2 O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti mehnat ta’limi kafedrasi

Zanjirsimon o'z-o'zidan alangalanish
.
Tabiatda shunday aralashmalar uchraydiki, 
ularning haroratini oshirmagan holda kimyoviy jarayonlar ro'y berishi va bu jarayonlar o'z-
o'zidan tezla-shishi (albatta uncha ko'p bo'lmagan birlamchi issiqlik hisobiga) va o'z-o'zidan 
alangalanish hodisasini vujudga keltirishi mumkin. 
Bunday hodisalarni zanjirli kimyoviy jarayonlar deb yuritiladi. Bu hodisaga asosiy 
sabab aralashma holidagi yonuvchi moddalarda, ma'lum sharoit taqozosi bilan, harorat 
o'zgarmagan holda, bir yoki bir necha markazda moddaning aktiv atomlari hosil bo'ladi va bu 

---

93 
 
atomlar modda tarkibidagi molekulalar bilan aktiv reaksiyaga kirishadi, buning natijasida 
yonuvchi modda molekulalari parchalanadi hamda parchalangan molekulalar yangi aktiv 
markazlar hosil qiladi. Agar zanjirsimon reaksiyaning markazi bitta bolsa, unda zanjir 
reaksiyasi sust kechadi. Bu tarmoqlanmagan zanjir reaksiyasi deb ataladi. Agar markaz bir 
necha bo'lsa, bunda reaksiya keskin ku-chayadi, o'z-oczidan alangalanish jarayoniga olib 
keluvchi bu reaksiya tarmoqlangan zanjir reaksiyasi deb yuritiladi. Buni xlor bilan vodorod 
molekulalarining o'zaro birikishi misolida tushuntirish mumkin. Xlor molekulalari yorug'lik 
ta'sirida Cl
2

2Cl Atom holidagi xlor vodorod bilan yengil birikadi H
2
+2Cl=2HCl+H Atom 
holidagi vodorod Cl
2
, ni yana parchalaydi H+Cl
2
=HCl+Cl. Bularni o'zaro qo’shsak 
CI+H
2
+CI
2
=CI+2HC1 hosil bo'ladi. 
Bundan ko'rinib turibdiki, zanjirsimon reaksiya markazlari tugamaydi va davom 
etaveradi. Zanjirsimon reaksiyaning o'z-o'zidan alangalanishga olib keluvchi xususiyati 
harorat ko'tarilganda tezlashadi. 
Yong‘inlar sabablari (yondirish manbalari)
: uchqun, ochiq olov, chekish, elektr 
jihozining nosozligini, asboblardan va elektr isitish qurilmalaridan foydalanish qoidalarini, 
amaldagi yo‘riqnomalarni va texnologik reglament me’yorlarini va h.k. buzish.
Yong’inning kelib chiqishini oldini olish tadbirlaridan eng asosiysi, uning sabablarini 
puxta bilish va shunga mos holda yong’in xavfsizligi qoidalariga rioya qilishdan iboratdir.
Yong’inning asosiy sabablariga quyidagilarni misol tariqasida keltirishimiz mumkin: 
taqiqlangan joylarda chekish, ochiq alangalardan foydalanish; yong’in xavfsizligi bo’yicha 
texnologik jarayonlarini buzish, ularga amal qilmaslik; materiallarni saqlash qoidalariga 
rioya qilmaslik (masalan, so’ndirilmagan ohak yoki xlorli ohakga suv aralashsa, harorat 800
0 
C
gacha yetishi mumkin); statik elektr zaryadlariga qarshi texnik qurilmalardan
foydalanmaslik; 
atmosferaning 
kuchli 
zaryadlaridan 
himoyalovchi 
qurilmalardan 
foydalanmaslik (yashin vaqtida 2
V
dan 8 mln V kuchlanish, 200000 
A
tok kuchi miqdorida
elektr zaryadlari hosil bo’lishi mumkin); ichki yonuv dvigatellarini sinash va ulardan 
foydalanish qoidalariga rioya qilmaslik; elektr jihozlari va qurilmalarini noto’g’ri o’rnatish 
yoki ularni zo’riqtirish; isitish sistemalaridan noto’g’ri foydalanish; bug’ qozonlari va issiqlik 
generatorlaridagi avtomatik qurilmalarning nosozligi yoki ularning noto’g’ri o’rnatilishi; 
ishlab chiqarish binolari havosi tarkibidagi gaz, bug’ va changlarni me’yorlashtirilmaganligi 
va boshqa shu kabilar.