2-модул-тарбия назарияси 3-мавзу. Тарбия жараёни моҳияти ва тарбия принциплари

Жисмоний тарбияни ташкил этиш жараёнида ўқувчиларни гигиена қоидалари билан таништириш, уларга сўзсиз амал қилиш кўникмаларига эга бўлишларига эришиш муҳимдир.

Буюк педагог Абдулла Авлоний ўзининг “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ” асарида бу борада қуйидагиларни таъкидлаган эди: “Назофат (гигиена) деб аъзоларимизни, кийимларимизни, асбобларимизни пок ва тоза тутмоқни айтилур. Поклик зеҳн ва идрокингни кенг ва ўткир қилур. Халқ орасида эътибор ва шуҳратга сабаб бўлур. Поклик ила ҳар хил касалликлардан қутулиб, жонимизнинг қадрин билан бўлурмиз. Пок бўлмак саломатимиз, саодатимиз учун энг керакли нарсадур. Йиртиқ эски кийимлар киймоқ айб эмас, янги кийимларни кир қилиб, ёғини чиқариб юрмак зўр айб ва гуноҳдур. ... Ифлослик балосидан поклик давоси ила қутулмоқ керак”. Демак, инсон жисмонан бақувват ва ақлан зийрак бўлишни истаса, у биринчи навбатда покликка катта аҳамият бериши лозим. Айни пайтда поклик тарбияси устувор бўлган инсонларда кишига яхши яшаш учун зарур бўлган барча фазилатларда таркиб топади ҳамда ахлоққа зид бўлган нуқсонлар йўқолади.

Жисмоний тарбия болаларга фақат оилада ёки таълим муассасаларида таълимни ташкил этиш жараёнидагина эмас, балки синфдан ҳамда мактабдан ташқари ўтказиладиган машғулотлар, турли мусобақалар, тадбирлар чоғида ҳам самарали ташкил этиб борилиши мақсадга мувофиқ. “Соғлом танда – соғ ақл” деган мақолда жисмоний тарбияга оид маъно лўнда қилиб ифода этилган. Жисмоний тарбияни бугунги кун талабларига мувофиқ юқори даражага кўтариш ўқувчилар ўртасида салбий ҳолатлар – кашандалик ва ичкиликбозликнинг кенг тарқалиши олдини олади.

3.Мустақил фикрловчи эркин шахсни шакллантириш таълим ва кадрлар тайёрлаш миллий моделининг асосий мақсади. Ижтимоий муносабатлар кўламининг кенгайиши ўсиб келаётган авлодни ўта мураккаб хусусиятга эга муносабатлар жараёнига ҳар томонлама етук этиб тайёрлаш вазифасини қўймоқда. Психологик, интеллектуал ва физиологик жиҳатдан етук инсон ҳаётий қарама-қаршилик, хусусан, турли бузғунчи ғоялар таъсирига тушиб қолиш, носоғлом турмуш кечириш ва ноқонуний хатти-ҳаракатларни содир этишдан ўзини сақлаб қола олади. Шунингдек, шахснинг ақлий салоҳиятга эгалиги жамият ижтимоий-иқтисодий ривожланишини таъминловчи асосий омилдир. ЎзРда демократик ва ҳуқуқий жамият барпо этилаётган мавжуд шароитда ёш авлоднинг мустақил ва эркин фикрлай олиши рўй бераётган воқеа-ҳодисаларга шахсий муносабтини билдиришга имкон беради. Ижтимоий борлиқда кечаётган ўзгаришларга нисбатан шахсий нуқтаи назарнинг шаклланиши шахс фаоллигини кўрсатувчи муҳим жиҳатлардан биридир. Қолаверса, мустақил фикр эгаси бўлган шахс ўз имкониятлари, қобилиятини эркин намоён эта олади. Муваффақиятли равишда олиб борилаётган таълимий ислоҳотларнинг ҳам асосий мақсади эркин, мустақил фикрига эга баркамол шахс ва малакали мутахассисни тарбиялаб вояга етказишдан иборатдир. Бу хусусида ЎзР биринчи Президенти И.А.Каримов қуйидагиларни эътироф этади: “Амалга оширилаётган ислоҳотларнинг асосий мақсади ҳар бир фуқаронинг шахс сифатида шаклланиши учун, ўз қобилиятини, ўз талантини ишга солиб ҳаётини янада яхшилаши, маънан бойитиши учун барча имкониятни яратиб беришдан иборатдир”^.
Комил инсонни шаклланириш масаласи барча даврда ҳам муҳим ижтимоий вазифа сифатида кун тартибига қўйилган. Хусусан, зардуштийлик динида комилликнинг асоси эзгу фикр, эзгу сўз ва эзгу амал (ҳаракат)дан иборат эканлиги таъкидланса, ислом таълимоти ғояларига кўра етукликнинг бош мезони – илмлилик, билимли бўлишдир.
Шарқ мутафаккирларининг асарларида ҳам комил инсон қиёфасининг ёритилишига алоҳида аҳамият берилган. Хусусан, Абу Наср Форобий комил инсонни шакллантириш ва фозил жамоа (етук жамият)ни шакллантириш тарбиянинг бир бутун, яхлит икки йўналиши эканлигига урғу беради. Алломанинг фикрича, фозил жамият комил инсон саъйи-ҳаракати билан барпо этилиши мумкин. Шу боис мамлакатни бошқарувчи шахс ўзида энг олий инсоний фазилатларни мужассам эта олиши зарур, деб ҳисоблайди. “Ақл тўғрисида” номли рисоласида Абу Наср Форобий раҳбар шахс қиёфасида намоён бўлиши лозим бўлган ўн икки фазилатни келтириб ўтади. Мазкур фазилатлар ҳар бир замонавий шахсда ўз аксини топа олиши керак, зеро, улар инсон ҳаётини мўътадил кечиши ҳамда муайян касбий фаолиятларни ташкил этишда муваффақиятларга эришишни кафолатлайди.
Абу Райҳон Беруний ҳам комилликнинг асосини илмли бўлишда деб ҳисоблайди ва барча иллатларнинг асосий сабаби илмсизликдир, дея урғу беради. Алломанинг фикрича, ахлоқийлик, тўғрилик, одиллик, тадбиркорлик, ўзини вазмин тутиш, камтарлик, инсоф, эҳтиёткорлик, шунингдек, аадолатли ва виждонли бўлиш комил инсон қиёфасида акс этиши зарур бўлган энг асосий сифатлардир.
Абу Али ибн Сино ҳам камолотга эришишнинг биринчи мезон сифатида билимли бўлишни алоҳида қайд этади. Билимли инсоннинг адолатли бўлиши эса унинг янада юксалишини таъминлайди, дея баҳолаб аллома, адолатни руҳий лаззат (руҳий хотиржамлик)нинг муҳим кўрсаткичи эканлигини уқтиради.
Алишер Навоий асарларида комил инсон муаммоси марказий ўринни эгаллайди ва ўз орзусидаги комил инсон шахсини асарларининг қаҳрамонлари тимсолида гавдалантиришга уринади. Аллома қарашларида комил инсон қуйидаги сифатларга эга бўлиши борасидаги ғоя илгари сурилади: ақлли, ахлоқли, билимли, ижодкор, қобилиятли, доно, камтар, инсонпарвар, саховатли, сабр-қаноатли, адолатли, мурувватли, соғлом, жисмонан бақувват, мард ва жасур^.
Абдулла Авлоний комил инсонни тарбиялаш борасидаги қарашлари билан Шарқ мутафаккирларининг фикрларини бойитар экан, комил инсон қиёфасида, яна шунингдек, ватанпарварлик ва интизомлилик сифатлари ҳам намоён бўлиши керак, деб ҳисоблайди.