2 O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti mehnat ta’limi kafedrasi

92 
 
energiyasi sarflanadi. Shuning uchun ham reaksiyaga kirishga sarflanishi kerak bo'lgan 
energiya miqdori ma'lum miqdorda yig'ilgandagina paydo boladi. Bu energiya asosan atom va 
molekulalar o'rtasidagi bog'lanishlami uzish yoki susaytirish uchun sarflanadi. Molekulalanli 
uzilish holatiga olib keladigan energiya miqdori aktivatsiya energiyasi deb yuritiladi. 
Reaksiya natijasida ajralib chiqayotgan issiqlik yonuvchi aralashmaning qizishiga olib 
keladi. Aralashmaning harorati idish devorlari haroratidan ko'payib ketsa, unda ajralayotgan 
issiqlik atrof-muhitga tarqala boshlaydi. Ma'lum vaqt birligida idish devorlari orqali 
tarqalayotgan issiqlik miqdori, idish devori va aralashma harorati orasidagi ayirmaga to'g'ri 
proporsional bo'ladi, ya'ni: 
q
2
= 

S (T
1
- To), 
bunda, q
2
— idish devori orqali tarqalayotgan issiqlik tezligi; 

— issiq tarqatish 
koeffitsiyenti; S—idish devorlari yuzasi; T
1
- aralashma harorati; To—idish devori harorati. 9-
rasmda yuqorida keltirilgan formulaning grafik ko'rinishi aks ettirilgan. R
1
— egri chiziq 
sistemalari reaksiyaga kirishayotgan gazlar aralashmasining boshlang'ich konsentratsiyasiga 
bog'liq bo'lgan kimyoviy reaksiyalarning har xil tezliklariga mos keladi. Reaksiya egri chiziq 
bo'ylab borganda o'z-o'zidan alangalanish bo'lmaydi. Bu holat moddaning bir maromda 
oksidlanish jarayoniga mos keladi. 
11--rasm. O’z-o'zidan yonishni ifodalovchi chizma. 
 
Agar reaksiya egri chiziq asosida bo'lsa, bunda issiqlik ajralishi tarqalayotgan issiqlikka 
nisbatan hamma vaqt ko'p bo'ladi. Bu holatda aralashmaning issiqligi ko'tarila boradi va 
natijada o'z-o'zidan alangalanish boshlanadi. 
Reaksiyaga kirishuvchi moddalarning ajralayotgan issiqligi bilan tarqatayotgan issiqligi 
orasidagi mutanosiblik qizdirish egri chizigi bo'ylab borganda kuzatiladi. Bunda 
qizdirilishning va issiqlik tarqatishning tenglashgan holati 
V
nuqtaga to'g'ri keladi. Ammo bu 
tenglashish turg'un holat emas. Bu holatda uncha katta bo'lmagan qizdirish ham moddalardan 
ko'plab issiqlik ajralishini ta'minlash va o'z-o'zidan alangalanishga olib kelishi oson. Demak, 
bu ikki chiziqning kesishgan nuqtasi 
V
ni issiqlik ajralishi va tarqa-lishi tenglashgan holat deb 
qarash mumkin. Mana shu tenglashgan holatdagi haroratni o'z-o'zidan alangalanish harorati 
deb yuritiladi. 
Har xil moddalar uchun o'z-o'zidan alangalanish harorati har xil bo'ladi va ba'zan keskin 
farq qiladi. Masalan, A-72 benzinining o'z- o'zidan alangalarini harorati 255 °C ga, qayin 
yog'ochiniki-400 °C, linoleumniki-411 °C ga teng.