2 O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti mehnat ta’limi kafedrasi

1 – rasm. Ish mintaqalari parametrlari.
 
Ish joyining asosiy qismlaridan biri operatorning kreslosi (o'rindig'i) hisoblanadi. U 
operatorga fiziologik jihatidan mehnat harakteri va sharoitiga binoan qulay ishchi holat 
(poza)ni ta'minlash va funksional shinamlikni ta'minlash mezoni bo'lishi lozim. Kreslo o'z 
ichiga o'tirgich, suyanchiq va tirsak qo'ygichlar hamda qo'shimcha elementlar - bosh qo'ygich 
va oyoq qo'ygichlardan iborat bo'ladi. Kresloning hamma qismlari vertikal va gorizontal 
tekislikda, hamda ma'lum burchakka sozlanadigan bo'lishi kerak. Yana u polga nisbatan 
mustaxkamlanadigan moslama, hamda zarur bo’lgan hollarda vertikal o'q bo'yicha 180-360° 
buraladigan moslamaga ega bo'lishi lozim. Harakatlanadigan texnikada kreslo xavfsizlik 
tasmasi bilan jihozlanishi lozim. 

---

26 
 
Ish joyida odamning kompleks harakatlarini loyihalashda quyidagi qoida va 
nizomlarni bilish foydali: harakat trayektoriyasi va sonini minimumgacha; harakatning oddiy 
va ritmik bo’lishi; har bir harakat keyingi harakatni boshlash uchun qulay holda tugashi; 
o'tgan va bo’lajak harakatlar bir-biri bilan tekis bog'langan bo'lishi; harakatni boshlash va 
tugatish uchun zarur bo'lgan vaqt taxminan doimiy va yo’l uzunligiga bog’liq bo’lmasligi; 
qo'lning egri chiziqli uzluksiz harakati to'satdan yo'nalishini o'zgartirgan yakka harakatdan tez 
bo'lishi; 
aylanma harakat ilgarilama harakatdan tez bo’lishi; qo'lning gorizontal 
harakati vertikalga nisbatan aniq va tez bo'lishi; agar harakatda ikkala qo'l qatnashsa, ular vaqt 
bo'yicha simmetrik va sinxron (tekis) bo'lishi (bir vaqtda boshlanishi va tugashi kerak). 
Tizimlarning muvaffaqiyatli ishlab turishini ta'minlash uchun ergonomika sohasidagi
mutaxassisllar uni 5 xil jihati (moslik)ka ajratadilar: ma'lumot, biofizik, energetik, 
fazoviy - antropometrik va texnikaviy estetik jihatlar. 
Ma'lumot jihatining maqsadi - mashinaning barcha tavsiflarini aks ettirish va 
operatorning bu ma’umotlarni xatosiz qabul qilish va ishlov berish, uni va xotirasini 
zo'riqtirmaslik demakdir. Natijada operator mehnatining xavfsizligi, aniqligi, sifati va unumi 
ta'minlanadi. Biofizik jihatiida - shunday atrof-muhitni tashkil qilish tushuniladiki, bunda 
operator uchun normal fiziologik holat va zarur ish qobiliyati ta'minlab beriladi. Misol: 
mashinalarni yaratayotganda muhitning shovqin, titrash, yorug’lik va havo muhitining 
ko'rsatkichlarini maxsus izlanish zaruriyati paydo bo'ladi. 
Energetik jihatidan mohiyati- mashinaning boshqarish qismlari bilan operator optimal 
imkoniyatlarining kelishuvi ko'riladi. Bunda operator tomonidan qo'yilgan kuch, sarflangan 
quvvat hamda mashina harakatining tezligi va aniqligi nazarda tutiladi. 
Fazoviy-antropometrik jihatida - ish jarayonida odam tanasining o’lchamlarini, tashqi 
fazoning ko'rinish imkoniyati va operatorning holatini hisobga olish nazarda tutiladi. Bu 
masalani yechish uchun ish joyining hajmi, operatorning yeta olish qobiliyati va uning 
pultgacha bo'lgan masofasi va boshqalar aniqlanadi. 
Ergonomikaning texnikaviy-estetik jihatilari - mehnat jarayonida insonning mashina 
bilan muloqotda bo'lishi natijasida qay darajada qanoatlanganligining ta'minlanishini 
ko'rsatadi.