2-modul. Sanoat korxonalarining zahira manbalari 4-mavzu. Korxonaning asosiy fondlari va ishlab chiqarish quvvatlari Reja

Avm=S/Av
o’r
, 
bunda: 
S – sotilgan mahsulot hajmi. 
Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning turli xil ko’rsatkichlari mavjud bo’lib, 
ularni shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin: 
birinchi guruh
- 
umumlashtiruvchi
va 
qiymat
ko’rsatkichlari bo’lib, ular asosiy fondlarning 
turli guruhlarini dinamika va statikada baholash, tahlil qilish, zahiralarni aniqlash va bashorat 
qilish imkonini yaratadi. Bunday ko’rsatkichlarga fond qaytimi, fond sig’imi, fond rentabelligi va 
boshqalarni kiritish mumkin. 
ikkinchi guruh
- 
xususiy
va 
natural
ko’rsatkichlar bo’lib, ko’proq asosiy ishlab chiqarish 
fondlarining faol qismi - mashina va asbob-uskunalardan foydalanish bilan bog’liq. 
Xususiy
ko’rsatkichlar guruhi tarkibiga quyidagilar kirishi mumkin: 
*
asosiy ishlab chiqarish fondlari(mashina va asbob-uskunalar)dan ekstensiv foydalanish 
koeffitsienti, ulardan vaqt bo’yicha foydalanganlik darajasini aks ettiradi; 
*
asosiy ishlab chiqarish fondlari(mashina va asbob-uskunalar)dan intensiv foydalanish 
koeffitsienti, ulardan quvvat bo’yicha foydalanganlik (unumdorlik) darajasini aks ettiradi; 
*
asosiy ishlab chiqarish fondlaridan integral foydalanish koeffitsienti, barcha ekstensiv va 
intensiv omillardan birgalikda foydalanishni hisobga oladi. 
Ko’rsatilgan ko’rsatkichlarning har biri amaliyotda mustaqil ma’noga ega bo’lib, turli 
maqsadlarga erishish uchun foydalaniladi. Masalan, asosiy ishlab chiqarish fondlaridan vaqt 
bo’yicha qanday foydalanilganligini (ekstensiv foydalanish) baholash asbob-uskunalarning 
smenalik koeffitsienti, uskunalarni koeffitsienti, smena davomida uskunalarning bekor turib 
qolishi, uskunalardan smenalarda foydalanish koeffitsienti kabi ko’rsatkichlar qo’llaniladi. 
Asbob-uskunalardan ekstensiv foydalanish koeffitsienti mazkur uskunalardan amalda 
haqiqiy foydalanilgan vaqtning ulardan reja bo’yicha foydalanish muddatiga nisbati orqali 
aniqlanadi. 

---

реж
хак
t
t
К
экс

Bu yerda: 
t
xak
– uskunalardan haqiqiy foydalanilgan vaqt, soatlar; 
t
rej
– uskunalarning normaga asosan foydalanish muddati, soatlar. 
Misol. Agar 8 soatlik smena mobaynida ta’mirlash uchun 1 soat rejalashtirilib, amalda 5 soat 
sarflangan bo’lsa, u holda ekstensiv foydalanish koeffitsienti 0,71 (5

(8-1)) ni tashkil qiladi. Bu 
esa asbob-uskunalardan smena davomida faqat 71 % foydalanilganligini anglatadi. 
Korxonalarda bunday uskunalarning bir emas, bir nechta – o’nta yoki yuztasidan 
foydalaniladi. SHu munosabat bilan uskunalarning smenalik koeffitsienti - sutka davomida 
mashina-smenalarning o’rnatilgan uskunalarning umumiy soni yoki ishchi o’rinlariga nisbatini 
aniqlash zaruriyati tug’iladi. Bu holda smenalilik koeffitsienti quyidagi formula asosida 
aniqlanadi: 
КО
МС
К
см

Bu yerda: 
MS - sutka davomida haqiqiy ishlangan mashina-smenalar yig’indisi; 
KO - o’rnatilgan asbob-uskunalarning umumiy soni. 
Misol. Korxonada 200 dona metall qirquvchi stanok sutka mobaynida 360 mashina-smena, 
60 ta temir presslovchi stanok 50 mashina-smena, 40 ta quyuv stanoklari esa 30 mashina-smena 
ishlagan. Ushbu holda barcha stanoklardan foydalanishning smenalilik koeffitsienti quyidagicha 
topiladi: 
47
,
1
40
60
200
30
50
360






см
К
Uskunalarning smenalilik koeffitsientini aniqlashning yana bir yo’li bo’lib, unga ko’ra 
korxonalarning bir emas, ikki yoki uch smenada ishlashi va bunda uskunalarning barchasidan ham 
to’liq foydalanilmasligi ko’zda tutiladi. Masalan, Sexda 270 dona uskuna o’rnatilgan bo’lib, 
birinchi smenada ulardan 200 tasi, ikkinchi smenada esa 190 tasi ishlagan. Bu holda
uskunalarningsmenalilik koeffitsienti 1,44 (200

190)

270) ni tashkil qiladi.