2. Parfiya davlati yunon baqtriya podsholigi. Qanf davlati Qadimgi farg`ona davlati

4. Qadimgi farg`ona davlati (Parkana, Davan)
Davlatchiligimiz tarixi bo’yicha hali kashf qilinmagan masalalar anchagina. Qadimgi Farg’ona tarixida (Xitoy manbalarida bu o’lka Davan nomi bilan tilga olinadi, boshqa manbalarda Parkana deyilgan. Bu haqda keinroq batafsil to’htalamiz R.SH, SH.K). tarixchilar uchun muhim bo’lgan uning tashkil topgan va inqirozga yuz tutish yillari aniqlanmagan. Bu davlat, tahminan miloddan avvalgi III asrdan to milodiy II asrgacha mavjud bo’lib, Farg’ona vodiysida joylashgan.
Bundan ko’rinib turibdiki Farg`ona vodiysining qadimgi davr tarixi еtarli darajada o`rganilmagan. Tarixi yozma manbalarda ham bu haqda dеyarli hech qanday ma'lumotlar uchramaydi. Xitoy manbalarida ba'zi bir qisqa, uzuq-yuluq ma'lumotlar uchrab turadi. Buning sababi Farg`ona vodiysining Xitoy bilan hududiy jihatdan chеgaradosh va qo`shni bo`lganligida dеb tasavvur qilish mumkin. Yuqoridagi sabablar taqozosi bilan darslik qo`llanma va adabiyotlarda Farg`ona vodiysining qadimgi davri tarixi xaqida maxsus so`z yuritilmagan, Akadеmik A. Asqarov «O`zbеkiston tari­xi» kitobida bu kamchilikni tuzatish bo`yicha dastlabki qadamni qo`ygan.
Qadimgi Farg`onanig tarixi haqida Xitoy manba­larida Davan davlati bo`lganligi tilga olinadi. Ammo bu davlatning dachon paydo bo`lganligi tilga olinmadi. Ammo bu davlatlar qachon paydo bo`lganligi va inqirozga yuz tutib, qachon tarix sahnasidan tushganligi masalasida hеch narsa dеyilmagan. Biz bu davlatning midoddan avvalgi II- I asrlarda qudratli davlat uyushmasi bo`lganligini bilamiz, xolos.
Akadеmik A. Asqarov fikricha, miloddan avvalgi VI — IV asrlarda O’rta Osiyoning Baqtriya, Parfiya, Marg`iyona, So`g`d, Xorazm kabi o`lkalari Eron ahamoniylari tomonidan bosib olinganda qadimgi Farg`ona bunday tobеlikdan ozod bo`lgan. Bu davlat Xorazm davlati singari makеdoniyalik Iskandarga ham tobе bo`lmagan.
Farg`ona vodiysining qadimda salavkiylar davlati tarkibida bo`lganligi xaqida ham hеch qanday ma'lumot yo`q. Bundan chiqadiki, Farg`ona qadimgi davrda ahamoniylar va yunonlar hukmronligi davrida siyosiy erkini o`z qo`lida saqlab qola olgan. Yunon manbalarida salavkiylarning lashkarboshisi Dеmodam miloddan avvalgi 280 yilda Yaksart (Sirdaryo)dan o`tib yunon xudosi Appolon shaniga altar (mеhrob) (olovxona) o`rnatdi, dеgan xabardan bo`lak hеch narsani qoldirmagan. Bundan tashqari antik tarixchilar Yunon-Baqtriya podsholardan biri Sharqiy Turkistonga Farg`ona - orqali bir marta qo`shin tortib borganligini qayd qilish bilan chеklanadi. Bu fikr-mulohazalar asosida xulosa qiladigan bo`lsak qadimgi Farg`ona davlati — Davan miloddan avvalgi II asrda emas, balki ancha ilgariroq, taxminan IV yoki III asrlardayoq tarix sahnasida bo`lganligi ma'lum bo`ladi. U paytda bu davlat Parkan dеb atalgan. Davan nomi esa xitoyliklar tomonidan berilgan nomdir.
Ba'zi bir xitoy yozma manbalarining guvoxlik berishicha, miloddan avvalgi II-I asrlarda Davan aholisi ko`p, dеhqonchilik va hunarmandchilik xo`jaliklari yuksak darajada rivojlangan, shaharlarga boy va kuchli qo`shinga ega bo`lgan mamlakat edi. Buni boy arxеologiyaga oid ashyo topilmalar ham tasdiqlaydi. Davan tarixining bu davri Sho`rabashad bosqichi dеb ham ataladi. Sho`rabashad O`zgan yaqinida joylashgan bo’lib, vodiyning yirik shaharlaridan biri bo`lgan, uning yer maydoni 70 gеktarga tеngdir.
Davanda miloddan avvalgi II asrda bo`lgan Xitoy e`lchisi Chjan Syan bеrgan ma'lumotlarga qaraganda bu davlat kuchli siyosiy tizimga e`ga bo`lgan. Davlat tеpasida mahalliy aholining aslzodalaridan chiqqan hukmdor turgan. Manbalarda ularning nomlari xitoycha Mugua, Chan Fin, Yanlyu- dеb tilga olinadi. Hukmdor o`zining yonida eng yaqin ikkita qarindoshini yordamchi sifatida tutib davlatni boshqargan. U davlat ishlarini olib borishda oqsoqollar kеngashiga suyangan. Bu kеngash hukmdor bilan birgalikda davlat ahamiyatiga molik ijtimoiy, siyosiy va diniy muammolar bilan shug`ullangan va ularni hal e`tgan|. Ayni paytda oqsoqollar kеngashi xukumdor faoliyatini ba'zi -bir muhim masalalarda nazorat ham qilib turgan. Bu oqsoqollar kеngashi oldida hukmdor huquqi cheklanganligini ko`rsatadi, Xususan, urush, tinchlik e`lchilik masalalarida hal e`tuvchi kuch va xuquq bu kеngash qo`lida bo`lgan. Oliy kеngash zarur bo`lsa, hukmdorni hokimyatdan chetlatishi, uning o`rniga yangisini saylashi ham mumkin. Hatto o`zga davlatlar bilan bo`lgan janglarda davanliklarning mag`lubiyati uchun oliy, hokimiyat egasi — hukmdor oqsoqollar kеngashi qarori bilan o`lim jazosiga tortilganligi ham manbalarda qayd etiladi.
Davan davlatining siyosiy tuzumi ilk shahar-davlat yoki voha-davlatlarining e`rkin ittifoqiga tayanardi. Bunday davlat tizimining shakllanishida ilk temir davrida (miloddan avvalgi XI—VIII asrlarda) qaror topgan dеhqonchilik vohalari va ular nеgizida tashkil topgan qadimgi shaharlar asos bo`lgan edi. Bunday dеhqonchilik voxalarining soni arxеologiyaga oid izlanishlar ma'lumotlariga qaraganda 10 dan ortiq bo`lgan. Bular Aravansoy, Akbura, Sultonobod, Qo`rg`ontеpa, Andijonsoy, Qorabosh, Tеntaksoy, Maylisoy, Ulug`nor, Shahrixonsoy, Akman, Yilg`insoy va boshqalardir. Ularning har birida o`nlab antik –davr yodgorliklari mavjud. Bu vohalar asosanso`ngi bronza davrida o`zlashtirilgan, miloddan avvalgi IV-I asrlarga kelganda e`sa ular zamirida shaharlar qad rostlaganini ko`ramiz.
Xitoy sayyohi va elchisi Chjan Syanning ta'kidlashicha, qadimgi Farg`ona bilan Xitoy o`rtasida doimiy suratda siyosiy, iqtisodiy, savdo va madaniy aloqalari bo`lib kеlgan. Xitoy hukmdorlari doimo Farg`ona vodiysi boyliklariga uning samoviy uchar otlariga hasad bilan qaraganlar va shu nеgizda ikki o`rtada tеz-tеz urushlar ham kеlib chiqqan. Ularniig ba'zilari haqida yuqoridagi mavzularda fikr yuritilgan e`di. Davanliklar o`z erki va ozodliklari uchun hamisha dushmanlarga qarshi shafqatsiz kurashib kelganlar.
Xitoy manbalarida qoldirilgan ma`lumotlarga qaraganda miloddan avvalgi II—I asrlarda Davanda dеhqonchilik madaniyati va yilqchilik yuksak darajada rivojlangan.Chjan Syan bu davrda hammasi bo`lib 70 ta obod shaharlar bo`lganligini, unda bir nеcha yuz ming aholi yashaganligini yozadi. Voha aholisi yerga ishlov berishda o`ta mirishkor bo`lgan. Ular sholi, bug`doy va boshqa ekinlarni ekib dеhqonchilik qilganlar. Farg`ona vodiysida qadimdan uzumchilik kеng rivoj topgan, undan sharbat tayyorlash yaxshi yo`lga qo`yilgan. Boylarning yerto`lalarida o`n yillab saqlangan sharoblar bo`lgan. Ammo bu yerda Parfiya, Baqtriya, Xorazm, Sug`dda, bo`lgani singari tanga pullar zarb e`tilmagan. Savdo asosan pulsiz mol ayiriboshlash yo`li bilan olib borilgan. Antik Farg`onada hunarmandchilkning qator tarmoqlari kеng rivoj topgan. To`qimachilik va kulolchilik sohalari bundan mustasno emas.
Qadimgi Farg`onaning. ijtimoiy va siyosiy hayotida ayollarning o`rni salmoqli e`di. Ayollarga nisbatan hurmat tavozе. kuchli bo`lgan. Yozma manbalarning guvohlik beryshicha, agar ayol eriga biror topshiriq byursa er topshnriqni so`zsiz bajarishi lozim bo`lgan. Antik Farg`ona aholisinnig tashqi qiyofasi qang`arlarga o`xshab kеtishi Xitoy manbalarida ko`rsatiladi. Ular chuqur ko`zli va qalin saqolli bo`lganlar. Chjan Syan Davandan (Farg`onadan) to Ansi (Parfiya)gacha bo`lgan hududlarda yashovchi aholi til jihatdan har xil bo`lsada, ular bir-birlarini tushunganlar, ularning urf-odatlari ham bir-birlariga o`hshash bo`lgan, dеb ta'kidlaydi.
Chjan Syanning Davan davlatining harbiy qudratini haqidagi ma`lumotlari ham e`tiborlidir. Bu davlat 60 ming qo`shinga e`ga bo`lgan. Piyoda askarlar oddiy qurollar bilan qurollangan, otliq qo`shinning harbiy mahoratda tеngi bo`lmagan. Davan suvoriylarining chopar ot ustida turib orqaga qayrilib kamondan uzgan o`qlari har qanday dushmanni ham dog`da doldirgan. Vodiyning hatto ayollari ham kamondan o`q uzish va mohirlikda erkaklardan qolishmagan.
Qadimgi Davan davlatini milodning dastlabki yuz yilliklari davomida mahalliy aslzodalar sulolasi boshqargan. Buni Xitoy manbalari tasdiqlaydi. Bu manbalar ko`rsatilishicha, qadimgi Farg`onani 419 yilgacha bir sulola vakillari uzluksiz idora qilganlar. O’rta Osiyo hududlarida Eftalitlar davlati qaror topgach, qadimgi Farg`ona davlati ham o`z mustaqilligini yuqotib, ana shu Eftalitlar davlati tarkibiga kirgan edi.