birinchisi ukning old kismida, ikkinchi va uchinchilari esa uning ketingi kismida ketma-ket joylashgan) podshipniklarda urnatilgan. Ukning orka uchidagi diskli kaydlagichi uning uz ukida buralib ketishidan saklaydi. Yetaklanuvchi val xam uzunasiga ikkita tayanchga tayangan bulib, oldingi uchi birlamchi valning orka tomonidan chukurchasiga kiritilgan rolikli podshipnik ketingi uchi esa uzatmalar kutisi kartyerining devorchasiga joylashtirilgan sharikli podshipnikda urnatilgan. Yetaklanuvchi valning shlitsli kismlariga birinchi, ikkinchi, uchinchi va turtinchi uzatmalarni ulash uchun kullaniladigan sinxronizatorli muftalar urnatilgan. Valning jilvirlangan buyinchalariga esa oralik val shestyernyalari bilan doimo tishlashgan, kiya tishli shestyernyalar vtulkada erkin uz uki atrofida aylana oladigan kilib joylashtirilgan. Avtomobilni oldinga xarakatlantirish uchun muljallangan xamma uzatmalar, ya'ni I, II, III va IV uzatmalar sinxronizatorlar yordamida, orkaga yurish uzatmasi esa shestyernyani surish yuli bilan bajariladi.
VAZ-2108, Neksiya, Tiko avtomobillarida uzatmalar kutisining asosiy farki vallarining soni uchta emas, balki ikkitaligida-yetakchi va yetaklanuvchi. Yetaklanuvchi valning ung uchida u bilan yaxlit ishlangan silindrsimon shestyernya bor. U differentsial kutisining yarim kosachasiga urnatilgan tishli gildirak bilan doimo tishlashib turadi va bu mexanizm old yurituvchi kuprikda asosiy uzatma vazifasini utaydi. Yetakchi val shestyernyalari valga kuzgalmas kilib urnatilgan bulib, yetaklanuvchi val shestyernyalari bilan mukim tishlashib turadi. Chunki bu shestyernyalar valning uk kilib ishlangan kismlariga erkin aylanadigan kilib urnatilgan. Bu shestyernyalar orkali burovchi moment uzatish jarayoni ikkilamchi valga shlitsali kilib urnatilgan sinxronizatorlar yordamida bajariladi. Orkaga yurgazish pogonasini ulash uchun esa shestyernya va sinxronizator muftasining tishli gardishi oralik tishli gildirak bilan tishlashtirish yuli bilan amalga oshiriladi.
Sinxronizatorlarning tuzilishi va ishlash uslubi
Uzatmalar kutisida sinxronizatorlarning ishlatilishi avtomobilni boshkarishni yengillashtiradi va uzatmalarni olishda kushiluvchi tishli shestyernyalarning ishlash muddatini oshiradi. Ma'lumki, avtomobil xarakatlanganda uzatmalar kutisidagi kushiladigan tishli shestyernyalar xar xil burchak tyezligida aylanadi. Demak, ular kushilganda tishli shestyernyalarning tishlari bir-biriga zarb bilan urilib, yoyilishi tyezalashadi. Undan tashkari, shestyernyalar tishlarining zarbli urilishi shovkin chikaradi. Bu kamchiliklarni bartaraf kilish uchun ularning burchak tyezliklarini tyenglashtirish lozim. Bu vazifani sinxronizator bajaradi.
Avtomobillarda inertsion sinxronizatorlar ishlatiladi. Bunday sinxronizatorlar kushilayotgan shestyernyalarning burchak tyezliklari barobarlashganda tulik ilashishga yul kuyadi. Sinxronizator gupchagining ikki tomoniga urnatilgan konussimon xalkalar bulib, ularning ichki yuzalari konus shaklida yasalgan. Bu xalkalar bir-biri bilan sinxronizator muftasining tyeshigi orkali utkazilgan uchta barmokchalar orkali birlashtirilgan, ularning urta kismida konussimon bikrlovchi yunilgan yuza kilingan. Bikrlovchi yuzalar sinxronizator muftasining gupchagidagi disk tyeshikchasida xam kilingan, u gupchag orkali yetaklanuvchi vallardagi shlitsalarda urnatiladi va bu disk uk buylab siljish kobiliyatiga ega. Sinxronizator muftasi gupchagining diski va xalkalar bir-birlari bilan uchta ichi kovak kaydlanuvchi barmoklar yordamida birlashgan. Xar bir barmokning kovagida kaydlanuvchi sharchalar va prujinalar urnatilgan. Xalkaga tayanch kirgizilgan bulib, u sharchalarning kadalib turishini ta'minlaydi. Sinxronizator bilan uzatmalar olishda kushiluvchi shestyernyalar xuddi shestyernya singari konussimon yuzali chiziklarga ega.


Xulosa

Avtomobilning texnik holatini va uning alohida tizimlarini, agregatlarini, tarkibiy qismlarini umumiy baholash; nuqsonning o'rnini, xususiyatini va sabablarini aniqlash; avtomobil egasi tomonidan avtomobil egasi tomonidan yuz va undan keyin ta'mirlash jarayonida ko'rsatilgan avtomobil tizimlari va agregatlarining arızalanmasını va ishlamay qolishini tekshirish va aniqlashtirish; avtomobilning texnik holati, uning tizimlari va ta'mirlash va ta'mirlash jarayonlarini boshqarish uchun birliklar, ya'ni. avtomobilning ishlab chiqarish joylarida harakatlanish yo'nalishini tanlash; transport politsiyasida vaqti-vaqti bilan texnik tekshiruv o'tkazish uchun avtomobilning tayyorligini aniqlash; avtomobilni, uning tizimlarini, mexanizmlarini va agregatlarini ta'mirlash va ta'mirlash ishlarini sifatini nazorat qilish; mehnat va moddiy resurslardan iqtisodiy foydalanish uchun shart-sharoitlarni yaratish.

Avtomobilda bort jihozlarini joylashtirishga zamonaviy yondashuvlar elektr funktsiyalarini individual tashkil qilish uchun tobora ko'proq imkoniyatlar ochmoqda. Foydalanuvchi elektr jihozlari tizimi ishlaydigan kommutatsiya usulini va texnik va operatsion parametrlarni tanlashi mumkin.Avtomobillar, shuningdek, turli xil qurilmalar va qurilmalarni birlashtirish nuqtai nazaridan ham arzonroq bo'lib bormoqda. Bu tarmoqqa uskunani texnik joriy etish va muntazam bo'g'in uskunalari bilan o'zaro ishlashga ham tegishli. Ammo o'zingizning elektr tizimingizni loyihalashga intilayotganda, ergonomika, ishonchlilik va xavfsizlik tamoyillari haqida unutmaslik kerak.