2. Mehnat munosabatlarini tuzishning umumiy tartibi Ayrim turdagi mehnat munosabatlarini tuzishning o„ziga xos xususiyatlari

1. Fuqarolarning mehnat qilishga oid huquqlarini amalga oshirishning shakli sifatida mehnat shartnomasi tushunchasi va uning taraflari

O„zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 72-moddasida ko„rsatilishicha, mehnat shartnomasi xodim bilan ish beruvchi o„rtasidagi muayyan mutaxassislik, malaka yoki lavozimga oid ishni ichki mehnat tartibiga bo„ysungan holda taraflar kelishuvi, mehnat to„g„risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilangan shartlar asosida haq evaziga bajarish haqidagi kelishuvdir. Mehnat shartnomasi o„z mazmuni va mohiyati jihatidan ko„p qirrali bo„lib, birinchidan, mehnat shartnomasi fuqarolarning mehnat qilish huquqlarini amalga oshirish shaklidir; ikkinchidan, mehnat shartnomasi mehnatga oid huquqiy munosabatlarni keltirib chiqaruvchi va vaqt davomida amal qilishini ta'minlovchi asosdir; uchinchidan, mehnat shartnomasi mehnat huquqining instituti sifatida namoyon bo„lib, u fuqarolarni ishga qabul qilish, boshqa ishga o„tkazish hamda ishdan bo„shatishga oid normalar majmuidan iboratdir.

Mehnat shartnomasi, eng avvalo fuqarolar tomonidan o„zlarining Konstitutsiyada belgilangan mehnat qilish huquqlarini amalga oshirishning asosiy shaklidir.

Mehnat shartnomasining tushunchasi muhim ahamiyatga ega bo„lib, u shartnomaning asosiy belgilarini ham o„z ichiga oladi.

Ayni vaqtda mehnat shartnomasining tushunchasi mehnat shartnomasining unga yaqin bo„lgan boshqa turdosh fuqarolik-huquqiy shartnomalaridan farqini ajratish imkoniyatini beradi. Chunki bu shartnomalarni amalda qo„llash fuqarolarning mehnat faoliyati bilan bog„liq bo„lib, mehnat shartnomasi tuzgan xodimlarga nisbatan mehnat haqidagi qonunlar tadbiq etiladi.

Shunday qilib, mehnat shartnomasi, birinchidan, xodim hamda ish beruvchining erki va maqsadini ifoda etuvchi kelishuvidir;

ikkinchidan, kelishuvga muvofiq, xodim qandaydir bir ishni bir martda bajarish majburiyatini emas, balki muayyan mutaxassislik, malaka yoki lavozim bo„yicha biror ishni, boshqacha qilib aytganda, muayyan mehnat funksiyasini bajarish majburiyatini oladi;

uchinchidan, kelishuvga muvofiq, xodim ma'lum mehnat funksiyasini shu korxona, muassasa, tashkilotda bajarish majburiyatini oladi.

Mehnat funksiyasi esa umumiy mehnat jamoasi tarkibida bajariladi.

Mehnat jamoasining har bir ishtirokchisi korxona, muassasa, tashkilotning shaxsiy tarkibiga kiritiladi va ichki mehnat tartibi qoidalariga bo„ysunadi;

to„rtinchidan, mehnat shartnomasi uzluksiz davom etuvchi huquqiy munosabatdir, jumladan, shartnoma muayyan muddatga tuzilgan hollarda ham;

beshinchidan, mehnat shartnomasiga muvofiq, ish beruvchi xodimga mehnat qonunlarida, jamoa shartnomasida, mehnat shartnomasida nazarda tutilgan ish haqini to„lash turish va mehnat sharoitini ta'minlab berish majburiyatini o„z zimmasiga oladi. Mehnat shartnomasining bu belgilari uni fuqarolik-huquqiy shartnomalaridan, jumladan, pudrat, topshiriq, mualliflik va boshqa shartnomalardan farq qilish imkoniyatini beradi. Masalan: 6

a) pudrat shartnomasi (O„zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 631-moddasi).

Pudrat shartnomasiga ko„ra, bir taraf (pudratchi) ikkinchi taraf (buyurtmachi)ning topshirig„iga binoan, ma'lum bir ishni uning yoki o„zining materiallaridan butun mas'uliyatni o„z zimmasiga olib bajarish majburiyatini oladi, buyurtmachi esa bajarilgan ishni qabul qilish va buning uchun haq to„lash majburiyatini oladi. Shartnomaning ob'ekti pudratchining mehnati natijasidir;

b) topshiriq shartnomasi (O„zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 817-moddasi). Bunga asosan, bir taraf (vakil) o„ziga ikkinchi taraf (topshiriq beruvchi) tomonidan topshirilgan ma'lum yuridik harakatlarni uning nomidan va uning xisobidan bajarish majburiyatini oladi.

Agar topshiriq bajarganlik uchun qonun yoki shartnomada haq to„lash nazarda tutilgan bo„lsa, topshiriq beruvchi ishonchli vakilga haq to„lashi lozim (O„zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 818-moddasi).

Topshiriq shartnomasining predmeti vakil tomonidan amalga oshiriladigan muayyan yuridik harakatlar, chunonchi, uning tomonidan qonun hujjatlariga zid bo„lmagan turli bitimlar (shartnomalar) hisoblanadi;

v) muallif shartnomasi (O„zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 1037-moddasi). Bu shartnoma muallif tomonidan intellektual faoliyat natijalarini yaratish va ulardan foydalanish to„g„risidagi shartnomadir.

Eng muhimi shundaki, barcha fuqarolik-huquqiy shartnomalarining predmetini ma'lum ishning natijasi, individual aniq mehnat topshirig„ining bajarilishini tashkil etadi. Ayni vaqtda bularning hammasi ijro etuvchining korxonada o„rnatilgan ichki mehnat tartibi qoidalariga itoat etmagan holda bajariladi. Shu jihatdan mehnat shartnomasining mazmuni butunlay boshqachadir.

Mehnat shartnomasining fuqarolik-huquqiy shartnomalardan farq qilish ancha murakkab bo„lgan hollarda uning quyidagi belgilari asos qilib olinishi mumkin:

birinchidan, xodim mehnat shartnomasiga muvofiq, qandaydir konkret ishni bir marta bajarish majburiyatini emas, balki muayyan ixtisos, malaka yoki lavozimga oid ishni, ya'ni muayyan mehnat funksiyasini bajarish majburiyatini oladi (yoki ikkita, yo bir necha funksiyani bajarishni o„z zimmasiga olishi mumkin, basharti mehnat shartnomasida bir necha kasbni bajarish to„g„risida kelishilgan bo„lsa).

Mehnat shartnomasining bu sharti xodimning korxona, muassasa, tashkilotning mehnat jamoasi tarkibiga (xato muayyan muddatda bo„lganda ham) xatto, uning rasmiy jihatdan korxonaga qabul qilinganligi, mehnat jamoasi tarkibi ro„yhatiga kiritilganligi)dan qat'iy nazar, qo„shilganligini anglatuvchi hamda boshqa shartnomalardan farqini bildiruvchi eng asosiy belgisi hisoblanadi.

Mehnat shartnomasiga muvofiq, xodim mehnat tartibi qoidalariga bo„ysungan holda muayyan ixtisos, malaka, lavozim bo„yicha ishni bajarish majburiyatini oladi. Mehnat intizomiga bo„ysunish mehnatga oid huquqiy munosabatlarigagina xosdir;

ikkinchidan, mehnat shartnomasiga muvofiq, xodim belgilangan mehnat shartnomasini bajarish, ya'ni belgilangan ish vaqti davomida ishlash, belgilangan 7

ishlab chiqarish normasini bajarish majburiyatini oladi. Korxonada o„rnatilgan ichki mehnat tartibi qoidalariga bo„ysungan holda muayyan ixtisos, malaka, lavozimga oid ishni bajarish shu korxonaning xodimi sifatida ishlashni, ya'ni mehnat shartnomasi asosida ishlashni bildiradi;

uchinchidan, xodimning mehnat shartnomasi yuzasidan kelib chiqadigan majburiyatlari qat'iy va jiddiy xarakterga ega bo„lib, uni bajarishni boshqa shaxsga topshirish mumkin emas.

Mehnat shartnomasi (kontrakt)ning taraflari Mehnat kodeksinin 72-moddasida ko„rsatilgan.

quyidagilar mehnat shartnomasi (kontrakt)ning taraflari bo„lib hisoblanadi:

xodim - 16 yoshga to„lgan O„zbekiston Respublikasi fuqarosi, shuningdek, xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo„lmagan shaxslar (boshqa hollarda ota-onasidan birining yoki uning o„rnini bosuvchi shaxsning yozma roziligi bilan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda 15 yoshdan;

ish beruvchi - korxona, shu jumladan ularning rahbarlari timsolida, korxonaning alohida tarkibiy bo„linmalari, mulkdorning o„zi ayni vaqtda bir vaqtda rahbar bo„lgan xususiy korxonalar;

qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda 18 yoshga to„lgan ayrim shaxslar.

Umumiy qonunga binoan, 16 yoshga to„lgan shaxslar ishga qabul qilinadilar. Demak, fuqarolarda mehnatga oid huquqiy layoqat ular 16 yoshga to„lgandan boshlab vujudga keladi. Fuqarolarda muomala layoqati va huquqiy layoqat vujudga kelishi xususida ham mehnat huquqi fuqarolik huquqidan farq qiladi. Fuqarolik huquqida huquqiy layoqat bilan muomala layoqatining paydo bo„lish paytlari o„rtasida vaqt nuqtai nazaridan ma'lum tafovut bo„lsa, mehnat huquqida bu ikki kategoriya bir-biri bilan uzviy bog„liq va bir paytda vujudga keladi. Buning sababi, har qanday jonli mehnat har bir individuidning shaxsiy o„z erkiga bog„liq faoliyatdir. Shuning uchun ham mehnat majburiyatlari vakillar orqali amalga oshirilishi mumkin emas. Fuqarolik huquqida esa bunga yo„l qo„yiladi. Masalan, topshiriq shartnomasi. Bu shartnomaga binoan vakillar topshiriq beruvchi nomidan va uning xisobiga harakat qilish burchini olganligi sababli o„ziga berilgan vakolat doirasida qilgan barcha ijobiy, qonuniy harakatlari topshiriq beruvchi uchun bevosita huquq va burchlarni vujudga keltiradi.

Qonunga binoan, yuridik shaxs huquqiga ega bo„lgan korxonalar, muassasalar va tashkilotlar mehnat shartnomasining ikkinchi tarafi bo„lib hisoblanadilar.

Ba'zan amalda formal nuqtai nazardan yuridik shaxs huquqiga ega bo„lmagan, lekin mustaqil ravishda ishga qabul qilish huquqi berilgan, o„zi uchun ajratilgan ish haqi fondi, bankda alohida xisobot schyoti bo„lgan va mustaqil balansda turuvchi korxonalar ham mehnat shartnomasining tarafi sifatida namoyon bo„ladilar. Shuni ham ta'kidlash lozimki, korxonalar bilan bir qatorda xodimlarga haq to„lash sharti bilan shartnoma tuzgan jamoat va kooperativ tashkilotlar ham mehnat shartnomasining tarafi bo„ladilar.

Fuqarolar faqat o„z ehiyoji uchun boshqa shaxslarning mehnatidan foydalanish mumkin. Masalan, uy xizmatchisi, enaga, shofyor, mashinistkalar 8
bilan mehnat shartnoasi tuzishi mumkin. qonunchilikda o„rindoshlik bo„yicha ishlash to„g„risida mehnat shartnomasi tuzilishiga yo„l qo„yiladi.

Taraflarning mehnat huquqlari va majburiyatlari yig„indisi mehnat shartnomasi mazmunini tashkil qiladi. Mehnat shartnomasi: 1)asosiy shartlar, ya'ni bularsiz mehnat shartnomasini tuzilgan deb hisoblash mumkin emas; 2)qo„shimcha (ixtiyoriy) shartlar, ya'ni bular haqida kelishish majburiy emas.

Mehnat shartnomasining mazmuni taraflar kelishuvi bo„yicha, shuningdek mehnat to„g„risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilanadi. Mehnat shartnomasi taraflarining kelishuvi bilan asosiy (zarur) shartlar belgilanadi.

quyidagilar mehnat shartnomasi (kontrakt)ning zarur shartlari hisoblanadi:

ish joyi - xodim ishga qabul qilinayotgan korxona, muassasa, tashkilot (uning tarkibiy bo„linmasi)ning nomi;

xodimning mehnat funksiyasi mazmuni lavozim yo„riqnomalari, malaka ma'lumotnomalari va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilanadigan muayyan mutaxassislik, malaka yoxud lavozimga oid ish (Rahbarlar, mutaxassislar va xizmatchilarning hamda boshqalarning yagona tariff - malaka ma'lumotnomasi, malaka ma'lumotnomalariga muvofiq);

ishning boshlanish kuni-qonun hujjatlariga muvofiq tuzilgan mehnat shartnomasi imzolangan paytdan boshlab kuchga kiradi, agar ishning boshlanish sanasi qayd etilmagan bo„lsa, xodim shartnoma imzolangan kundan keyingi ish kunidan (smenadan) kechikmay ishga tushishi kerak.