yaqinidagi tepalik) atrofiga to‘plashi va ularning dushmanlarini jazolashi, narigi dunyoga ishonch,
oxiratda har kimning o‘z qilmishiga yarasha ajrini topishi, jannat va do‘zaxlarning mavjudligiga,
dunyoning oxiri borligiga, muqaddas kitoblarning benuqsonligiga ishoniShdir.
Ilohiyotchilar fikriga binoan, Bibliya
5
ning birinchi besh kitobi bo‘lmish Tavrot (aynan
tarjimasi qonun, Musoning besh kitobi) yahudiylarga etkazish uchun Muso payg‘ambarga xudo
Yaxvening shaxsan o‘zi Sinion tepaligida bergan. Bibliyaning boshqa qismlari esa (Qadimgi
ahdga taalluqlisi) xudoning bevosita pand-nasihatlari ta’siri natijasida yahudiylarning boshqa turli
payg‘ambarlariga yuborilgan deb tushuniladi. Shunday qilib Bibliyani shakllanishi uzoq davrni
o‘z ichiga oladi.
Odatda iudaizm shartli ravishda ikki davrga bo‘linadi. Birinchisi, qadimiy (quldorlik davri
bo‘lib, u milodning II asrigacha bo‘lgan bu davrda Bibliyaning qadimiy ahd qismi yuzaga kelgan.
Ikkinchisi, XIX asrgacha davom etgan O‘rta
asr feodal, ravvin, talmud, an’anaviy davrlarga
bo‘linadi. Shu davrlarda diasporalarda (yun. tarqoq falastindan tashqaridagi yahudiy
masqanlarining nomi) Tavrotni talqin etish natijasida iudaizmning
yangi bir mukaddas kitobi
Talmud (qadimgi yahudiy tilida o‘rganish) shakllangan. Unda iudaizmning aqida va marosimlari
batafsil yoritilgan. XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarvda iudaizmda yangi bosqich- isloh
qilingan iudaizm vujudga kelgan. Bu davrlarda yangi burjua sharoitiga moslashish maqsadida
aqidalarni yangilash va Talmudda belgilangan bir qator yo‘l-yo‘riqlardan, ibodatlardan voz
kechishlar ro‘y bergan.
Hozirgi zamon iudaizmida isloh qilingan iudaizm bilan bir qatorda ortodoksal (sof)
fundamental iudaizm ham mavjuddir. Ortodoksal iudaizm Isroilda alohida mavqega ega bo‘lib,
rasmiy davlat dini hisoblanadi. Bunga XX asrda vujudga kelgan muhofazakor yo‘nalishdagi
iudaizm, uning mafkurachilari iudaizm va sionizm ittifoqining tarafdorlaridir. Utgan asrning 20-
30-yillarida g‘arbda rekonstruksionizm
deb nom olgan, go‘yoki shaxsiy milliy mansubligini
belgilaydigan iudaizm "yahudiylar revolyusiyasidir" deb e’lon qilgan yangi yo‘nalishlar ham
kiradi.
Markaziy Osiyoda yashayotgan yahudiy dindorlari orasida asosan ortodoksal shakldagi
iudaizm mavjud va ular shartli ravishda etnik ko‘rinishlar tartibiga muvofiq to‘rt xil, bo‘lib ular
evropalik, buxoro, gruzin, tog‘li yoki tat yahudiylariga bo‘linadi.
Bu joylardagi
yahudiylarning asosiy qismi, keyinchalik ular Buxoro yahudiylari nomini
olgan, chamasi, sosoniylar davrida Mavr va Eron orqali kirib kelgan bo‘lsalar kerak. Bunga
ularning qadimgi Fors lahjalarining tojik shevasidan biri bo‘lmish tili, shuningdek, ayrim eroniy
odatlari va hozirgi kungacha saqlanib qolgan elatlar madaniyatining
birgina obidasi -
yahudiylarning lug‘ati 1327 yil Urganchda yozib tugatilgani bundan dalolat beradi. Buxoro
yahudiylari o‘zlarining etnik xislatlarini hammadan ko‘proq anik saklab qolgan yahudiylardir.
Bularga Bibliya iudaizmining asoslari oilaviy-maishiy tartibdagi patriarxal odatlar bo‘lmiSh
"xalitso"-"to‘rt tirsak", "ketuba", "kadish" o‘n kishidan kam bo‘lmagan dindoshlar ishtirokida
vafot etgan ota-onaga bag‘ishlangan xotira ibodatlari kiradi. Ehtimol, ko‘p asrlar mobaynida ular
yo‘qotgan
asosiy narsa, faqatgina diniy ibodatlarda saqlanib qolgan va juda oz, tor darajadagi
kishilar
-ravvinlargina biladigan, qadimgi yahudiy tili bo‘lsa kerak. Tat yahudiylari yoki ular,
ilgari aytilganidek, Dog‘iston, Shimoliy Kavkazda yashovchi "tog‘lik yahudiylar" Eron lahjalari
shevasidan biri bo‘lgan tat tilida so‘zlashganliklari uchun ham eroniy tilda so‘zlashuvchi xalq
hisoblanadi. Chamasi, ular V-VI asrlarda Darbantga Erondan ko‘chib kelgan bo‘lib, avval
zardushtiylikni, keyin esa (VIII asrlardan boshlab) ikki asrlik Hazar
kogonlarining hukmronlik
davrida iudaizm ta’siriga o‘tganlar. Iudaizmda markaziy diniy tashkilot yo‘q, Moskvadagi xoral
sinagogi va Shibatda (o‘quv yurti) ruhoniy xodimlar; ravvinlar,
kantorlar va boshqalar
tayyorlanadi.
5
Библия (юнонча - китоблар демакдир). Иудизм ва христианликлар муқаддас ёзувлар тўплами бўлмиш бу
китоб ўн беш аср мобайнида (милоддан аввалги ХIII аср ва
милоднинг II асрлари) вужудга келган.
